فرونشست زمین پدیده‌ای است که هرچند در دوران اخیر بروز و ظهور پیدا کرده، اما ریشه در گذشته‌ای دارد که به دلیل فعالیت‌های نامتناسب مدیریتی، بدین‌گونه نمود یافته است. از فعالیت‌ها و توسعه صنایع تا افزایش جمعیت و تامین نیازهای خوراکی و کشاورزی، همه در ایجاد کم‌آبی، خشکسالی و فرونشست زمین اثرگذارند که این اثرگذاری بسته به نوع فعالیت‌ها در هر منطقه می‌تواند متفاوت باشد. در این بین اما بخش کشاورزی به عنوان یکی از حساس‌ترین و پرمصرف‌ترین بخش‌های مصرف آب از اهمیت زیادی برخوردار است که متاسفانه کمتر به آن پرداخته شده است. بخش کشاورزی بنابر اعلام مدیر روابط عمومی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، بیش از ۹۰ درصد از مصرف آب را به خود اختصاص داده، این در حالیست که در بسیاری از کشورهای پیشرفته جهان این میزان تنها ۳۰ درصد از کل مصرف آب را در بر می‌گیرد.[۱]
کشاورزی و فرونشست چه ارتباطی دارند؟
بخش کشاورزی به دلیل تامین نیازهای اساسی یک جامعه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این درحالی است که این بخش به دلیل مدیریت نامتناسب و در نظر نداشتن شرایط اقلیمی، منابع آبی و تولید بیش از حد برخی محصولات بدون توجه به بازار مصرف، نه تنها به لحاظ اقتصادی پربازده نبوده و بعضا به اندازه منابع آب مصرفی هم بازدهی نداشته، بلکه با تداوم تولید آن، منابع آبی را که طی قرن‌ها در سفره‌های آب زیرزمینی ذخیره شده بود هم به شکلی کاملا غیر اصولی مورد تجاوز و دست اندازی قرار داده است. متاسفانه طی ۴ دهه اخیر بخش تولید محصولات آب‌بری مانند «صیفی‌جات» و «سبزیجات» در مناطقی از ایران وسعت یافتند که تنها خاک حاصلخیزی داشتند! چیزی که در ابتدا برای بسیاری از کشاورزان مهم تلقی می‌شود و با گمان اینکه با مصرف آب از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق می‌توان تولید، اشتغال و درآمدزایی داشت، بخش‌های زیادی از منابع آب زیرزمینی کشور به شدت مورد برداشت بی‌رویه شد.
تولید محصولات صیفی و سبزیجاتی مانند خیار، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز که در بسیاری از مناطق کشور رواج دارد، به دلیل مصرف آب بیش از حد، موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرو نشست شده است. چنانچه در شهرهای کویر مرکزی ایران از قم، کاشان، آران و بیدگل، نطنز، بادرود و اردستان تا بخش‌هایی از یزد و حتی استان کرمان با همین شیوه و با سرعت هر چه تمام‌تر منابع آبی مورد دست‌اندازی بیش از حد قرار گرفت. بخش‌هایی از کویر مرکزی ایران نظیر «بادرود» در شهرستان نطنز که سطح آب زیرزمینی در درون ماسه‌های کویری تا ۵ دهه قبل چیزی در حدود ۳۰ سانتیمتر بوده، امروزه به چاه‌هایی با عمق بیش از ۳۵۰ متر رسیده و موجب شکاف‌های عمیق در سطح زمین شده است.
کارشناسان می‌گویند: تولید محصولات صیفی مانند خربزه، طالبی، هندوانه و سبزیجاتی مانند خیار، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز که در بسیاری از مناطق کشور رواج دارد به دلیل مصرف آب بیش از حد، موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و فرونشست شده است.
بررسی روند ۱۸ ساله تولید محصولات صیفی و سبزیجات در کشور نشان می‌دهد؛ بیش از ۹۷ درصد اراضی تولید این محصولات به صورت «کشت آبی» بوده که نه تنها سطح این اراضی هر سال افزایش یافته، بلکه نوع آبیاری این محصولات نیز بیشتر به صورت آبی انجام شده تا دیم.
بررسی‌ها حاکی از آن است هم اراضی زیرکشت، هم تولید سبزیجات و هم تولید آبی آن از سال ۱۳۸۲ روند افزایشی داشته‌اند.
از میان ۸ استان خوزستان، فارس، همدان، هرمزگان، جنوب استان کرمان، آذربایجان شرقی و خراسان رضوی که طی ۱۸ سال در بین ۴ استان برتر تولید کننده سبزیجات قرار داشته‌اند، ۴ استان اکنون دچار فرونشست شده و ۴ استان نیز درگیر بحران شدید کم‌آبی و خشکسالی هستند.نکته جالب توجه این است که این محصولات غالبا در استان‌هایی تولید شده که هم‌اکنون با بحران کم‌آبی یا خشکسالی مواجه بوده و یا در معرض فرونشست و فروچاله قرار دارند. از بین ۸ استان خوزستان، فارس، همدان، هرمزگان، جنوب استان کرمان، آذربایجان شرقی و خراسان رضوی که طی ۱۸ سال در بین ۴ استان برتر تولید کننده سبزیجات قرار داشته‌اند، چهار استان همدان، فارس، جنوب استان کرمان و خراسان رضوی از مرحله بحران کم‌آبی و خشکسالی عبور کرده و دچار فرونشست شده و چهار استان خوزستان، هرمزگان، تهران و آذربایجان شرقی نیز درگیر بحران شدید کم‌آبی و خشکسالی هستند.
بنابر اطلاعات به دست آمده از سالنامه آماری منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی(۲)، از سال ۱۳۸۲ تاکنون همواره و به‌طور میانگین، بیش از ۹۷ درصد کشت این محصولات به صورت «کشت آبی» تولید شده که این میزان در سه سال منتهی به سال ۱۴۰۰ به صورت ۱۰۰ درصد آبی تولید شده است.
سبزیجاتی مانند «گوجه‌فرنگی»،«خیار» و «سیب‌زمینی» که طی این سال‌ها بیشترین میزان تولید سبزیجات را نیز به خود اختصاص داده‌اند، بیشترین میزان مصرف و تبخیر آب را دارند که در برخی از سال‌ها باوجود تولید فراوان و با کیفیت این محصول، بازاری برای فروش آن وجود نداشته و به نوعی به اندازه آب مصرفی هم بازگشت سرمایه و هزینه اقتصادی نداشته‌اند.
اگرچه این موضوع در سال جاری از طریق تشکیل کنسرسیوم‌هایی مانند «کنسرسیوم صادراتی رب گوجه فرنگی جنوب کرمان» تا حدودی برطرف شده، اما باید در نظر داشت که این روش بعد از سال‌های متمادی که منابع آبی به بحران و فرونشست رسیده‌اند، مورد استفاده قرار گرفته است.
سبزیجاتی مانند «گوجه‌فرنگی»،«خیار» و «سیب‌زمینی» که طی سال‌ها بیشترین میزان تولید سبزیجات را نیز به خود اختصاص داده‌اند، بیشترین میزان مصرف و تبخیر آب را دارند که در برخی از سال‌ها بازاری برای فروش آن وجود نداشته و به نوعی به اندازه آب مصرفی هم بازگشت سرمایه و هزینه اقتصادی نداشته‌اند.
کشت سبزیجاتی مانند گوجه‌فرنگی مزیتی برای تولید ندارد
به استناد پژوهش انجام شده توسط «ابوالقاسم حسن‌پور اصطهباناتی» عضو هیات علمی موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور، در اواسط دهه ۱۳۸۰ شمسی، در تمام مراحل تولید نشاء و محصول گوجه‌فرنگی (نمونه تولید شده در استان فارس) ۲۰ هزار و۲۵۰ مترمکعب آب در یک هکتار مصرف شده است. از آنجا که در هر هکتار ۶۶ هزار و ۵۰۰ کیلوگرم گوجه‌فرنگی به دست می‌آید، بنابراین می‌توان گفت به ازای هر کیلو گوجه‌فرنگی نزدیک به ۳۰۴.۵ لیتر آب مصرف می‌شود.
بنابر تحقیقات به عمل آمده توسط این کارشناس گیاه‌پزشکی در سال ۱۳۸۷، با توجه به مقدار سود خالص به ازای مصرف هر متر مکعب آب، تولید این محصول برای کشوری مثل ایران که در منطقه‌ای خشک وکم باران واقع شده جای نگرش جدی دارد.[۲]
چنانچه بدان اشاره شد، تولید سبزیجات طی ۱۸ سال گذشته به صورت کاملا آبی بوده و متاسفانه تولید این محصول، بیشترین تولید بخش سبزیجات را به خود اختصاص داده که به لحاظ تجاری هم صرفه اقتصادی نداشته است. به عبارتی می‌توان گفت تولید سبزیجات طی دو دهه گذشته – که آمار و اطلاعات دقیق در دسترس بوده- روند فزاینده‌ای داشته و از آنجا که این محصول، بیشتر در استان‌هایی تولید شده که منابع آبی را به چالش و بحران کشیده، یکی از عوامل اصلی تهدیدکننده ذخایر آب بوده که متاسفانه در سایه عدم توجه به چنین مساله مهمی، کشور را با پدیده‌ای به نام فرونشست و بحران آب روبرو کرده است.
منابع
[۱] . https://www.irna.ir/news/۸۴۰۶۲۹۲۳
[۲] . سالنامه آماری وزارت جهادکشاورزی از سال ۱۳۸۲ تا ۱۳۹۸
[۳] .https://civilica.com/doc/۶۶۹۷۳
