بیرون از شهر گمیش تپه و پس از محو شدن ساختمان های کوچک و بزرگ در افق، آرام آرام ناهمواری‌های تپه ماهور هویدا می شود و به فاصله کمی از این جاده، می توان رودخانه اترک را مشاهده کرد.
حدود یک دهه قبل چند روز به تالاب گمیشان سفر کرده بودم اما مشاهدات امروز با برداشت ۱۰ سال قبلم تفاوتی از زمین تا آسمان داشت.
یک دهه قبل پس از حضور در منطقه تالابی در جاده ای که به سمت بخش های شمالی تر تالاب می رفت و تا مرز ترکمنستان نیز امتداد داشت آنچه به چشم می خورد، اراضی غرقابی ۲ طرف جاده با گیاهان تالابی و انعکاسی از آسمان آبی بود که تصویری رویای از یک غروب خورشید را به نمایش می گذاشت . آن روز ما خوش اقبال بودیم که به دلیل صافی و بدون مه بودن هوا؛ در آن هوای شگفت انگیز دورنمایی از دریای خزر را در غرب جاده مشاهده کردیم.
موقعیت طبیعی تالاب گمیشان با زمین های غرقابی و تپه ماهورهای دشت وسیع ترکمن صحرا که از سوی دیگر با سواحل دریای خزر گره خورده بود حالا به مزرعه ای خشک و بی آب و علف تبدیل شده که نشان کمتری از آن همه زیبایی وصف ناپذیر دارد.
تالاب بین المللی گمیشان از نظر زمین ساختی در منطقه "پلایا " قرار دارد و به تعبیری دیگر جزو سواحل آبگیر محسوب می شود و به همین دلیل از نظر طبقه بندی تالاب های کنوانسیون رامسر جزو تالاب های دریایی – ساحلی است.
این موقعیت نشان می دهد که تالاب گمیشان از طرف شرق دریافت کننده خروجی سیلاب های اترک و آق قلا و از طرف غرب متاثر از آب دریای خزر بویژه در دوره های افزایش و یا بالا آمدن آب دریا است و در این شرایط نقش مهم و طبیعی این تالاب در کنترل سیلاب ها نمایان می شود.
آغاز دوره خشکسالی
عقب نشینی آب دریای خزر، کاهش دبی روخانه های منتهی به خلیج و حفر چاه های متعدد مجاز و غیرمجاز کشاورزی در حاشیه تالاب بین المللی گمیشان، آرام آرام جذابیت های این آبگیر را از بین برد و وسعت آن را کم و کمتر کرد.
به گفته کارشناسان حوزه محیط زیست گلستان، تشدید کم‌آبی و خشک‌شدن بخش‌هایی از تالاب گمیشان در سال‌های اخیر، این زیستگاه منحصر به فرد را با چالش مواجهه کرده و احیای این پهنه آبی را برای جلوگیری از آسیب های متعدد طبیعی و زیستی ضروری می کند.
یکی از آسیب های جدی خشک شدن خلیج گرگان، تبدیل آن به مرکزی برای ایجاد ریزگرد است.
تشدید کم‌آبی و خشک‌شدن بخش‌هایی از تالاب گمیشان طی سال‌های اخیر، این منطقه را آبستن شیوع طوفان ریزگرد کرده که مدیران بومی و استانی در تلاش هستند با انجام راهکارهای مختلف ضمن نجات این پهنه آبی از مرگ حتمی، آثار ناگوار ریزگردها را کاهش دهند.
تالاب بین المللی گمیشان با ۲۰ هزار هکتار مساحت از جمله مناطق مستعد ایجاد ریزگرد است که در سال‌های گذشته شرایط وخیمی را پشت سر گذاشته و به طور تقریبی بیش از نیمی از وسعت این اکوسیستم آبی خشک شده است.
تامین حق آب ورودی این تالاب با احداث کانال های فرعی ، کشت انواع گیاهان مرتعی و شورپسند در کنار ایجاد بادشکن های مشجر و درختکاری از جمله راهکارهای در حال اجرا برای در امان ماندن شهرهای شمالی و غربی استان از ریزگرد است.
نجات تالاب گمیشان
پژوهشگر محیط زیست در گلستان گفت: نجات تالاب بین المللی گمیشان از کم آبی نیازمند توجه ویژه است.
رمضانعلی قائمی به ایرنا اظهار داشت: تالاب گمیشان به دلیل موقعیت مکانی خاص در شمال غرب استان که در اثر پیشروی آب دریای خزر به وجود آمده ، یکی از تالاب های ساحلی و مهم کشور به شمار می رود.
وی وجود ۱۴ هزار هکتار از مساحت ۲۰ هزار هکتاری تالاب گمیشان جزو منطقه شکار ممنوع را یکی دیگر از ویژگی های آن برشمرد و گفت: در این منطقه شکار ممنوع، بسیاری از ماهیان خزری و پرندگان مهاجر و کمیاب و در حال انقراض زندگی می کنند که در سال های اخیر با گسترده شدن آسیب خشکسالی آسیب زیادی دادند.
این پژوهشگر محیط زیست اختصاص اعتبار ویژه برای احیای تالاب گمیشان توسط دولت را خواستار شد و گفت: سفر هیات دولت به گلستان بهترین فرصت برای تببین وضعیت این تالاب در پایداری توسعه منطقه و دریافت مصوبات لازم است.
وی اضافه کرد: احیای این تالاب به انتقال آب و اصلاح کانال های ایجاد شده احتیاج مبرم دارد که در این مسیر تامین امکانات و ماشین آلات اجرای این طرح ها ضروری است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان با اشاره به ضرورت رسیدگی به وضعیت بحرانی تالاب گمیشان گفت: این تالاب با ارزش از ۱۰ سال قبل دچار تهدید خشکی شده که برای نجات آن حمایت همه جانبه انجام شود.
محمدرضا کنعانی اظهار داشت: خشک شدن تالاب گمیشان باعث شد این منطقه به یکی از کانون‌های سه هزار هکتاری گرد و غبار و ریزگرد در گلستان تبدیل شود.
وی بیان کرد: تالاب بین المللی گمیشان مستعدترین نقطه گلستان برای ایجاد کانون گرد و غبار به شمار می رود.
کنعانی بیان کرد: احیای تالاب گمیشان یکی از درخواست های این اداره کل در برنامه سفر هیات دولت سیزدهم به گلستان است تا با دریافت مصوبه برای آن، اجرای طرح نجات تالاب، شتاب بگیرد.
کنعانی گفت: یکی از مشکلات تالاب گمیشان کاهش محسوس آب ناشی از کم شدن تراز آب دریای خزراست که برای کیفیت بخشیدن به آب تالاب گمیشان تدابیری از جمله جمع آوری فاضلاب در گمیش تپه باید پیش بینی و اجرا شود.
وی اظهارداشت: جلوگیری از تصرفات در تالاب و تعیین حد بستر و تصرف قانونی، از دیگر نیازهای ضروری برای بقای تالا گمیشان است و علاوه بر آن باید برای برقراری ارتباط دریا و تالاب از پمپاژ آب دریا به این پهنه آبی استفاده کرد.
تالاب گمیشان نخستین منطقه در گلستان به شمار می رود که هرساله پذیرای شمار کثیری از مهاجرت پرندگان از نواحی شمالی سرد سیبری برای عبور یا زمستان گذرانی است.
تالاب گمیشان با مساحت حدود ۲۰ هزار هکتار در حوزه شهرستان گمیشان و در فاصله ۶۰ کیلومتری شمال غرب گرگان در حاشیه شرقی دریای خزر واقع بوده و افزون بر ۱۴ هزار هکتار آن منطقه شکار و صید و تیراندازی ممنوع است.
تالاب گمیشان که روزی محل زیست پرندگان و جانوران وحشی بسیار بود این روزها به دلیل از دست دادن بخش عظیمی از منبع غذایی خود بخاطر کم شدن آب و خشکی، دیگر آن جلوه و زیبایی گذشته را ندارند و بخش اعظم آن را خشکی فرا گرفته است.
عدم تخصیص حق‌آبه مناسب، کم شدن بارش و تبخیر آب بدلیل گرمای زیاد، برداشت آب برای مصارف کشاورزی از سوی جوامع محلی و صید غیرمجاز آبزیان از جمله دلایل به خطر افتادن این محیط است که چنانچه مورد رسیدگی قرار نگیرد به زودی باید شاهد خشک شدن تمام این زیست‌گاه‌های ارزشمند باشیم.
بوم سازگان های تالابی از مهمترین محیط های طبیعی برای پیشگیری از گرد و غبار، تولید محصولات شیلاتی، حفظ سطح آب مناطق کشاورزی، تولید چوب، ذخیره آب و کاهش بلایای طبیعی و به ویژه سیلاب هستند و در راستای تثبیت خطوط ساحلی، تصفیه آب، ایجاد چشم اندازهای زیبای طبیعی و بستر مناسب برای حیات بسیاری از گونه های جانوری و گیاهی جایگاه ارزشمندی دارند.
