به گزارش ایسنا، از این رو با حضور دکتر رضا بیات، مدیر موسسه فرهنگی و هنری ادب پژوهی شیعی سلیس نشست مجازی را با موضوع نقد ادبیات معاصر تشکیل دادیم تا بیشتر این موضوع را مورد باز کنیم؛ در ادامه مشروحی از این گفت‌وگو را می‌خوانید.
دکتر بیات در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه دوران معاصر شامل چه بازه زمانی می‌شود، می‌گوید: برای مشخص کردن بازه زمانی عصر حاضر می‌توان آن را از ابتدای قرن یعنی از سال ۱۳۰۰ هجری شمسی تا امروز در نظر گرفت همچنین به لحاظ اینکه فرهنگ حاکم بر جامعه دچار تغییر معناداری می‌شود، می‌توان دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را نیز به عنوان عصر معاصر در نظر گرفت در این میان لازم است که به این نکته توجه کرد که دوره انقلاب اسلامی نیز از سال ۱۳۷۶ و در بعد از جریان دوره اصلاحات تفاوت فرهنگی جدی و گسست جدی را نسبت به دوره قبل از خود تجربه می‌کند به گونه‌ای که دوره اول و دوم انقلاب با یک پوست اندازی جدی روبه رو هستیم. اما اگر بخواهیم به صورت کلان یک بازه زمانی برای مرور تحولات عصر معاصر در نظر بگیریم، دوره نهضت مشروطه را می‌توان به عنوان آغاز بررسی جریانات ادبی این دوره تا کنون را در نظر گرفت به گونه‌ای که مردم با وجود حکومت پادشاهی می‌خواهند خود زمام امور را به دست گیرند و در آن مشارکت داشته باشند به همین جهت این بازه زمانی می‌تواند به عنوان دوره معاصر برای بررسی دقیق‌تر تحولات ادبی دوره معاصر ایران قرار بگیرد.
مضمون اشعار بیشتر سیاسی و برگرفته از جریانات روز زمانه است
وی با اشاره به ویژگی‌های عمومی و مشترک ادبای دوران مشروطه تا به امروز، توضیح می‌دهد: شعرای این دوران با وضعیت شدید و اغراق شده‌ای، سیاسی هستند و کمتر فردی را می‌توان پیدا کرد که به مسائل سیاسی روز نپردازد و تنها شعر عاشقانه بسراید. شعرای این دوران نسبت به مسائل اجتماعی دغدغه‌مند هستند و مخاطب آنها نیز مردم است، این اتفاق درحالی رخ می‌دهد که مخاطب شعرا در طول تاریخ شاهان و درباریان بودند و شعر درباری بیشتر رایج بود. همچنین شعرایی با مضمون عارفانه، عاشقانه در این دوران شعرهایی می‌سرودند ولی اغلب شعرا در دوره مشروطه برای مردم و در راستای مسائل سیاسی شعر می‌سرودند.
دکتر بیات در ادامه با پرداختن به جنبه اقتصادی و نحوه درآمد شاعران و تفاوت آن نسبت به قبل از عصر حاضر، می‌افزاید: در دوره های قبل، امورات مالی ادبا به دلیل سرودن شعر برای شخص شاه از طریق دربار می‌گذشت درحالی که در دوران معاصر این امرار معاش از طریق فروش کتب شعر به دست می‌آمد بنابراین می‌توان گفت که شعرای معاصر درآمد خود را از راه فروش کتاب و به واسطه خرید مردم دریافت می‌کنند.
اشعار دوره مشروطه دارای محتوایی شعاری و سبک است
وی با بیان اینکه در دوره مشروطه و قبل آغاز سلطنت رضاشاه، شور و حال شدیدی حاکم است و مردم در تلاش هستند تا نهضت مشروطه به سرانجام برسد، توضیح می‌دهد: مردم به سبب اینکه اولین باری است که می‌خواهند سرنوشت خود را به دست خود بگیرند، هیجان بسیاری دارند به همین دلیل شعر این دوران هیجانی، شعاری و سبک و به صورت روزنامه‌ای است به گونه‌ای که این اشعار در روزنامه و به عنوان خبر منتشر می‌شدند. این اشعار در این دوره به گونه‌ای سروده می‌شد که مورد توجه عامه قرار بگیرد.
ادبیات با شعر نوین همراه با تحولات مدرن دوران رضاشاه متحول می‌شود
به گفته دکتر بیات با روی کار آمدن رضا شاه تحولات ادبی به سمت نوگرایی متمایل می‌شود. دوره سلطنت رضاشاه از این جهت مهم تلقی می‌شود که در این دوره اقداماتی صورت می‌گیرد که ایران سنتی به ایرانی مدرن تبدیل شود به طوری که ایران سیاه و سفید به ایران رنگی مبدل می‌شود. رضاشاه در اسفند ۱۲۹۹ با کودتا قدرت را به دست می‌گیرد و در سال‌های ۱۳۰۰ و ۱۳۰۱ داستان نوین و شعر نوین با افرادی مانند جمال‌زاده و نیمایوشیج پا در عرصه ادبیات ایران می‌گذارند. به صورتی که همزمان با تحولات اجتماعی و سیاسی تحولات ادبی نیز خود را نمایان می‌کنند.
یأس و ناامیدی فضای حاکم بر ادبیات دوران رضا شاه سایه می‌اندازد
دکتر بیات معتقد است که ادبیات از دوره مشروطه تاکنون تحت تاثیر و زیر مجموعه اجتماع تعریف می‌شود. به گفته او فضای غالب دوره اول پهلوی جدای از نوگرایی، همراه با یأس و نا امیدی بسیار شدیدی همراه است چرا که مردم آرمان آزادی خود را با تمام جان فشانی‌های صورت گرفته در آغاز روند نهضت مشروطه با روی کار آمدن دیکتاتوری فراتر از دوره‌های قبل بر باد رفته می‌بینند از همین رو ناامیدی بر آنان چیره می‌شد همچنین با نگاه به آثار این دوره از شعر، داستان، نمایش‌نامه و موارد این چنینی، می‌توان به فضای تماما یأس آن پی برد.
اسامی آثار ادیبان این دوره نشان‌دهنده فضای غم‌آلود آن زمان است
وی در ادامه با اشاره به داستان‌های این دوره از جمله تهران مخوف، روزگار سیاه، مجمع دیوانگان، می‌گوید: از روی اسامی این آثار نیز می‌توان با فضای حاکم بر این دوره آشنا شد. به عنوان نمونه مشهور است که با خواندن آثار صادق هدایت که نویسنده همین دوره است می‌توان اقدام به خودکشی کرد چرا که ناامیدی در آثار او بیش از اندازه غالب است. با این حال این فضای ناامیدی به اندازه‌ای تکرار شد که این توهم را برای برخی پیش آورد که لازمه روشن فکری و مدرن بودن، ناامیدی است _ لازم به ذکر است که روشن‌فکر واقعی قابل احترام است _ از این رو می‌توان یأس و ناامیدی را در آثار و خود افرادی که به ظاهر مدعی روشکن‌فکری بودند، دید.
دکتر بیات همچنین می‌گوید: تفاوتی که در آثار افراد فاخر ادبی این دوران مانند نیمایوشج و اخوان ثالث وجود دارد، در نحوه بیان ناامیدی است به گونه‌ای که دیوان نیمایوشیج برای بیان ناامیدی‌های آن دوران به صورت مأیوسانه آنها را بیان می‌کند ولی اخوان ثالث همان ناامیدی‌ها را با چاشنی طنز و شوخی می‌گوید. به گفته وی دوره پهلوی بر خلاف این تصور که گفته می‌شود دوران به اصطلاح گل و بلبلی بوده با آشفتگی‌های بسیاری در تحولات سیاسی و اجتماعی مواجه بود. این احساسات خوشایند نقش بسته در اذهان مربوط به دوران نخست وزیری هویدا و در اواخر دوره دوم پهلوی می‌شود.
آشفتگی‌های سیاسی و اجتماعی بسیاری در این دوران دیده می‌شود
دکتر بیات با تاکید بر اینکه ایران امروز با تمام مشکلاتی که دارد از ثبات نسبی برخوردار است، تشریح می‌کند: امروزه در بازه زمانی مشخصی روسای جمهور تغییر می‌کنند و این تغییرات اشخاص تفاوت‌هایی را هر چند که مطلوب به نظر نمی‌رسد در نوع پیاده سازی برخی سیاست‌های اجرایی به دنبال دارد. الان تغییرات مهم سیاسی ۸ سال یکبار پیش می آید، اما در مدت ۱۶ سال سلطنت رضاشاه بر ایران هشت نخست‌وزیر تغییر می‌کند یعنی به طور میانگین مدت دوران نخست وزیری هر فرد دو سال است همچنین در مدت ۳۷ سال سلطنت محمدرضا پهلوی، ۳۲ نخست‌وزیر به روی کار آمدند. علاوه بر این، برای درک بهتر این آشفتگی‌ها باید افزود که محمدرضا پهلوی دو مرتبه در معرض ترور قرار می‌گیرد و نیز دو تن از نخست‌وزیران او با ترور، کشته می‌شوند و دو تن دیگر نیز با کودتای مردم و شخص شاه مجبور به برکناری می‌شوند؛ این آشفتگی به اندازه‌ای است که در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مقام اول یک کشور یعنی محمدرضا شاه، در کشور خود دست به کودتا می‌زند.
او معتقد است که برای درک بهتر فضای آشفتگی حاکم بر این دوران می‌توان به حکومت نظامی به دلیل حضور متفقین در شش سال نخست دوران سلطنت محمدرضا شاه اشاره کرد این درحالی است که در زمان وقوع انقلاب اسلامی که شرایط نامساعدی بر کشور حاکم بود حکومت نظامی مستمری به این شکل وجود نداشت.
به گفته دکتر بیات در این دوره این ذهنیت نیز وجود دارد که شاعر باید در خدمت اجتماع قرار بگیرد و در همین راستا اصطلاحی به عنوان شعر متعهد شکل می‌گیرد که احمد شاملو نیز پایبندی خاصی به آن دارد به این صورت که شاعر دیدبان زمانه خود است و هنگامی که جامعه در خطر است شاعر باید به این تحولات هوشیار بوده و بتواند ایفای نقش کند به طوری که نباید صرفا در احساسات شخصی خود غوطه‌ور شود. بنابراین می‌توان گفت امثال رهی معیری و شهریار در زمره این دست افرادی که خود را صرفا نسبت به تحولات جامعه متعهد می‌دانند، قرار نمی‌گیرند.
سنتی‌سرایانی که در این دوران به محاق رفتند
دکتر بیات با بیان انواع مکاتبی که ادبا به آن متعهد بودند، توضیح می‌دهد: در دوره معاصر، تعداد شاعران سنتی‌سرا که ادامه دهنده مکتب بازگشت ادبی هستند بیشتر از نوپردازان است. بازگشت ادبی یعنی شاعر به سبک و سیاق حافظ، سعدی و دیگر نامداران ادبیات کهن ایران و با مفاهیم کهن شعر می گوید و به شرایط روز توجهی چندانی ندارد. تعداد شعرای سنتی‌سرا تقریبا دو برابر شعرای نوگرا هستند، منتهی جامعه گرایانی امثال نیمایوشیج که به جامعه توجه ویژه‌ای دارند و در مجلات و روزنامه‌ها نیز از حضور فعالی برخوردارند، به چشم می آیند درحالی که سنتی‌سرایان که حضور فعال و پررنگی در مطبوعات و جامعه ندارند، مانند آنها شناخته شده نیستند.
مذهب‌زدایی از ویژگی‌های شاخص دوران رضاشاه است
وی همچنین ادامه می‌دهد: در دوره پهلوی شاعران مذهبی‌سرایی همچون ریاضی یزدی، صغیر اصفهانی، میرزا یحیی مدرس و غروی اصفهانی اغلب سنتی‌سرایانی با پیش‌زمینه مذهبی هستند که به دلیل مذهب‌گریزی یا مذهب‌زدایی در این دوره، نام کمتری از آنها شنیده می‌شود.
هویدا؛ دوره شکست معنوی و هویتی ایران در عین رشد اقتصادی
به گفته وی در دوره دوم پهلوی شکست هویتی و معنوی معناداری در زمان نخست‌وزیری هویدا رخ می‌دهد. هویدا در زمینه‌های اقتصادی فرد توانمندی بوده و وضعیت مالی مردم نیز نسبت به قبل از نخست وزیری او از وضعیت بهتری برخوردار است. در این زمان تلاش زیادی می‌شود که مردم به اصطلاح با آزادی‌های فردی ولی از نوع هرزگی از سیاست فاصله بگیرند. برای درک بهتر فضای حاکم در این دوره باید به مرور مجلات، فیلم‌ها، خواننده‌ها و فضاهای مانند ان بپردازیم. فساد و فحشا در بستر جامعه بسیار رواج می‌یابد. اینکه بعضی افراد خاطراتی از احساس شادی و رفاه خود در دوره پهلوی نقل می‌کنند، مربوط به این دوران و اواخر دوره پهلوی دوم می‌شود.
دکتر بیات همچنین ادامه می‌دهد: شعر این دوره نیز کاملا مطابق با این فضا است؛ عاشقانه‌های اروتیک، زمینی و کتاب‌های شعری که گاهی تصاویر برهنه در آنها دیده می‌شود. شعری که کاملا از معنا تهی است. برای مثال در میان سنتی‌سرایان می‌توان به اثر سه جلدی «دریای گوهر» از حمیدی شیرازی اشاره کرد که نمی‌توان معنایی متعالی در آن یافت.
۱۳۴۲ روندی سیاسی از اسلام آغاز می‌شود
به گفته وی بعد از این دوره اسلام گرایانی با گرایش غالبا سیاسی از سال ۱۳۴۲ فعالیت خود را به صورت جدی برای تبلیغ اسلام واقعی آغاز می‌کنند. در این دوره تلقی این افراد از واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع)، قیام علیه یزید زمانه و مبارزه با ظلم و فساد است که توانست جامعه اسلام‌گرایان را به خود جذب کند. گرایش سیاسی اسلامی که در این دوره تبلیغ می‌شود بسیار پر رنگ‌تر از اسلام اخلاقی و معنوی است. این گرایش از اسلام نیازهای فردی و روحی تعالی جویانه افراد را نمی‌تواند ارضا کند. به عنوان نمونه فروغ فرخ‌زاد بعد از عبور از فضای شهوت آلود و عصیانگر جوانی‌اش، برای رسیدن به معنویت به یک منش انسانی در جهت کمک کردن به افراد نیازمند روی می‌آورد. همچنین سهراب سپهری نیز برای التیام دادن به دغدغه‌های معنوی خود، آن را در آیین بودیسم می‌یابد، نه در اسلام سیاسی.
اشعاری در مردح اهل بیت(ع) کمتر در فضای ابتدایی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پیدا می‌شود
دکتر بیات با اشاره به اینکه با نزدیکی به زمان پیروزی انقلاب، اسلام سیاسی نیز تقویت می‌یابد، می‌گوید: در سال‌های ابتدایی و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان دفاع مقدس کمتر کتاب شعری را می‌توان یافت که به مدح اهل‌بیت(ع) پرداخته باشد و قبل و بعدش به سیاست روز نرسیده باشد. از همین رو کتاب‌های مدح اهل بیت افرادی مانند حبیب چایچیان «حسان»، علی انسانی، محمدعلی مجاهدی و غلامرضا سازگار در دهه ۷۰ به چاپ می‌رسد درحالی که قبل از این دهه نیز این افراد فعالیت دارند. در حوزه ادبیات آیت‌الله خامنه‌ای از زمان قبل از انقلاب اسلامی در انجمن‌های ادبی حضور دارد و ادیبان را نیز می‌شناسد. ایشان در فهم و نقد شعر بسیار تیزهوش و نکته سنج است.
شاعران نامداری که انقلاب اسلامی را تحریم می‌کنند
با پیروزی انقلاب اسلامی شاعران نامدار یا ایران را ترک می‌کنند یا اگر در کشور حضور دارند، انقلاب اسلامی را تحریم می‌کنند. از این رو نسل شاعران انقلابی جوان افرادی مانند سید حسن حسینی، قیصر امین‌پور، علی معلم، علیرضا قزوه و سلمان هراتی برای راه‌اندازی حوزه هنری در جهت آرمان‌ها و گرایشات خود گرد هم می‌آیند. لازم به ذکر است که در دهه ابتدایی بعد از انقلاب اسلامی تلاش‌های بسیاری برای بسط مباحث معرفتی می‌شود که نتایجش در دهه ۷۰ دیده می‌شود.
مضمون برنامه تلویزیونی آقای قرائتی در اوایل انقلاب چیست؟
به گفته دکتر بیات با تحلیل آماری که بر روی موضوعات مطرح شده در برنامه‌های درس‌هایی از قرآن آقای قرائتی صورت گرفت، مسائل ابتدایی دینی وجه قابل توجه آن بوده است به دلیل اینکه از زمان هویدا تا پیروزی انقلاب اسلامی سواد دینی جامعه به شدت کاهش پیدا کرده بود و پرداختن به این موضوعات از ضروریات این دوران بشمار می‌آمد. با این حال آقای قرائتی در دهه ۷۰ بعد از تلاش‌های خود در زمینه آشنایی مسائل دینی، به جنبه‌هایی دیگری مانند عدالت نیز ورود پیدا می‌کند.
وی در پایان نیز به معرفی آثاری از جمله «با چراغ و آیینه» اثر دکتر شفیعی کدکنی، «جریان‌های شعری معاصر» از علی حسین پور چافی، «شرح منظومه ظهر» نوشته غلامرضا کافی برای آشنایی و شناخت آثار ادبی دوران معاصر پرداخت.
انتهای پیام
