عصر ایران؛ سعید ابواسحاقی- سوم اسفندماه در تقویم خورشیدی یادآور کودتایی است که 101 سال قبل و در نفس‌های آخر قرن 19 در ایران به وقوع پیوست؛ حرکتی نظامی- سیاسی که با اعلان «حکم می کنم - رضا» آغاز شد.
حرکت از آق بابای قزوین به سمت تهران، تسخیر دارالخلافه و تصاحب قدرت را قوای قزاق یا همان بال نظامی کودتا انجام دادند و این برای اولین بار در تاریخ ایران بود که یک نیروی مسلح غیرعشیره‌ای و ایلی دست به فعل و انفعال سیاسی می‌زد.
پیش از آن هم البته نظامیان در قالب سران ایلات و بزرگان خاندان‌ها ردپایی از خون در تاریخ ما برجا نهاده بودند اما این از جنس دیگری بود. کما این که قرلباش ها در سلطنت صفویه که در قد برافراشتن و زوال و نیز تعویض شاهان نقش غیرقابل انکاری داشتند تا سردارانی که شبی با بی سر کردن نادر مسیر تاریخ و سلسلۀ افشاریه را تغییر دادند:
به یک چرخش چرخ نیلوفری
نه نادر به جا ماند و نه نادری
سرشب که شد حکم تاراج داد
سحرگه نه تن، سر نه سر، تاج داشت
بیشتر این حرکات اما به پشتوانۀ قوای مسلح فصلی ایلی – خاندانی بوده است. با افزایش مرودات ایرانیان با جهان خارج به ویژه در عصر ناصرالدین شاه تفکر تقلید و بازآفرینی برخی ساختارها و سازمان ها در سر شهریاران ایران افتاد و نیروی نسبتاً منظم قزاق نیز رهاورد همین دیدارهای شاه از روسیه تزاری و آشنایی با قوای مسلح و منظم آنان بود.
از این رو می توان گفت قزاق ها نخستین نیرو با ماهیت نسبتا متکثر و پراکنده بودند که انگیزه هایی متفاوت با قشون گذشته ممالک محروسه داشتند. از دل همین نیرو بود که کسانی چون امیرطهماسبی، امیراحمدی، فضل الله زاهدی، رزم آرا و.. در کنار رضاخان پهلوی سربر آوردند وبعدتر با کیفیات مختلف نقش آفرینی کردند.
بال سیاسی کودتا اما سید ضیالدین طباطبایی بود که وقتی پا به تهران گذاشت فرمان رئیس الوزرایی خود را از احمد شاه قاجار دریافت کرد.
او تا پیش از آن به عنوان روزنامه نویسی آتشین مزاج و پرسودا و البته جوان شناخته می شد با این رؤیا که سری میان سرها درآورد وبا نوشته‌های خود در «رعد امروز» سیمایی متفاوت از اشرافیت حاکم بر مصادر را ترسیم کرده بود. روزنامه نگاری به معنای عام آن با آغاز عصر ناصری در ایران جان گرفت و نسلی از جماعت روزنامه نویس در جریانات مشروطه تاوان سنگینی پرداختند. ازجهانگیرخان صوراسرافیل تا ملک المتکلمین که با طناب و دشنه پای استبداد صغیر محمدعلی شاهی جان باختند.سید ضیالدین اما از سرب و مُرکّب، مرکب قدرت ساخت و به سوی قدرت تاخت و کابینۀ سیاه را تشکیل داد.
کودتا اما تنها برای این روزنامه‌نگار یا روزنامه‌دار، آمد داشت و دیگران سرنوشتی دهشتناک یافتند. محمدرضا کردستانی مشهور به میرزادۀ عشقی که در «قرن بیستم» می نوشت و گاه نمایش و نوایی هم کوک می کرد به جرمی نامعلوم در خانه از پای درآمد.
فرخی یزدی نویسنده و مالک جریدۀ «طوفان» نیز در زندان شهربانی به طریق مشکوکی جان داد، هم او که سروده بود:
آن زمان که بنهادم سر به راه آزادی
دست خود از جان شستم در قفای آزادی
شگفتا که در سال های بعد احمد کسروی به عنوان وکیل مدافع سرپاس مختاری در دادگاه های پس از شهریور 20 اصرارداشت بر مرگ طبیعی فرخی و بی گناهی مختاری.
تراژیک ترین سرنوشت اما برای واعظ قزوینی شاعر و روزنامه نویس رقم خورد. او از قزوین به بهارستان آمده بود تا شاید ازوکلای مجلس برای روزنامه محلی خود اعانه و کمکی دریافت کند اما عوامل سرتیپ درگاهی که قصد جان ملک الشعرای بهار را به جرم مخالفت با رضاخان داشتند این بینوا را به دلیل شباهت ظاهری با به اشتباه سر بریدند و کارد که به پوست رسید تازه دانستند او بهار نیست!
در پی سیدضیا هم باز روزنامه نویسانی ردای سیاست پوشیدند و شاید شهیرترین آنان دکتر حسین فاطمی مالک و نویسندۀ روزنامه باختر امروز باشد که تا وزارت امور خارجه نیز پیش رفت اما عاقبت در برابر جوخۀ آتش قرار گرفت.
باری، کودتا که شد کسانی جان شیرین از کف دادند و در خواب شدند. جماعتی هم دست در کار در رفو و ترمیم و به سازی چهره رضاخان شدند و برای صعود او کوشیدند. از تیمورتاش یا همان سردار معظم خراسانی که با تاج کیانی در سینی قاب عکس معروف روز تاج گذاری رضاه شاه در تاریخ ثبت شده تا نصرت الدوله فیروز و سردار اسعد بختیاری و علی اکبرخان داور و نیز محمد علی فروغی و جان این آخری را نستاند اما با اعدام پدر دامادش و خانه نشینی و اهانت مجازات شد. همه و همه از پی همراهی و یاری پس از استقرار جان از کف دادند و عرض حالی هم به عدلیه رضاخانی نبردند تا شهریور 20 که رضاشاه برافتاد و رییس عدلیه خود پیش تر از بیم خشم شاه تریاق خورده بود...بیا کین داروی‌ها را به پیش داور اندازیم...
مجلس شورای ملی هم فارغ از کیفیت و کمیت آن از نماد های انقلاب مشروطه و از دست آوردهای آن به بحساب می‌آمد. همان مجلس نیمه جان در برابر اولتیماتوم روس‌ها برای اخراج مستشاران مالیه سوئدی مقاومت جانانه می کند و سید حسن مدرس افزایش مواجب نمایندگان در روزگار تنگی روزگار ملت و رعیت را برنمی تابد. مجلس پنجم بود که پس از کودتا رای به انقراض قاجار و سپردن سلطنت به رضاخان پهلوی داد اما تهی شدن مجلس از معنا و تبدیل به محل تایید و ثناگویی ملوکانه چند سال بعدتر رخ دادو تا آخرین روز سلطنت رضاخان ادامه یافت.
بهرامی از نزدیکان رضاشاه به گوش مدرس - مخالف جمهوری خواهی رضاخانی- سیلی زد و سربازان با سرنیزه حرمت مجلسی را شکستند که توپ های لیاخوف نتوانسته بود آن را بر کند و ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زردشتیان در مجلس و هم او که ساختمان مجلس را در بهارستان خریده و اهدا کرده بود در خیابان به امر و فعل شهربانی کشته شد تا ستایش کنندگان آن دوران نیز هر چه در باب عمران و آبادی می گویند نوبت به سیاست که می رسد در مقام دفاع و توجیه برنیایند.
