یادداشت| بحران ادامه‌دار در حوزه پیرامونی دریای سیاه؛ تشدید رقابت روسیه و آمریکا

به‌گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری تسنیم، دریای سیاه و منطقه اروپای شرقی، به‌دلیل اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی که برای بسیاری از کشورهای اروپایی، آسیایی، روسیه و Ø§ÛŒØ§Ù„ات متحده آمریکا دارد، درصورت تزاحم منافع هر یک از طرفین، قابلیت تبدیل شدن به کانون تنش و تحولات مختلف در جهان را دارد. مطمئناً یکی از عوامل و ریشه‌های بحران کنونی Ø§ÙˆÚ©Ø±Ø§ÛŒÙ† و تهاجم روسیه به این کشور را می‌توان در اهمیت دریای سیاه و ناحیه پیرامونی آن جست‌وجو کرد.

علی‌بمان اقبالی زارچ، کارشناس مسائل اروپای شرقی، طی یادداشتی به بررسی رویکرد طرف‌های درگیر و ذیربط در این منطقه می‌پردازد. 

از دیدگاه ژئوپلتیک، دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ کوچک و محدود از نظر منابع زیرزمینی و در عین‌حال ارزشمند از نظر گردشگری و ویژگی‌های زیست‌محیطی کشورهای حاشیه آن است و همواره محل مواجهه کاتولیک‌های غربی، Ø§Ø±ØªØ¯Ú©Ø³â€ŒÙ‡Ø§ÛŒ روسی، مسلمانان ترک و آوردگاه تمدن‌های بزرگ جهانی  بوده است. بنابراین همواره و در طول تاریخ کنترل نظامی Ùˆ استراتژیک آن اهمیت فوق العاده‌ای Ø¯Ø§Ø´ØªÙ‡ و دارد. دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ پس از حوادث یازده سپتامبر اهمیت ویژه‌ای Ø¨Ù‡ خود گرفت و بی‌جهت نبود که رئیس‌جمهور آمریکا هنگام سخنرانی Ø¯Ø± میدان انقلاب بخارست در سال 1382 گفت که «شما می‌توانید به پیمان ما برای ØªÙˆØ³Ø¹Ù‡ همکاری‌های Ø¯Ø± دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ کمک کنید و مهم این است که 3 کشور رومانی، بلغارستان و ترکیه طرفدار تقویت ساختار امنیتی ناتو در دریای سیاه هستند.

از دیدگاه غربی‌ها ساختار ژئوپلتیک دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ دربرگیرنده دو عنصر اصلی Ø°ÛŒÙ„ است:

1. کاهش نفوذ روسیه و افزایش نفوذ آمریکا در رقابت شدید با آلمان و فرانسه

2. تبدیل شدن به محور غنی Ø§Ù†Ø±Ú˜ÛŒ Ø¨Ø±Ø§ÛŒ Ø§Ù†ØªÙ‚ال منابع نفت‌و‌گاز آسیای Ù…یانه و در دریای Ø®Ø²Ø± به منطقه بالکان و اتحادیه اروپا .

مهم این است که در عرصه اقتصاد، به‌ویژه اقتصاد اروپا، منابع زیرزمینی Ù‡Ù…‌چنان حرف اساسی را می‌زند و اگر اروپای Ø§Ù…روز 50% مواد اولیه انرژی Ø®ÙˆØ¯ را وارد کند این رقم در 2050 به 75% Ø®ÙˆØ§Ù‡Ø¯ رسید. 

*سازمان همکاری دریای سیاه

سازمان همکاری Ø¯Ø±ÛŒØ§ÛŒ Ø³ÛŒØ§Ù‡ در سال 1371 به پیشنهاد ترکیه برای ØªÙˆØ³Ø¹Ù‡ همکاری‌های Ø§Ù‚تصادی Ùˆ تجاری Ú©Ø´ÙˆØ±Ù‡Ø§ÛŒ Ø­Ø§Ø´ÛŒÙ‡ دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ شکل گرفت و در حال حاضر این سازمان 12 عضو اصلی داشته و کشورهای زیادی اعضای ناظر آن هستند، هم‌چنین اجلاس پارلمانی Ø¢Ù† در سال 1372 در ترکیه تشکیل شد و در حال حاضر دارای Ú©Ù…یسیون‌های ØªØ®ØµØµÛŒ Ø¨ÛŒÙ† دولتی، پارلمانی، آکادمیک، مالی، تجاری Ùˆ دانشگاهی Ø§Ø³Øª که مرکز هر یک از این کمیسیون‌ها در یکی Ø§Ø² کشورهای Ø¹Ø¶Ùˆ قرار دارد. برای نمونه، مرکز دانشگاهی Ø¯Ø± شهر بندری Ú©Ù†Ø³ØªØ§Ù†Ø²Ø§ÛŒ Ø±ÙˆÙ…انی Ø¨ÙˆØ¯Ù‡ که بیش از 92 دانشگاه عضو وابسته دارد. وضعیت کلی Ú©Ø´ÙˆØ±Ù‡Ø§ÛŒ Ø¹Ø¶Ùˆ دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ به شرح جدول ذیل است:

(منبع: بانک جهانی، 2020)

*حمل‌ونقل در دریای سیاه

یکی از مؤلفه‌های مهم دیگر اهمیت حمل‌و‌نقل در دریای سیاه است، این دریا که نیم میلیون کیلومتر مربع وسعت دارد نقش حیاتی در واردات و صادرت کشورهای سی‌آی‌اس (همسود)، ترکیه و غیره دارد و تقریباً 50% صادرات این کشور و یک‌چهارم صادرات کشورهای سی‌آی‌اس از راه دریای سیاه انجام می‌شود، هم‌چنین مهم‌ترین مسیر ترانزیت و مبادله کالا، نفت، ذغال‌سنگ و غیره بین کشورهای ساحلی و کشورهای هم‌سو است.

دریای سیاه را می‌توان مربعی فرض کرد که در چهار ضلع مربع چهار قدرت تعیین‌کننده در حال رقابت هستند. از یک ‌طرف روسیه و در طرف دیگر ترکیه است. ترکیه مبتکر و طراح اصلی همکاری، در سازمان همکاری دریای سیاه نقش مهمی را دارد و ساختارها و نهادهای اصلی همکاری سازمان در ترکیه است، ترک‌ها نقش جدی و فعالی در این حوزه موردنظر دارند. ضلع دیگر قدرت در دریای سیاه روسیه است. کشورهای ساحلی دریای سیاه بیش از 340 میلیون نفر جمعیت دارند و یکی از بزرگ‌ترین این کشورها، روسیه با 140 میلیون جمعیت است. این کشور از بزرگ‌ترین ظرفیت‌های اقتصادی حاشیه دریای سیاه است و از نظر نظامی، از توان و ظرفیت بسیار بالای برخوردار است و جمعیت بسیاری از کشورهای ساحلی دریای سیاه مانند اوکراین، گرجستان، مولداوی، رومانی، صربستان و بلغارستان عمدتاً ارتدکس هستند، این امر نقطه قرابت بین روسیه و کشورهای است. بنابراین روس‌ها از دیرباز نقش و سهم کلیدی در دریای سیاه داشته‌اند و همواره می‌خواهند روزبه‌روز این نقش را توسعه دهد، اما این نقش در تعارض با اهداف و نیات آمریکایی‌ها است.

ضلع دیگر اهداف در دریای سیاه را باید اهداف و نیات آمریکایی‌ها دانست. آمریکای ها از 20 سال پیش اهداف و برنامه‌ای جدی در این دریا شروع کرده‌اند و از سال 2000 میلادی در اجلاس‌های مهم دریای سیاه، حضور هیأت آمریکایی بسیار گسترده‌ و چشم‌گیر بوده  و  آن‌ها تلاش گسترده‌ای دارند تا از راه بلغارستان، رومانی، آلبانی، گرجستان، اوکراین و حتی ترکیه، Ø§Ù‡Ø¯Ø§Ù و برنامه‌های خود را در دریای سیاه دنبال کنند. مهم‌ترین هدف واشنگتن، مقابله با توسعه نفوذ روسیه در این منطقه و پیشگیری و مقابله با تروریسم و موضوع انرژی است.

ضلع دیگر دریای سیاه را باید اتحادیه اروپا بدانیم که در بین کشورهای عضو بیشترین نقش را آلمان بازی می‌کند. چراکه آلمان دارای یکی از بزرگ‌ترین صنایع اروپا است و از مصرف‌کننده‌های عمده انرژی به‌ویژه نفت‌و‌گاز است و دریای سیاه را از گزینه‌های جدی برای تنوع بخشیدن به منابع انرژی  واردات می‌دانند و اروپایی‌ها به‌غیر از انرژی به مسائل مهم مانند تروریسم، مقابله با مهاجرت از طریق  دریای سیاه توجه جدی دارند. اروپا کشورهای همکاری مهمی با کشورهای رومانی، بلغارستان در قالب اتحادیه دارند و ترکیه هم سال‌ها است در حال تلاش برای عضویت است. 

دو کشور رومانی و بلغارستان دو پایگاه مهم هوایی در اختیار آمریکا قرار داده و به‌زودی Ù†ÛŒØ±ÙˆÙ‡Ø§ÛŒ آمریکایی از آلمان به حاشیه دریای سیاه در این دو کشور منتقل می‌شوند و این اقدام به‌معنای نزدیک شدن آمریکا به منطقه حساس و مهم آسیای Ù…یانه و خاورمیانه برای Ø§Ø¬Ø±Ø§ÛŒ طرح‌های Ø¨Ù„ندمدت خود است. در واقع، جهت‌گیری Ú˜Ø¦ÙˆÙ¾Ù„تیک کشورهای Ø±ÙˆÙ…انی، بلغارستان، اوکراین، آلبانی و گرجستان، همگرایی Ø¨Ø§ اتحادیه اروپا در بعد اقتصادی Ùˆ همگرایی Ø¯Ø± ناتو در بعد امنیتی Ø§Ø³Øª.

*دریای سیاه و ایالات متحده آمریکا

اهمیت دریای سیاه برای آمریکا، به نقل از بروس پی Ø¬Ú©Ø³ÙˆÙ† در سنای Ø¢Ù…ریکا عبارت است از:

1. اهمیت به‌اصطلاح فرایند دموکراتیزه کردن منطقه تا غرب آسیا

2. ذخایر انرژی خزر و آسیای مرکزی و راه انتقال آن به غرب

3. جلوگیری از همگرایی کامل دریای سیاه با  اتحادیه اروپا

4. پیگیری ادامه تغییرات در جمهوری‌های مشترک‌المنافع به‌ویژه در روسیه سفید.

5. مقابله با ظهور و بروز روسیه قدرتمند جدید.

*دریای سیاه و اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا تلاش می‌کند که دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ به‌عنوان دریای Ø¯Ø§Ø®Ù„ÛŒ Ø§ØªØ­Ø§Ø¯ÛŒÙ‡ محسوب شود. البته  اتحادیه اروپا در بخش مبارزه با ظهور روسیه جدید همراه آمریکا است. Ø§Ù…ا در بلندمدت به‌دنبال تسلط کامل بر این دریا و پذیرش کشورهای Ø­ÙˆØ²Ù‡ دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ است. اتحادیه اروپا خوب می‌داند که منافعش در دهه‌های Ø¢ÛŒÙ†Ø¯Ù‡ هرچه بیشتر در گرو کشورهای Ø¢Ø³ÛŒØ§ÛŒÛŒ Ùˆ اروپایی Ø®ÙˆØ§Ù‡Ø¯ بود.

*دریای سیاه و آلمان

در این راستا آلمان نیز سندی Ø±Ø§Ù‡Ø¨Ø±Ø¯ÛŒ Ø¯Ø± مورد دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ تدوین کرده است. در این سند که توسط بوندس‌تاگ آلمان تهیه شده، نوشته شده: قفقاز جنوبی Ø§Ø² اهمیت استراتژیک بالایی Ø¨Ø±Ø®ÙˆØ±Ø¯Ø§Ø± است. از این رو باید این منطقه را با امضای Ù¾ÛŒÙ…ان ثبات به اتحادیه اروپا پیوند زد. زیرا اروپا نمی‌تواند برای Ù…دتی Ù†Ø§Ù…علوم شاهد منطقه‌ای Ø¨ÛŒâ€ŒØ«Ø¨Ø§Øª در مرزهای Ø®ÙˆØ¯ باشد. قفقاز جنوبی Ù†Ù‚طه تلاقی Ù…نافع ژئوپلیتیک سیاسی، انرژی Ùˆ منطقه تضاد کشورهای Ø¢Ù…ریکا، روسیه، ترکیه و ایران است.

*روسیه و دریای سیاه

روسیه سعی Ø¯Ø§Ø±Ø¯ اهرم فشار اقتصادی Ø¨Ø± جمهوری‌های Ø´ÙˆØ±ÙˆÛŒ سابق را با عوامل جدید جایگزین کند. روسیه پس از تحولات اوکراین و گرجستان با تقویت بنیه اقتصادی Ø®ÙˆØ¯ سعی Ø¯Ø± ایجاد فصل جدید اعتمادسازی Ø¨Ø§ جمهوری‌های Ù…شترک‌المنافع دارد.

به‌طورکلی، در راهبرد جدید سیاست خارجه روسیه چند محور مورد توجه و تأکید است که Ù…هم‌ترین آن‌ها امنیت روسیه است. بعد از آن، مقابله با تروریسم است که از نظر روس‌ها همه گروه‌های تروریستی به‌ویژه داعش و تکفیری به‌شدت مورد نظر هستند. موضوع بعدی مقابله با جنایات سازمان‌یافته و قاچاق مواد مخدر است، بحث انرژی در این استراتژی مورد توجه قرار گرفته است، تنش زدایی منطقه‌ای و گسترش روابط دو Ùˆ چندجانبه Ø¯Ø± وهله اول با همسایگان و بعد در حوزه CIS، در مرحله بعد هم با کشورهای مختلف نیز از موارد مهم آن است. در واقع در این راهبرد، وضعیت و جایگاه تمام کشورها و سیاست اتخاذی روسیه برای همکاری با تمامی جهان به دقت تعریف و تبیین شده است.

در آخرین مورد ولادیمیر Ù¾ÙˆØªÛŒÙ†ØŒ رئیس‌جمهور فدراسیون روسیه در مصاحبه با یک شبکه خبری آلمانی Ø¶Ù…Ù† مخرب دانستن توسعه ناتو به شرق اعلام کرد Ú©Ù‡ رهبران غربی باید فکر پذیرش اوکراین در ناتو را Ø§Ø² سر بیرون کنند. همزمان Ø¨Ø§ تداوم گسترش ناتو به سمت شرق Ø­Ù„قه محاصره و محدودیت Ø±ÙˆØ³â€ŒÙ‡Ø§  تنگ‌تر شده است. در دوره 2002 میلادی تا 2007 ده کشور اردوگاه کمونیسم سابق به عضویت ناتو و اتحادیه اروپا درآمدند و حرکت رو به جلوی غربی ها و آمریکا  ادامه دارد. 

*روسیه و موقعیت ویژه اوکراین

اوکراینهمواره از اهمیت تاریخی برای سرزمین مام اسلاوها برخوردار بوده و اگر لنین روسیه بدوناوکراینرا پیکری بدون سر تعبیر کرده بود، Ù¾ÙˆØªÛŒÙ†Ø§ÙˆÚ©Ø±Ø§ÛŒÙ†Ø±Ø§ سرزمین اصلی روس‌تبارها دانسته و معتقد است اضمحلال اردوگاه کمونیسم بزرگترین اشتباه تاریخ معاصر است Ùˆ روسیه باید از هر فرصتی برای احیاء و تقویت قدرت و دایره نفوذ در اروپا، به‌ویژه Ø¯Ø± منطقه شوروی سابق بهره گیرد. ØºØ±Ø¨ÛŒâ€ŒÙ‡Ø§ سعی در محدودیت روسیه و انتقال خط مقابله با قدرت تزاری در مرزهای مستقیم و حتی فروپاشی روسیه داشته و دارند. 

این سرزمین با وسعت 603700 کیلومترمربع در همسایگی رومانی، روسیه، بلاروس، مجارستان، لهستان، اسلوواکی و مولداوی، به‌عنوان سومین صادرکننده غلات دنیا و با 3/176 میلیارد دلارGDPو ششمین کشور دارنده منابع معدنی، از اهمیت ویژه اقتصادی برای جهان به‌ویژه اروپا، Ø¨Ù‡â€ŒØ¯Ù„یل نقش ویژه در انتقال انرژی از شرق به غرب قاره کهن برخوردار است. Ø§ÙˆÚ©Ø±Ø§ÛŒÙ†ØµØ§Ø­Ø¨ کهن‌ترین مراکز دانشگاهی و قدیمی‌ترین قانون اساسی قاره اروپا است. 

واقعیت این است که دریای Ø³ÛŒØ§Ù‡ با قرار گرفتن در چهارراه اروپا-آسیا و خاورمیانه Ù…ی‌خواهد به یکی Ø§Ø² مراکز ساختار جهانی Ù…درن، به‌ویژه در دو موضوع حیاتی Ø§Ù†ØªÙ‚ال انرژی Ùˆ مبارزه با تروریسم تبدیل شود. البته این منطقه بحران‌های Ù†Ù‡ÙØªÙ‡ زیادی Ø§Ø²Ø¬Ù…له ترانس نیستر، آلبانی تبارها، اوستیای Ø¬Ù†ÙˆØ¨ÛŒØŒ قره باغ و غیره در درون دارد که پدیده جدایی‌طلبی را در منطقه تقویت کرده Ø§Ø³Øª و رسیدگی به این بحران‌ها و دستیابی به راه حل درازمدت از اولویت‌های مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا است. 

انتهای پیام/