به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری صدا و سیما ، ۲۹ دی ماه بود که طالبان، دو دریچه از چهار دریچه بند کمال خان را به سمت ایران باز کرد و در ظاهر آب هیرمند به سوی هامون ایران جاری شد.
با توجه به فاصله حدود ۸۰ کیلومتری بند کمال خان با مرز‌های ایران، پیش بینی شده بود حداکثر در سه تا چهار روز آب جاری شده به مرز‌های ایران و هامون تشنه برسد.
کشاورزان سیستانی نیز امیدوار ، بذرها را کاشتند تا اب برسد اما....
پیش از این هیات های دو کشور ایران و افغانستان با سفر به پایتخت ها، زمینه های بهره وری ایران از حق آبه قانونی رود هیرمند که چندین دهه بود اجرایی نشده بود فراهم کرده بودند.
گرچه یک روز بعد سخنگوی وزارت آب و برق طالبان اخبار منتشر شده مبنی بر باز شدن دریچه های سد کمال خان به روی ایران را تکذیب کرد اما تصاویر سد کمال خان نشان می داد که حجم انبوهی از آب از دریچه های باز شده در حال تخلیه است ولی با گذشت نزدیک به یک ماه آب، بند کمال خان به ایران نرسید .
حق آبه ایران از هیرمند
جدایی هرات از ایران در سال 1857 میلادی بر اساس معاهده ننگین پاریس و به دنبال آن خودداری حاکمان افغانستان از جاری شدن رود هیرمند به سوی ایران باعث شد تا مشکلات زیست محیطی زیادی در فرودست رود هیرمند و دریاچه هامون در سیستان و بلوچستان ایران به وجود اید. به همین دلیل از همان سال ها مسئله حق آبه ایران از رود هیرمند دغدغه سیاسیون و کشاورزان ایرانی بود.
از همان زمان معاهدات متعددی میان ایران و حاکمان افغانستان برای تامین آب دریاچه هامون بسته شد که هر از گاهی دولت های مستقر در کابل به روش های مختلف آن را زیر پا گذاشتند.
در اواخر سال 1351 هجری شمسی قرارداد حق آبه ایران از رود هیرمند میان دولت های وقت افغانستان و ایران به امضا رسید که بر اساس آن مقرر شد در هر ثانیه ۲۶ مترمکعب آب (معادل ۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و بلوچستان و دریاچه هامون ایران باشد.
این قرار داد همچنان به قوت خود باقی است اما در سال های گذشته به ویژه در دهه اخیر به دلائل مختلفی از جمله خشکسالی، نبود دولت قدرتمند و اراده سیاسی در افغانستان و تغییر مسیر رود هیرمند در فرادست متاسفانه عملی نشده است.
از اواخر سال 1370 هجری شمسی و با کاهش نزولات آسمانی ، استفاده های غیر حرفه ای از آب هامون و ساخت سیل بند و سدهای انحرافی از جمله سد کجکی و کمال خان در افغانستان هر سال میزان ورودی آب به ایران کاهش یافت به طوری که منجر به خشک شدن دریاچه بزرگ هامون ( هفتمین تالاب بزرگ جهان ) شد.
بند کمال خال کابوس دریاچه هامون
سد یا بندکمال خان یکی از پروژه های آبی و برقی افغانستان است که به شدت محل اختلاف با جمهوری اسلامی به دلیل کاهش آبگیری دریاچه هامون است.
این سد که بیشتر آن خاکی است در 90 کیلومتری جنوب شرقی شهر زرنج افغانستان و حدود 80 کیلومتری مرز با ایران ساخته شده است . کار ساخت این سد از سال 1345 هجری شمسی آغاز شد اما به دلایل سیاسی از جمله حمله شوروی سابق به افغانستان و حملات آمریکا و متحدانش، سال ها نیه کاره رها شد تا اینکه در سال 1390 مجددا کار ساخت ان شروع شد و 5 سال پیش به بهره برداری رسید.
سال قبل نیز آخرین مرحله ساخت سد کمال خان به پایان رسید که در مراسم افتتاح آن اشرف غنی رئیس جمهور وقت (فراری ) افغانستان در سخنانی جنجالی خطاب به ایران گفت اگر آب می خواهید باید نفت بدهید و اکنون کلید در دست افغانستان است. !
ارتفاع این سد ۱۶ متر و گنجایش ذخیرهٔ آب آن ۵۲ میلیون مترمکعب است. ساخت سد کمال خان و بندهای انحرافی آن در مسیر های اصلی رود هیرمند که مانع از جاری شدن حتی سیلاب های فصلی به سوی دشت سیستان می شود در خشک شدن دریاچه هامون تاثیر بسزایی داشته است به طوری که از سد کمال خان با عنوان کابوسی برای هامون ایران نام می برند.
جدای از سهم ایران از آب رودخانه هیرمند ، یکی از منابع اصلی تغذیه دریاچه هامون ورود سیلاب های اطراف به ویژه سیلاب های جاری شده در دشت افغانستان است که با احداث سد کمال خان عملا سرچشمه اصلی دریاچه هامون به جای ورود به دریاچه در پشت سد کمال خان محبوس می شود.
نقش ترکیه در ساخت سد کمال خان
گرچه سرمایه 80 میلیون دلاری ساخت سد کمال خان را افغانستان متقبل شده است اما نباید نقش ترکیه را در توسعه این سد فراموش کرد .
شرکت اصلی سازنده بند کمال خان شرکت پمکتک ترکیه بود. ترک ها سال هاست که بنا به دلائلی در ساخت سد و آبگیر در افغانستان فعال هستند که در تمامی موارد ساخت این سدها بر خشکسالی در ایران به شدت موثر بوده است.
شرکت های مختلف ترکیه در پروژه سد سازی افغانستان بر رود هیرمند و هریرود و شاخه های فرعی آن، سدها و آب بندهای متعددی احداث کردند که ماحصل آن کاهش سهم ایران از حق آبه هیرمند و خشک شدن تالاب هامون ایران بود.
خاکریزی که مانع انتقال آب به هامون شد!
محسن اسلام زاده، مستندساز چند روز پیش در گزارشی مدعی شد با وجود ازادسازی آب از سد کمال خان وجود یک خاکریز در ایران، مانع اصلی رسیدن آب هیرمند به هامون شده است.!
خاکریزی که به گفته او ، تابستان امسال برای جلوگیری از قاچاق در داخل کشورمان ایجاد شده است ...
داود میرشکار مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان در واکنش به پخش این تصاویر با اشاره به اینکه آب رود هیرمند را با بحث سمت هامون سابوری که از فرارود تغذیه می‌شود نباید اشتباه بگیریم ، افزود: متاسفانه آب سد کمال خان منحرف شده است و به محلی به نام ”گودزره“ می‌رود که با هامون سابوری متفاوت است.
هامون را بیشتر بشناسیم
تالاب بین‌المللی هامون هفتمین تالاب جهان و سومین دریاچه بزرگ ایران در استان سیستان بلوچستان واقع شده است . این تالاب آخرین محل ریزش رودخانه هیرمند افغانستان است که پس از عبور از کوههای هندوکوش و سیراب کردن افغانستان به این محل می ریزد.
در سال های تر سالی ، سیلاب های موسمی نیز یک دیگر از محل های تغذیه این دریاچه هستند .
دریاچه هامون متشکل از سه دریاچه کوچک تر است به نام های هامون سابوری که در مرز ایران و افغانستان قرار دارد ، هامون پوزک که بیشتر ان در خاک افغانستان و هامون هلمند که در خاک ایران واقع شده است . البته هامون گود زره نیز که در واقع بیشتر آن چاله آب های وسیع است نیز در خاک افغانستان و کمی دورتر از سه هامون دیگر قرار دارد . سه دریاچه کوچک یاد شده در زمان پر آبی با وجود اختلاف سطح به هم می پیوندند و دریای بزرگ هامون میان ایران و افغانستان را تشکیل می دهند.
رودخانهٔ هیرمند به عنوان شریان اصلی و رودخانه‌های خاش‌رود، فراه، هاروت‌رود، شوررود، حسین‌آباد و نهبندان نیز عنوان شر یان های فرعی کام تشنه هامون بزرگ را سیراب می کنند.
وسعت دریاچهٔ هامون در زمان پرآبی ۵٬۶۶۰ کیلومتر مربع است که ۳٬۸۲۰ کیلومتر مربع آن در خاک ایران قرار دارد . دریاچه هامون در چهارمین کنگرهٔ جهانی ذخیره‌گاه های زیست‌کره در سال ۱۳۹۴ در لیما پایتخت پرو ، توسط یونسکو به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست کره ثبت جهانی شده است.
گود زره قاتل آبهای کمال خان
با وجود باز شدن دریچه های سد کمال خان و بالاآمدن آب در پشت سد اما آبهای رها شده هرگز به مامن اصلی یا همان هامون ایران وارد نشد.
کیومترها بعد از سد کمال خان ، نهری خاکی وجود دارد به نام نهر لشگری که ورودی مستقیم هامون گود زره در خاک افغانستان است . متاسفانه آب های رها شده از سد کمال خان با تغییر مسیر از رودخانه هیرمند منحرف می شوند و قبل از ورود به خاک ایران وارد گود زره افغانستان می شوند.
داود میرشکار مدیرکل محیط زیست استان سیستان و بلوچستان در این باره می‌گوید: افغانستانی‌ها بخشی از آب رود هیرمند را رهاسازی کردند، اما متاسفانه در نهری به نام ”لشکری“ دوباره منحرف شده و به سمت افغانستان در حال حرکت است.
او ادامه داد: رایزنی‌ها در حال انجام است تا آب را به رود هیرمند برگردانند و به تالاب هامون هیرمند برسد.
گود زره یا هامون گود زره منطقه ای شوره زار و پست در نیمروز افغانستان به وسعت بیش از 93 کیلومتر طول و 40 کیلومتر عرض است که در گذشته سرریز هامون هیرمند ( ایران ) از طریق رود شیله به انجا وارد می شده است .
این منطقه آخرین بستر و محل ورود آب های سرریز هامون از ایران بوده است اما بنا به دلائل نامشخص هم اینک آب رها شده از سد کمال خان به جای جاری شدن در مسیر اصلی با تغییر مسیر به سوی این منطقه سرازیر شده است.
سد پاشدان تهدیدی دیگر برای ایران
سد پاشدان که حدود 85 در صد پیشرفت فیزیکی دارد در 20 کیلومتری مرکز شهر هرات قرار گرفته و بر رود هریرود ساخته شده است. ظرفیت ذخیره آب در این سد 54 میلیون مترمربع و توانایی تولید 2 مگا برق را خواهد داشت.
سد پاشدان در صورت بهره برداری تاثیر زیادی بر حوضه ابریز به ویژه در شمال شرق کشورمان خواهد داشت .
باید توجه داشت که آبهای سطحی خراسان رضوی به ویژه شهر مشهد از حوضه آبریز هریرود تغذیه می کند که با احداث سد پاشدان عملا ورودی این حوضه آبریز به شدت کاهش خواهد یافت . با توجه به اینکه ایران و افغانستان در حوضه آبریز هریرود هیچ نوع توافق نامه ای نیز ندارند احداث این سد لطمات جبران ناپذیری بر حوزه آبریز شمال شرق کشورمان خواهد داشت.
نتیجه گیری
معاهده حق ابه ایران با وجودی که سالهاست امضا شده است، اما هیچگاه بر اساس آن حتی در سال‌های ترسالی حق و حقوق ایران داده نشد.
خشک شدن تالاب هامون ایران مشکلات زیست محیطی فراوانی را در منطقه ایجاد کرده است که نیاز مبرم به احیای آن وجود دارد. با وجود سدهای احداثی افغانستان نیاز به عزم جدی دستگاه دیپلماسی است تا با پیگیری معاهده‌های بین المللی و فشار بر طرف افغانستانی، حق آبه کشاورزان و ساکنان ستخکوش سیستان گرفته شود.
البته باید به این نکته هم توجه داشت که بیش از یک سوم تالاب هامون در خاک افغانستان قرار دارد که با خشک شدن آن، گردو غبار و آلودگی هوا تا مرکز افغانستان نیز گسترش خواهد یافت شد که برای جلوگیری از این مشکل باید طرف افغانستانی را نیز به مشکلات زیست محیطی و اقتصادی ناشی از خشک شدن هامون آگاه کرد.
طالبان حاکم بر افغانستان بار‌ها اعلام کرده اند که به معاهده حق ابه ایران پایبند هستند حال باید دید آیا آنان به تعهدات خود عمل می‌کنند ...
اکنون توپ در زمین طالبان است تا نشان دهند با عمل به معاهده حق ابه هیرمند به قوانین و معاهده های بین المللی پایبند هستند یا خیر ...
