گره‌گشایی از آرزویی ۴۹ ساله/ دیپلماسی‌ها برای حقابه هیرمند

به گزارش ایرنا، رودخانه‌های فرامرزی به عنوان یکی از منابع آب شیرین برای هر کشوری اهمیتی انکارناپذیر دارند اهمیتی که به واسطه گذر از مرزهای سیاسی منافع کشورها را تامین و شرایط زیستی مردمان‌شان را بهتر می‌کنند این رودخانه‌های فرامرزی که هیچ زمانی در جای جای جهان خالی از چالش نبودند در پی افزایش بحران آب و رشد تقاضا تعارض‌های زیادی میان کشورهای بالادست و پایین دست خود ایجاد کرده اند.

یکی از این رودخانه‌های فرامرزی و بین‌المللی هیرمند است این رودخانه که از کوه‌های بابا یغما در مرکز افغانستان سرچشمه گرفته و پس از گذر از پیچ‌وخم‌های گوناگون یکهزار و ۳۰۰ کیلومتری خود را به تالاب بین المللی هامون سیستان‌وبلوچستان می‌رساند آنچنان برای ایران و افغانستان مهم است که موقعیت خشک جغرافیایی حوضه آبی هیرمند و چشمان به گود نشسته و ترک برداشته هامون و دشت‌های اطرافش را امید زندگی تنها به آن و آبی است که داغ زمین‌های خشکیده را سرد و لحظه‌های سمج خشکسالی را بی‌اثر ‌کند.

بیشتر از سن من و خیلی از شماها موجودیت مرزهای بین‌المللی در میانه رودخانه فرامرزی هیرمند از سوی۲ همسایه ایران و افغانستان پذیرفته شده اما مجموعه‌ای از موضوعات و اختلافات بر سر حقوق استفاده از این رودخانه، افغانستان را گاهی بر سر عمل به توافقاتش با ایران ملزم و گاهی بیخیال کرده بیخیالی یا همان پایبند نبودنی که باعث شده در فصل‌های خشک و گاهی اوقات پرآبی حقابه کشورمان مشروط به چون و چراها شود و هامون؛ بی سامان و قحطی‌زده و مردمان سیستان؛ تشنه و رخ باخته بمانند.

همانگونه که گفتیم حقابه هیرمند در پس رعایت نشدن‌هایش از سوی کشور همسایه افغانستان چون و چراهای زیادی داشت مسائلی که از همان ۲۲ اسفند ۱۳۵۱ و بعد از امضای تفاهم‌نامه میان ۲ کشور در کابل شروع و در طی سالیان بعدش با شدت گرفتن خشکسالی‌های منطقه‌ای در این ۲ کشور، درگیرهای داخلی در افغانستان، تخریب ایستگاه‌های برآورد حقابه هیرمند در سد کجکی و در نهایت افتتاح بند کمال خان به اوج خود رسید.

به گفته کارشناسان بند کمال خان به عنوان آخرین و شاید مهمترین سد راه بر سر عمل به تفاهم‌نامه حقابه هیرمند میان ایران و افغانستان شناخته می‌شود  این بند که پروژه‌ای مهم در افغانستان به شمار می‌رفت از سال ۱۳۴۵ خورشیدی آغاز و در پی تحولات این کشور با شدت و ضعف پیگیری و در سال ۱۳۹۰ با بودجه‌ای بیش‌از ۷۸ میلیون دلار (به گفته منابع افغانستانی)جان گرفت و در نهایت در ۲۴ مارس ۲۰۲۱ اشرف غنی رییس جمهور سابق افغانستان به قول ما ایرانی‌ها ربان‌های قرمز این بند را چید و افتتاحش کرد.

بعد از افتتاح این بند کمال‌خان نگرانی‌ها از دریافت حقابه ایران از هیرمند بالا گرفت حقابه‌ای که مطابق ماده ۲۲ تفاهم‌نامه ایران و افغانستان و اشارات صریحش، دولت افغانستان را متعهد به تحویل مقداری مشخص آب در هر ثانیه و در مجموع بیش از ۸۲۰ میلیون مترمکعب در سال می‌کرد اما با تمام فرازو نشیب‌های که مسیر دستیابی به آب هیرمند بعد از کمال‌خان به روی کشورمان گشوده شد باز شدن ۲ دریچه این بند نشان از جدی بودن و به نتیجه رسیدن دیپلماسی‌ها بود.

آغاز دیپلماسی‌ها برای حقابه هیرمند

دیپلماسی فعال ایران برای حقابه هیرمند از سال ۹۳ و در پی سخنرانی‌های رییس جمهور سابق کشورمان در همایش بین‌المللی «مقابله با گرد و غبار» آغاز و در سال ۹۷ و در پی صحبت غیررسمی وزیر خارجه سابقمان دغدغه جدی دولت وقت آن زمان به شمار رفت بعد از چهارم فروردین امسال و افتتاح بند کمال‌خان و صحبت‌های مراسم افتتاح این بند از سوی مقامات پیشین افغانستان موضوع دیپلماسی حقابه کمی جدی‌تر شد و پنج فروردین امسال سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در واکنش به اظهارات مطرح‌شده در خصوص افتتاح بند کمال خان گفت که رودخانه هلمند دارای رژیم حقوقی تعریف‌شده‌ای بوده و براساس قرارداد سال ۱۳۵۱ که در مجالس قانون‌گذاری هر ۲ کشور به تصویب رسیده، حق‌آبه ایران کاملا مشخص بوده و دولت افغانستان نیز به آن متعهد است.

 دیپلماسی‌ها بعد از روی کارآمدن امارت طالبان

این دیپلماسی‌های آب برای حقابه هیرمند ادامه پیدا کرد تا اینکه اشرف غنی رییس جمهور که بند کمال خان را افتتاح کرده بود فرار کرد و تیر امسال طالبان در افغانستان به قدرت رسید بعد از به قدرت رسیدن این گروه موضوع حقابه از سوی کشورمان در تماس‌ها و رایزنی‌ها همچنان پیگیری شد.

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی و نماینده زاهدان در مجلس شورای اسلامی در اولین اظهار نظر رسمی در مورد حقابه هیرمند پس از روی کار آمدن طالبان در افغانستان طی یک نشست پرسش و پاسخ با مطالبه‌گران شهرستان زاهدان اشاره کرده بود که پیگیری حقابه هیرمند جزو اولویت‌های مجلس و دولت مستقر است و در سفر هیات بلندپایه ایرانی که به افغانستان داشتند نیز به طور جد مطرح شده و طالبان هم قول همکاری لازم و تحویل حقابه طبق توافق را داده اما آنچه آن‌ها مطرح کرده‌اند این است که وضعیت ذخایر آبی این کشور نیز مساعد نیست و با خشکسالی مواجه هستند. 

 به گفته فداحسین مالکی این نماینده مجلس البته که این موضوع به توافق طرفین نرسید و مقرر شده است تا هیاتی مشترک از ایران و طالبان وضعیت آبی این کشور را از نزدیک مشاهده کنند تا پس از آن تصمیمات نهایی گرفته شود که امیدواریم خبرهای خوبی برای منطقه به ارمغان آورد.

دیپلماسی با دولت طالبان بعد از باران‌ها

وقتی ریزش باران در افغانستان سرچشمه هیرمند را پرآب کرد منابع محلی این کشور از پر شدن تقریبی بند کمال خان خبر دادند اما در روزهای نخست این خبر گویی قرار نبود افغانستان به تعهداتش عمل کند و مسیر آب این سد به سمت شوره زارهای منطقه  گودزره  هدایت و  این فیلم در فضای مجازی دست به دست شد.

در آن روزها مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان به وضعیت بند کمال‌خان اشاره کرده و گفته بود که حدود ۵۰ درصد دریاچه سد کمال‌خان در افغانستان آبگیری شده و رسیدن این آب به سیستان در گرو همکاری این کشور است و در صورت انحراف آب به سمت گودزره، آبی به سیستان روانه نخواهد شد.

داود میرشکار با بیان اینکه تاکنون هیچ آبی از رودخانه هیرمند کشور افغانستان وارد ایران نشده و تنها مقداری آب از طریق رودخانه های محلی وارد هامون صابوری شده است بیان کرد: تمامی رودهای غربی افغانستان وضعیتی سیلابی به خود گرفته و برخی از آنها مانند خوسپاس رود به تالاب هامون پوزک ریخته‌اند و همچنین یک سوم هامون صابوری در کشور افغانستان آبگیری شده و به علت شدت وزش باد بخشی از این سیلاب از شمال منطقه سیستان وارد تالاب هامون صابوری ایران شده و تا محدوده تختک دردِدل پخش شده است.

وی با اشاره به اینکه همچنین مقداری آب دشتمال از رودهای محلی غرب هامون، وارد گودی سنگُل در هامون هیرمند شده است با تاکید براهمیت دیپلماسی آب توضیح داد: موضوع دیپلماسی آب بطور جدی در برنامه‌های کاری سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت نیرو، وزارت امور خارجه و همچنین استانداری سیستان و بلوچستان قرار دارد و امیدواریم حق آبه ایران از رودخانه هیرمند را دریافت کنیم.

پیگیری حق آبه هیرمند مهمترین برنامه مسوولان استانی و کشوری

 ۱۲ دی امسال احمدرضا لاهیجان زاده معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست گفت که مذاکرات ایران و افغانستان که از آن به عنوان دیپلماسی آب هم یاد می کنند و مسوولیت آن با وزارت خارجه و نیرو است در حال پیگیری است. (بعد از روی کارآمدن طالبان مذاکرات قبلی تا حدودی متوقف شد اما دوباره در حال آغاز است که پیش‌بینی می‎ شود شرایط برای رسیدن به توافق مهیاتر است با توجه به اینکه دولت قبلی افغانستان مقاومت زیادی داشت اما به نظر می‌رسد با این مجموعه مذاکرات بهتر جلو برود.)

۲۰دی امسال نیز سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه در نشست خبری به موضوع نتیجه گرفتن در مذاکرات حقابه هیرمند ابراز امیدواری کرد و از گفت‌وگو های مثمر ثمر در ملاقات اخیر وزارت امور خارجه افغانستان خبر داد

 ۲۵ دی امسال به گفته نماینده مردم سیستان در مجلس شورای اسلامی با اشاره به دغدغه مردم مبنی بر عدم رهاسازی آب از بند کمال خان به حوزه سیستان و انحراف آب از بند کمال خان به گودزره این موضوع به اطلاع مسوولان نظام از جمله وزیر امور خارجه، معاونان وی و نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان رسید.

محمد سرگزی تاکید کرده بود که طی مذاکره و تماس تلفنی مجدد در خصوص گزارش اقدام‌های اخیر، حسن کاظمی قمی اعلام کرد که سفری به استان سیستان و بلوچستان خواهد داشت، همچنین تیمی به افغانستان اعزام شده و مذاکراتی در کابل با ملابرادر و وزیر امور خارجه افغانستان صورت گرفت.
 او اشاره داشته که هر۲ نفر مجدد به مانند ایران در جلسه ای که حضور داشتند اعلام کردند که حق آبه رودخانه هیرمند را به رسمیت میشناسند و حتما آب را به سمت ایران رهاسازی می‌کنند.
نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی تصریح کرده بود که از طرفی تصاویر هوایی مبنی بر انحراف آب از بند کمال خان به گودزره به این افراد نشان داده و قرار شد امروز(۲۵ دی) تیمی متشکل از نمایندگان ایران و افغانستان به بند کمال خان اعزام شوند و از نزدیک موضوع را بررسی کنند که اگر آب به سمت گودزره منحرف شده جلوی آن را بگیرند.

در جدیدترین اظهارنظرها برای پیگیری حقابه هیرمند بعد از پر شدن سد کمال خان و انحراف این آب به سمت شوره زار گودزره،  ۲۷ دی استاندار سیستان و بلوچستان گفت که حق‌آبه هیرمند به عنوان جدی‌ترین برنامه مسوولان استانی و کشوری است و رایزنی‌های دیپلماتیک در این رابطه صورت گرفته و امیدواریم بزودی شاهد جریان آب در رودخانه هیرمند و دشت تشنه سیستان باشیم.

 و اما ۲۸ دی و بعد از چندین روز دیپلماسی فعال کشورمان با کشور همسایه افغانستان خبر باز شدن ۲ دریچه از بند کمال خان رسانه ای شد خبری که نماینده مردم زابل در رابطه با آن گفته بود که با پیگیری‌ها و رایزنی‌های صورت گرفته به عنوان نماینده مردم در مجلس، همچنین توسط استانداری و نماینده ویژه رییس جمهور در امور افغانستان و مسوولان وزارت خارجه با طرف افغانستانی سرانجام دریچه‌های تخلیه بندکمال خان بازگشایی و آب به سمت سیستان روانه شد.

 به گفته محمد سرگزی در روزهای گذشته مردم سیستان موضوع روان شدن آب در رودخانه هیرمند را با حساسیت زیاد پیگیری کرده و راهکارهایی را برای ایجاد فشار و رهایی آب مطرح می کردند. او در توضیح بیشتر گفته بود که خوشبختانه سعه صدر مردم و تلاش مسوولان منجر به همراهی مسوولان افغانستان در بازگشایی دریچه‌های سد کمال خان بسمت سیستان شد.

لحظه شماری‌ها برای ورود آب به سیستان و تدابیر

هامون و هامون‌نشینان بعد از خدا و باران‌های نعمت‌زایش امیدشان به هیرمند است و بس آن‌ها به خوبی می‌دانند تن بی‌جان هامون برای حظ از آب و روشنایی آن نیاز به دیپلماسی جدی با دولت افغانستان داشت دیپلماسی که به همت دولت سیزدهم، نمایندگان مردم و مطالبه جدی مردم پیگیری و دیشب (۲۸) دی ۲ دریچه بند کمال خان باز شد موضوعی که با تدابیر خوبی که از ۱۰ روز قبل برایش چیده شده بود نوید اتفاقات مثبتی را برای منطقه سیستان می‌داد و مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان در مصاحبه امروزش با خبرنگار ایرنا در این ارتباط گفت: هفته گذشته تیم‌های فنی دستگاه‌های متولی مسیرهای ورود آب هیرمند به سیستان را بررسی کردند.

علیرضا شهرکی با بیان اینکه هم‌اینک دغدغه خاصی برای ورود حجم آب پیش‌بینی شده به کشور بعد از باز شدن دریچه‌های بند کمال‌خان نداریم افزود: با توجه به شرایطی که در بارندگی‌های اخیر و در سامانه بارشی قبلی اتفاق افتاد پیش‌بینی ما این بود که باید لایروبی مسیل‌ها و کانال‌های آب در منطقه سیستان انجام شود زیرا احتمال بارندگی جدید در حوزه کشور افغانستان حساسیت کار را بالا برده بود.

او تاکید کرد: با توجه به گزارشی که تا این لحظه داریم ۲ دریچه بند کمال‌خان باز و آب به سمت مرزهای کشورمان جاری شده این مهم برای ۴۸ ساعت آینده وضعیت را متفاوت و ورودی آب را مدیریت خواهیم کرد.

مدیرکل دفتر مدیریت بحران استانداری سیستان و بلوچستان تصریح کرد: گزارشات ما از شرایط منطقه نشان می‌دهد دغدغه‌ای در هیچ مسیری نداشته و نداریم و با توجه به برنامه‌ریزی خوبی که در ۱۰ روز گذشته انجام شده نگرانی پیش نخواهد آمد و امیدواریم با مدیریت این آب سهم خوبی را برای ذخیره‌سازی، کشاورزی و محیط زیست داشته باشیم.