گرد و غبار دوباره چتر قهوه‌ای خود را روی خوزستان باز کرده است. شدت گرفتن ریزگردها در یک ماه اخیر و ماندگاری طولانی مدت آنها، نگرانی از بازگشت طوفان‌های دهه ۸۰ و ۹۰ را دوباره به میان آورده است. منشاء این ریزگردها کجاست و چرا بعد از سه سال، دوباره راه خوزستان را در پیش گرفته‌اند؟ طرح مقابله با ریزگردها که در سال ۹۵ آغاز شده بود به کجا رسید و آیا این طرح تاثیری در کاهش گرد و غبارهای خوزستان داشته است؟ اینها پرسش‌هایی است که با آمدن دوباره میهمان ناخوانده سر زبان‌ها افتاده است. ایرنا در میزگردی با حضور تعدادی از اعضای کارگروه شرایط اضطراری آلودگی هوای خوزستان سعی کرده است که به این پرسش‌ها پاسخ دهد. این میزگرد با حضور مدیرکل هواشناسی خوزستان، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، مدیرکل منابع طبیعی خوزستان، نماینده اداره کل مدیریت بحران استانداری و یکی از اساتید خاکشناسی، در دفتر ایرنا اهواز تشکیل شد و نماینده سمن‌های محیط زیست و منابع طبیعی نیز در این میزگرد حضور نیافت.
رد پای ریزگرد، از جنوب تا شمال
مدیرکل هواشناسی خوزستان در این میزگرد منشاء گرد و غبار اخیر را کانون‌های خارجی دانست و گفت: استان‌های حمص و دیرالزور در سوریه و بخشی از کشور اردن منشاء این پدیده بود که در استان‌های الانبار و نینوا در کشور عراق تقویت شد به طوری که دید افقی در نجف و کربلا به زیر ۵۰ متر رسید.
محمد سبزه‌زاری افزود: ویژگی گرد و خاک‌هایی که در عراق و سوریه تولید می‌شود، این است که تا ارتفاع بالا اوج می‌گیرد و وقتی وارد خوزستان می‌شوند به دلیل ساکن شدن جو، ماندگاری طولانی دارند که گاهی تا یک هفته هم طول می‌کشد و این ماندگاری به زمان فرونشینی توده گرد و خاک بستگی دارد.
به گفته وی گرد و غبار روز پنجشنبه علاوه بر خوزستان، همه استان‌های غربی تا مرکزی و حتی شمال کشور را با شدت و ضعف، درگیر کرده بود و میدان دید در شهر رشت را نیز کاهش داد.
وی اضافه کرد: منشاء گرد و غبارهایی که در دهه ۸۰ شمسی به اوج رسید، کانون‌های خارجی بود اما در دهه ۹۰ ناگهان فعالیت کانون‌های داخلی افزایش یافت، البته در سال ۹۷ و ۹۸ بارش‌های زیاد در ایران و کشورهای همسایه و وقوع سیل که در نیم قرن گذشته بی‌سابقه بود، باعث شد که این کانون‌ها تثبیت شود و در ۲ سال گذشته گرد و خاک با منشاء خارجی کم شود.
سبزه‌زاری توضیح داد: سه عامل سبب بهبود شرایط در دو سه سال گذشته شد که شامل افزایش بارندگی و اجرای طرح مقابله با گرد و غبار در کانون جنوب و جنوب شرق اهواز مثل نهالکاری و آبگیری هورهای محلی (هور منصوره) در سیلاب بود که تاثیر این طرح در کاهش ریزگردها کاملا مشهود است، همچنین شرایط اقلیمی منطقه باعث شده بود که بادهای شدید مشابه سال ۹۵ اتفاق نیفتد.
وی اضافه کرد: در سال ۹۵ که بادهای شدید رخ داد، سرعت باد در کانون جنوب شرق در حالت عادی ۱۷-۱۵ متر و در حالت شدید به ۲۵ متر برثانیه هم می‌رسید، در حالیکه اکنون سرعت بادهای ما حدود هفت هشت متر است که حداکثر به ۱۲ متر بر ثانیه می‌رسد.
سبزه‌زاری ادامه داد: از پارسال با کاهش بارندگی و به تبع آن کاهش رطوبت خاک، شاهد افزایش رویدادهای گرد و غبار هستیم که نمونه آن از پنجشنبه گذشته آغاز شد که چند روز ادامه داشته اشت.
وی با اشاره به پیش بینی‌های فصلی هواشناسی بیان کرد: این پیش بینی‌ها فروردین و اردیبهشت ماه آینده را با بارندگی بیش از نرمال نشان می‌دهد اما بطور کلی میزان این بارش‌ها کم است و تاثیری روی شرایط ما نخواهد داشت و حتی نمی‌تواند کمبود حوضه کرخه را جبران کند.
سبزه‌زاری اظهار داشت: گرد و خاک‌های عمده در خوزستان بسته به فصل، منشاءهای مختلفی دارند، به طور مثال در فصل بهار گرد و خاک همرفتی از کشور عربستان ما را تحت تاثیر قرار می‌دهد، در تابستان بیشتر گرد و خاک‌ها از کانون‌های محلی خودمان و کانون‌های مجاور در جنوب عراق رخ می‌دهند و در فصل پاییز و زمستان نیز کانون‌های غرب عراق و شرق سوریه همچنین کانون‌های داخلی در جنوب و جنوب شرق اهواز فعال می‌شوند.
وی تاکید کرد: همه کانون‌های ما فعال هستند و هیچکدام غیرفعال نشده، اما فعالیت این کانون‌ها بر اساس میزان بارندگی سالانه کم یا زیاد می‌شود.
سبزه‌زاری با بیان اینکه ایران در یک منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد، گفت: مناطق کم وسعتی در شمال یا زاگرس وجود دارند که از آنها به بهشت‌های کوچک یاد می‌شود، اما مناطق وسیعی از کشور خشک و لم‌یزرع هستند که بالطبع مستعد خیزش گرد و خاک هستند بنابراین باید به این مساله توجه کنیم، اقداماتی که انجام می‌دهیم برای مدتی مسکن می‌شود اما اصل موضوع پابرجاست.
هورالعظیم منشاء ریزگرد اخیر نیست
مدیرکل هواشناسی خوزستان همچنین درباره انتشار مطالبی در فضای مجازی مبنی بر اینکه هورالعظیم منشاء گرد و غبار اخیر بوده است، تصریح کرد: این مساله به هیچ وجه صحت ندارد و تصاویر ماهواره نشان می‌دهد که هورالعظیم هیچ تاثیری در این مورد نداشته، در این تصاویر موقعیت جغرافیایی و حتی لحظه خیزش گرد و غبار هم مشخص است که در کشور سوریه بوده است.
وی افزود: در دهه ۸۰ که هنوز تصاویر ماهواره در دسترس نبود، بحث هورالعظیم یا اجرای کمربند سبز مطرح می‌شد اما اکنون با استفاده از ماهواره صحت این مطالب مورد تردید قرار گرفته، زیرا گرد و خاکی که سه چهار کیلومتر ارتفاع می‌گیرد و از بالا به سمت خوزستان می‌آید را نمی‌توان با درختکاری جلوگیری کرد.
سبزه‌زاری اضافه کرد: قسمت‌های جنوبی هورالعظیم (در ایران و عراق) خشک شده اما بادهای غالب به گونه‌ای نیست که خیلی تاثیرگذار باشد، به طوری که در چند سال گذشته فقط چند نمونه داشتیم که جریان باد کاملا غربی بود و گرد و خاک‌هایی که از هورالعظیم شکل گرفته بود ما را درگیر کرد.
وی در ادامه یکی از دلایل شکل‌گیری گرد و خاک‌های عراق را سدسازی‌های ترکیه دانست و گفت: مخالف سدسازی، چه در داخل و چه در خارج از کشور نیستم و این سدها منافعی دارند اما وقتی پروژه‌ای بدون پیوست محیط زیستی اجرا می‌شود مشکل‌ساز می‌شود، از جمله سدهای ترکیه که جلوی سیلاب‌های عظیم رودخانه‌های دجله و فرات را می‌گیرد.
سبزه‌زاری افزود: اگر چه این گرد و خاک‌ها، علاوه بر کشور ما، عربستان، سوریه، عراق و کویت را هم درگیر می‌کند اما به نظر می‌رسد کشورهای حاشیه خلیج فارس حساسیتی نسبت به گرد و خاک ندارند و به آن عادت کرده‌اند به طور مثال چند کانون عراق که هورهای خشک شده هستند به شدت کشور کویت را درگیر می‌کنند اما کویت با وجود داشتن منابع مالی فراوان، هیچوقت برای کنترل این کانون‌ها هزینه‌ای نکرده است، همچنین گرد و خاک برای برخی از کشورها همچون سوریه و عراق که شرایط جنگی دارند، به هیچ عنوان در اولویت نیست و نمی‌توانیم برای آنها تصمیم گیری کنیم.
وی تاکید کرد: رسانه‌ها نباید هر شایعه‌ای را منتشر کنند و نباید به افراد غیرمتخصص اجازه اظهار نظر غیرعلمی و بی‌ربط بدهند، در گذشته هم شاهد بودیم که برخی تصمیمات نامناسب تحت تاثیر همین هجمه رسانه‌ای اتخاذ شده زیرا مسئولان نمی‌توانند در شرایط فشار رسانه‌ای به خوبی تصمیم گیری کنند.
قطع برق ایستگاه‌های هواشناسی به دلیل بدهی
سبزه‌زاری در ادامه با اشاره به کمبود شدید اعتبارات هواشناسی خوزستان گفت: هواشناسی در حال حاضر نمی‌تواند بدهی آب و برق خود را بپردازد و برق مانیتورهای اعلام شرایط هوا، در سطح شهر به همین دلیل قطع شده است.
وی افزود: شرکت برق ایستگاه‌های هواشناسی را تهدید به قطع برق کرده و اخیرا نیز شهرداری ماهشهر برای پلمب ایستگاه هواشناسی رفته بود، این در حالیست که با قطع برق ایستگاه‌ها هیچ پروازی در فرودگاه انجام نخواهد شد.
سبزه‌زاری اظهار داشت: متاسفانه هواشناسی همیشه در اولویت آخر است و اعتبارات آن متناسب با نیازها نیست.
وی تصریح کرد: بحث ما در حال حاضر خرید تجهیزات جدید نیست، زیرا از سه سال پیش بخاطر تحریم‌ها تجهیزات هواشناسی یکی یکی از کار افتاده‌اند، از سوی دیگر اعتباری برای تعمیر و نگهداری اختصاص نمی‌یابد و این مساله باعث می‌شود تجهیزات گران قیمت را نتوانیم به صورت مستمر استفاده کنیم که به نوعی هدرروی بیت‌المال است.
تالاب‌های تشنه
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان همچنین در این نشست با بیان اینکه تالاب‌های خوزستان در معرض تهدید هستند، نسبت به عدم تامین حقابه تالاب‌های شادگان و هورالعظیم هشدار داد.
محمدجواد اشرفی افزود: مطالعات حقابه تالاب‌ها با همکاری دانشگاه چمران اهواز انجام شده و میزان حقابه تالاب شادگان را در زمستان ۷۰ مترمکعب برثانیه تعیین کرده که عمده آن باید از رودخانه جراحی تامین شود، اما در زمستان گذشته آبی که وارد این تالاب شده کمتر از پنج مترمکعب برثانیه بوده است.
وی اضافه کرد: واقعیت این است که رودخانه جراحی به عنوان منبع اصلی و طبیعی تغذیه تالاب شادگان جوابگو نیست، با این شرایط پذیرفتیم که زهاب‌های نیشکر وارد تالاب شود بنابراین اگر در استان تصمیم‌گیری کنند که جلوی ورود زهاب نیشکر را بگیرند به عنوان مدیرکل محیط زیست در مقابل این تصمیم مقاومت خواهم کرد زیرا اگر این زهاب‌ها نباشد، تالاب می‌میرد.
اشرفی ادامه داد: ما محیط آبی با کیفیت پایین‌تر را به خشک شدن تالاب و تبدیل آن به کانون گرد و غبار ترجیح می‌دهیم، اگر چه آزمایش‌ها نشان می‌دهد که زهاب‌های نیشکر از نظر آلاینده‌های شیمیایی مثل کود و سموم مشکل خاصی ندارد، البته شوری آن بالا و گاهی تا هفت هزار میکروموس می‌رسد که مناسب هیچ محیطی نیست.
وی با بیان اینکه حقابه هورالعظیم نیز بدون شک تامین نشده است، گفت: سازمان آب و برق شرایط رودخانه کرخه و سد کرخه را بحرانی می‌داند و در پاسخ به مکاتبات برای تامین حقابه تالاب هورالعظیم و جلوگیری از تنش آبی در تابستان، صراحتا اعلام کرده است که امسال امکان تامین حقابه وجود ندارد.
اشرفی افزود: بر اساس قانون، تامین حقابه تالاب‌ها بعد از آب شرب در اولویت دوم است اما واقعیت‌های محیطی این است که این قانون هیچگاه اجرا نمی‌شود و سهم کشاورزی بر حقابه تالاب ارجحیت دارد و هر آبی از سد کرخه رهاسازی می‌شود برای کشاورزی است، نه برای حقابه تالاب.
وی با تاکید بر اینکه کشورهای ایران و عراق باید دیپلماسی قوی داشته باشند، اظهار داشت: سدسازی‌های ترکیه نیز تالاب هورالعظیم را تهدید می‌کند زیرا رودخانه‌های ترکیه تامین کننده بخش عراقی هورالعظیم هستند و در صورت تامین نشدن حقابه باید منتظر گرد و خاک باشیم.
سقوط و صعود ریزگرد
مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان با بیان اینکه گرد و غبار در سه سال گذشته سیر نزولی داشته توضیح داد: مقایسه شاخص کیفیت هوا در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که در سال ۹۵ ، ۱۳۱ روز پاک و قابل قبول ، ۲ روز بسیار ناسالم و ۱۴ روز خطرناک داشتیم؛ در سال ۹۶، ۲۳۵ روز پاک و قابل قبول، هفت روز بسیار ناسالم و ۱۵ روز خطرناک؛ در سال ۹۷، ۲۴۲ روز پاک و قابل قبول، ۲ روز بسیار ناسالم و هشت روز خطرناک؛ در سال ۹۸، ۳۱۹ روز پاک و قابل قبول، یک روز بسیار ناسالم و روز خطرناک نداشتیم؛ همچنین در سال ۹۹، ۳۰۸ روز پاک و قابل قبول، ۲ روز بسیار ناسالم و هیچ روزی شرایط خطرناک نبوده؛ در سال جاری نیز (تا ۱۵ اسفند) ۲۵۱ روز پاک و قابل قبول، چهار روز بسیار ناسالم و سه روز خطرناک اتفاق افتاده است که این آمارها تاثیر بسیار مهم بارندگی را در سال‌های ۹۷ و ۹۸ و ۹۹ نشان می‌دهد، علاوه بر این حاکیست که امسال شدت گرد و غبارها دوباره روبه افزایش است.
وی با اشاره به کاهش غلظت و میزان ماندگاری گرد و غبار در سه سال گذشته، افزود: در سال ۹۵، ۳۴ روز گرد و غباری با ماندگاری آن ۳۸۳ ساعت اتفاق افتاده و در سال ۹۶، میزان ماندگاری گرد و غبار ۶۶۳ ساعت با غلظت بیش از ۱۰ هزار میکروگرم برمترمکعب که دستگاه‌های سنجش قابلیت اندازه گیری نداشتند.
اشرفی اضافه کرد: در سال ۹۹، پنج روز گرد و غباری با ۴۹ ساعت ماندگاری و غلظت ۶۹۰ میکروگرم برمترمکعب و در سال جاری که روند افزایشی را نشان می‌دهد ۱۳ روز گرد و غباری با ماندگاری ۲۷۳ ساعت و با غلظت هفت هزار میکروگرم بر مترمکعب رخ داده است.
وی اظهار داشت: پیام آمارهای گرد و غبار این است که کانون‌ها مثل گذشته فعال نیستند و به دلیل بارندگی و سیل، تثبیت شده یا با پوشش مرتعی بهبود یافته‌اند به طوری که عرصه‌هایی که قبلا با کوچکترین وزش باد خیزش گرد و غبار داشتند، اکنون این شرایط را ندارند، البته از امسال با کاهش بارندگی خاک دوباره رطوبت خود را از دست داده است به طوری که در گرد و غبار اخیر غلظت بسیار بالا بود و در ایستگاه پایش هوای آبادان و خرمشهر به ۹ هزار میکروگرم بر مترمکعب رسید.
اشرفی افزود: معتقدم تا تابستان امسال قابلیت بازگشت به گرد و غبارهای شدید سال‌های ۸۰ و ۹۰ را نداریم اما اگر روند خشکسالی ادامه پیدا کند در یکی دوسال آینده باید در انتظار فعال شدن دوباره کانون‌ها باشیم.
وی عملکرد دولت را در اجرای طرح مقابله با گرد و غبار، مثبت ارزیابی کرد و گفت: در این طرح ۲۵ هزار هکتار نهالکاری و ۱۲۰ هزار هکتار مدیریت قرق و چرا انجام شده که نمی‌توانیم تاثیر آن را در تثبیت کانون‌های جنوب و جنوب شرق و کاهش گرد و غبار نادیده بگیریم، گرچه به کلیت طرح مقابله با گرد و غبار انتقاد دارم.
اشرفی افزود: در این طرح اشتباهاتی صورت گرفته مثلا بخشی از عرصه‌ها بخاطر سیل ۹۸ دچار خفگی و خشکیدگی شدند و برخی گونه‌ها متناسب با محیط انتخاب نشده بود.
وی با انتقاد از ساخت کانال پورشریفی برای آبرسانی به کانون‌های گرد و غبار، اضافه کرد: واقعیت این است که کانال هیچ عملکردی نداشته و یکی از دلایلی که نهالکاریها دچار تنش شده مشکلات کانال پورشریفی بوده زیرا برخلاف پیش بینی طرح، این کانال در موعد مقرر به اتمام نرسید و در یک سال گذشته فقط حدود یک ماه آب در آن جریان داشته است.
اشرفی ادامه داد: البته این اقدامات را باید با شرایط سال ۹۵ ارزیابی کرد و مقتضیات زمان را در نظر گرفت زیرا ساخت این کانال در شرایط خاص و تحت فشار تصمیم گیری شد آنهم در شرایطی که آمادگی مواجهه با چنین بحرانی را نداشتیم، گرچه افرادی از همان زمان با ساخت آن مخالف بودند اما اهداف دیگری همچون تزریق آب به حوزه مارون در پشت ساخت کانال بود.
وی همچنین از رسانه‌ها درخواست کرد که در انتشار اخبار فضای مجازی دقت بیشتری به خرج دهند چرا که برخی اخبار با اهداف خاص و یا مغرضانه منتشر می‌شود که رسانه رسمی نباید آنها را بازنشر کند.
تنش آبی و پولی طرح ریزگردها
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه ۴۰ درصد طرح مقابله با گرد و غبار اجرا شده، گفت: عرصه‌های نهالکاری و بوته‌کاری در کانون‌های ریزگرد با تنش آبی مواجه بوده و بخشی از آن نیز خشک شده است.
سید محمدتقی سجادی افزود: بر اساس مطالعات موسسه آب و خاک، از مجموع یک میلیون هکتار بیابان‌های خوزستان، ۳۴۵ هزار هکتار آن کانون گرد و غبار است.
وی اضافه کرد: این کانون‌ها در هفت نقطه استان شامل کانون شماره یک در جفیر در جنوب غرب استان، کانون شماره ۲ در شمال خرمشهر، کانون شماره ۳ در شرق اهواز، کانون شماره ۴ در جنوب و جنوب شرق اهواز، کانون شماره ۵ در امیدیه، کانون شماره ۶ در ماهشهر و کانون شماره ۷ در هندیجان پراکنده است.
سجادی با اشاره به اجرای طرح مقابله با گرد و غبار از سال ۹۵، توضیح داد: تاکنون در ۲۵۰ هزار هکتار از این کانون‌ها اقدامات و فعالیت‌هایی صورت گرفته که شامل ۱۸۰ هزار هکتار حفاظت و قرق و ۳۰ هزار هکتار مدیریت رواناب است.
وی ادامه داد: طبق این طرح باید ۴۳ هزار هکتار نهالکاری انجام شود که تاکنون ۲۵ هزار و ۸۰۰ هکتار آن نیز انجام شده است.
سجادی با بیان اینکه امسال از نظر تامین منابع مالی و آبی سال پر تنشی بود، اظهار داشت: از فروردین تا مهر ماه زمان آبیاری نهالکاری‌هاست اما همکاری خوبی برای تامین آب نشد که ما را با تنش آبی مواجه کرد.
وی تصریح کرد: برای اجرای طرح مقابله با گرد و غبار در مدت پنج سال سه هزار میلیارد تومان تصویب شده بود اما این اعتبارات تامین نشده است، به طوری که امسال از ۸۰ میلیارد تومان اعتبار ابلاغ شده هنوز حتی یک ریال تخصیص نیافته است.
به گفته وی، امسال تنها ۲۰ میلیارد تومان از منابع استانی تامین شده که اگر تامین نمی‌شد، شرایط وخیمتر بود.
سجادی همچنین خشک شدن عرصه‌های نهالکاری را رد کرد و گفت: اینکه بگوییم همه عرصه‌ها خشک شده یا رها شده صحت ندارد اما بخش‌هایی به دلیل کمبود آب تحت تنش بوده است.
وی توضیح داد: بخشی از عرصه نهالکاری در سیل ۹۸ به دلیل هدایت سیلاب به این کانون‌ها حدود ۲ تا سه ماه دچار آبگرفتگی بود که باعث شد نهالکاریها خشک شود، که حدود ۲۰ میلیارد تومان خسارت آن برآورد شده است.
سجادی افزود: کمتر از یک هزار هکتار از نهالکاریها نیز به دلیل اشتباه در مطالعات طرح و جانمایی نامناسب خشک شد، علاوه بر این بخش‌هایی نیز به صورت پراکنده به دلیل عدم تامین آب برای آبیاری دچار خشکیدگی شده است، البته عملیات واکاری بطور مستمر در حال انجام است.
وی مشکلات طرح آبرسانی به کانون‌های ریزگرد را عامل تنش آبی در نهالکاریها عنوان کرد و گفت: طبق قرار و طبق قرارداد عرصه‌های نهالکاری و بوته‌کاری باید پارسال از طریق کانال پورشریفی آبرسانی می‌شدند اما به دلیل مشکلاتی که این کانال دارد، آب کمتر از ۳۰ روز در این کانال جریان داشت به طوری که ناچار متحمل هزینه زیادی شدیم و ۴۳ کیلومتر را با تانکر آبرسانی کردیم.
به گفته وی، این کانال با ابعادی ساخته شده که حتی اگر رود نیل در آن رهاسازی شود، باز هم آب به همه ۶۰ کیلومتر طول آن نخواهد رسید.
سجادی تصریح کرد: ساخت این کانال در شرایط اضطراری سال ۹۵ تصمیم گیری شد و در حال حاضر گزینه مناسبی به نظر نمی‌رسد.
وی افزود: به دلیل نبود آب توسعه نهالکاری و بوته‌کاری نداشتیم و تمام تلاش ما فعلا حفظ شرایط موجود است.
تغییر استراتژی در نهالکاری
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خوزستان از تغییر استراتژی در اجرای طرح مقابله با ریزگرد نیز خبر داد و گفت: از امسال استراتژی‌ها با هماهنگی شورای عالی جنگل، تغییر کرده و تنوع گونه جایگزین تراکم شده است، چنانکه تعداد نهال در هر هکتار از ۲۰۰ اصله به ۸۰ اصله کاهش یافته و اقدامات تکمیلی دیگری همچون بوته‌کاری، عملیات بیومکانیکی و مدیریت رواناب انجام می‌شود.
وی افزود: برنامه داریم که این عرصه‌ها به شکل مناسب با حقوق عرفی بهره‌بردارانی که سند تعلیف دارند (نه سند مالکیت) در اختیارشان قرار دهیم که بصورت ترکیبی از آنها استفاده و مراقبت و نگهداری نیز به این افراد واگذار شود، تا هم این بار از روی دوش دولت برداشته شود و هم مردم مراقبت بهتری انجام می‌دهند.
وی در پاسخ به انتقاداتی که درباره انتخاب گونه‌های گیاهی در طرح نهالکاری مطرح شده، اظهار داشت: اینکه گفته می‌شود گونه‌های گیاهی نامناسب انتخاب شده مانند این است که بیماری تحت عمل جراحی مغز یا قلب قرار گرفته باشد و ما درباره زیبایی بخیه بحث کنیم، این تصمیمات در شرایطی اتخاذ شد که می‌خواستند بیمار زنده بماند، چرا که ما در شرایطی هستیم که کانون گرد و غبار به اندازه خاک سطحی ناپایدار است و در معرض باد می‌تواند سبب مشکلات اجتماعی شود.
وی اضافه کرد: در خوزستان برای نخستین بار قرار است بیابان‌زدایی اقتصادی انجام شود که شامل زراعت چوب با استفاده از پساب و آب‌های نامتعارف است.
لزوم تعیین تکلیف اهمیت محیط زیست در خوزستان
سجادی همچنین با بیان اینکه خوزستان باید تکلیف خود را در رابطه با مسائل محیط زیستی روشن کند، گفت: توجه و اولویت دادن به مسائل محیط زیستی، هزینه‌هایی دارد و مسائل اجتماعی و اقتصادی آن باید مدیریت شود.
وی افزود: در حالیکه مخازن سدها خالی هستند، راندمان آبیای کشاورزی کمتر از ۲۰ درصد است که این دو باهم سازگاری ندارند به ویژه آنکه راندمان آبیاری در کشور ۳۵ درصد و در برخی استان‌ها تا ۶۰ درصد است، بنابراین وقتی اولویت مسائل محیط زیستی رعایت نمی‌شود و منابع آبی هم محدود است طبیعی است که استاندار تحت فشار مجبور می‌شود که حقابه محیط زیست را به کشاورزان بدهد.
سجادی اضافه کرد: اکنون شاهد هستیم که ما به عنوان منابع طبیعی هنوز برای گرفتن آب مورد نیاز نهالکاری طرح مقابله با ریزگرد، ضجه می‌زنیم و بخاطر نبود آب، نگران سرنوشت عرصه‌های نهالکاری هستیم، بنابراین درخواست ما این است که استان یک بار تکلیف خود را در مقابل مسائل محیط زیستی روشن کند.
وی با اشاره به نقاط ضعف فضای مجازی، اضافه کرد: اطلاعاتی که جریان رسانه‌ای تولید و منتشر می‌کند باید مبنای علمی داشته باشد و به دور از مسائل عامیانه باشد، در شرایطی که امکان دریافت تصاویر ماهواره‌ای بصورت آنلاین و با دقت بالا را داریم، دیگر جای انتشار مطالب نادرست و غیرعلمی و جنجال یک جریان رسانه‌ای نیست که بگوید منشاء گرد و غبار هورالعظیم است، بنابراین درخواست ما از رسانه‌ها انتشار مطالب درست و علمی است تا در مردم بدبینی و نگرانی ایجاد نشود.
طرح ریزگردها، سه سال بی‌اعتبار
کارشناس مسئول گرد و غبار اداره کل بحران نیز در این نشست گفت: در سه سال گذشته هیچ اعتباری برای طرح مقابله با گرد و غبار به خوزستان پرداخت نشده است.
رضا قطبی‌زاده خواستار تشکیل کارگروه ملی مقابله با گرد و غبار شد و افزود: به نظر می‌رسد در سازمان برنامه و بودجه کشور و ستاد ملی گرد و غبار نوعی کم‌لطفی به خوزستان شده چون باوجود درخواست‌های بسیار این کارگروه تشکیل نشده است.
وی اضافه کرد: در این سال‌ها پنج مکاتبه از سوی سه استاندار خوزستان برای اختصاص اعتبارات گرد و غبار انجام شده اما هر بار با پاسخ کتبی منفی مواجه شدیم که این مکاتبات با امضای تجریشی معاون سازمان حفاظت محیط زیست و یا معاون سازمان برنامه و بودجه کشور بوده که مدعی شده‌اند خوزستان همه اعتبارات خود را دریافت کرده و از نظر آنها طرح تمام شده است.
قطبی‌زاده همچنین با اشاره به تغییرات قانون و ابلاغ آیین نامه جدید، اظهار داشت: آیین نامه اجرایی تبصره۳ ماده ۳ قانون هوای پاک که در سال ۹۷ ابلاغ شده تشکیل کارگروهی را در شرایط اضطرار آلودگی هوا معین کرده که اعضای آن استاندار رییس کارگروه یا معاون هماهنگی امور عمرانی به عنوان جانشین، حفاظت محیط زیست به عنوان دبیر کارگروه، هواشناسی، دانشگاه علوم پزشکی، آموزش و پرورش، پلیس راهور، شهردار و اداره کل مدیریت بحران استانداری اعضای این کارگروه معرفی شده‌اند.
وی افزود: طبق این آیین نامه برای تشکیل کارگروه اضطرار آلودگی هوا، در ابتدا هواشناسی باید اعلام هشدار و دانشگاه علوم پزشکی نیز اعلام شرایط خطرناک کند و پس از آن اداره کل هواشناسی اخطارهایی صادر کند که طبق مستندات و مکاتبات موجود این روال به درستی بر اساس قانون طی شده است.
وی در پاسخ به انتقاداتی که به اداره کل مدیریت بحران در ریزگردهای اخیر مطرح شد، گفت: بر اساس آیین نامه جدید، تصمیم‌گیری درباره تعطیلی ادارات و مدارس و ممنوعیت‌ها به رییس و دبیر کارگروه وگذار شده و اداره کل مدیریت بحران، دیگر در این زمینه مسئولیتی ندارد.
طرح شکست خورده
عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه شهید چمران اهواز در ادامه این نشست با انتقاد از ساخت کانال آبرسانی به کانون‌های ریزگرد، گفت: مهمترین خطای طرح مقابله با ریزگردها ساخت این کانال آبرسانی موسوم به کانال پورشریفی است، این کانال یک طرح شکست خورده است که به دلیل مشکلات عمده قابل استفاده نیست.
احمد لندی افزود: این کانال که با اعتبار اولیه ۹۰ میلیارد تومان به تصویب رسید، اکنون بیش از ۳۰۰ میلیارد برای این کانال هزینه شده و می‌توان گفت همه اعتبار ریزگردها را بلعیده است.
وی اضافه کرد: ۲ سال پیش در نامه‌ای به استاندار وقت با احداث کانال پورشریفی مخالف کردم و دلایل آن را در ۱۶ بند تشریح کردم.
لندی ادامه داد: این کانال علاوه بر اینکه پیوست محیط زیستی ندارد، دارای مشکلات دیگری است که از جمله آن بالا بردن توقع مردم در زمینه برداشت آب از کانال بوده است، علاوه بر این، اگر در کانال کمتر از ۶ متر آب رهاسازی شود، آب آن قابل استفاده نیست زیرا به دلیل بالا بودن سطح شوری آب زیرزمینی، آب کانال شور می‌شود و باید به گیاه بجای آب، نمک بدهیم، به همین دلیل در نشست‌های مرتبط بارها با ساخت این کانال مخالفت کردم.
وی تاکید کرد: تنها راهکار این است که یک خط لوله اجرا شود که از زیر زمین بدون مانع بتواند عرصه‌های نهالکاری را آبیاری کند.
لندی اظهار داشت: با فشار نماینده شادگان در مجلس، از ۱۲ مترمکعب برثانیه ظرفیت این کانال، تنها ۲ مترمکعب برثانیه سهم کانون‌های ریزگرد و ۱۰ مترمکعب برثانیه قرار است سهم نخلستان‌های شادگان باشد اما اکنون امکان تامین آب این کانال از رودخانه کارون وجود ندارد، به نظر می‌رسد تنها هدف از ساخت این کانال ایجاد اشتغال برای کارکنان جهاد نصر بوده به طوریکه همه نیروهای این شرکت از سایر استان‌ها به خوزستان آمدند.
وی افزود: از نهالکاری‌هایی که در کانون‌های ریزگرد انجام شده، مقداری به دلیل آبگرفتگی و بخشی به دلیل جانمایی یا انتخاب گونه نامناسب از بین رفته است.
این استاد خاکشناسی همچنین گفت: مطالعات موسسه خاک و آب در زمینه طرح مقابله با گرد و غبار، از ابتدا ایرادات اساسی داشت به طوریکه من به عنوان ناظر طرح، هیچگاه آن را تایید نکردم، تا اینکه حدود ۱.۵ سال پیش اعلام کردند که اگر مطالعات را تایید نکنم اعتباراتی به آن تعلق نمی‌گیرد به همین دلیل به صورت مشروط آن را تایید کردم و مسئول موسسه تعهد کتبی داد که اصلاحات آن را انجام خواهند داد.
وی از واگذاری طرح مقابله با گرد و غبار به وزارت جهاد کشاورزی نیز انتقاد کرد و افزود: متاسفانه وزارت جهاد کشاورزی در جایی پا گذاشت که تخصص آن را نداشت و اجرای این پروژه در حالی به اداره منابع طبیعی واگذار شد که نه تجهیزات و نه توان و نیروی انسانی لازم را دارد.
تهدید سدسازی در ترکیه
لندی همچنین توضیح داد: باد، عامل شکل‌گیری گرد و غبار است و بادها تحت تاثیر عوامل طبیعی همچون تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی همچون سدسازی، انحراف آب و انتقال بین حوضه‌ای آب هستند.
وی اضافه کرد: راهکارهای کاهش سرعت باد، ایجاد زبری (درختکاری، بوته‌کاری و اقدامات مکانیکی) و یا ایجاد رطوبت است.
این استاد دانشگاه اضافه کرد: تردد باعث می‌شود که خاک برخی مناطق، مدت کمی بعد از بارندگی دوباره خشک و مستعد خیزش گرد و خاک می‌شود، زیرا بعد از بارندگی نوعی چسبندگی (سله) روی سطح خاک ایجاد می‌شود که در مقابل باد ایجاد مقاومت می‌کند و ترددها سبب سطح خرد و شکسته شدن این سله می‌شود.
به گفته وی، مطالعات نشان می‌دهد که حد بحرانی سرعت باد در کانون جنوب و جنوب شرق ۶-۵ متر است به این معنی که اگر سرعت باد از این مقدار بیشتر شود، حتما گرد و خاک خواهیم داشت.
وی بخشی از منشاء گرد و خاک را خارجی و بخشی از منشاء را داخلی عنوان کرد که سهم هر کدام مختلف است و منشاء خارجی در برخی از نظریه‌ها ۷۵ تا ۸۵ درصد اعلام شده است.
لندی اظهار داشت: راهکار گرد و خاک‌های با منشاء خارجی رایزنی‌های بین‌المللی است که در دولت قبل اندکی پیگیری شد اما به دلیل خصومت‌های منطقه‌ای، عربستان به کشورهای دیگر اجازه همکاری نداد و در صورت تغییر مناسبات شاید بتوان اقدامی انجام داد.
وی با بیان اینکه یکی از تهدیدات کشور و از عوامل مهم گرد و خاک با منشاء خارجی سدسازی‌های ترکیه است، افزود: یک سد ترکیه به اندازه همه سدهای کشور ظرفیت دارد و در صورت آبگیری هیچ آبی به دجله و فرات نخواهد آمد که باعث تشدید کانون‌های گرد و خاک در عراق و سوریه خواهد شد.
لندی اضافه کرد: مقابله با گرد و غبار، طرحی یکی دوساله نیست و این طرح‌های کوتاه مدت به نوعی مسکن به شمار می‌روند زیرا ما در یکی دوسال به این شرایط نرسیدیم که در کوتاه مدت به شرایط قبلی خود بازگردیم بنابراین باید برنامه طولانی مدت و ردیف اعتباری مطمئنی داشته باشیم، این در حالیست که مشاهده می‌کنیم طرح گرد و غبار با موضوعات جدیدی همچون سیلاب به فراموشی سپرده شده است.
به گفته وی، برای بازگرداندن طبیعت به شرایط گذشته، باید اقداماتی انجام شود که نیاز به اعتبارات دارد و کشورهای خلیج فارس که از نظر اعتباری در شرایط خوبی هستند اقداماتی را شروع کرده‌اند.
وی با بیان اینکه مطالبات مردم باید از طریق نماینده‌های مجلس پیگیری شود، ادامه داد: باید طرح جامعی برای مقابله با گرد و غبار به صورت یک بسته اجرایی تهیه و نمایندگان آن را ملاک قرار دهند و بر اساس آن تامین اعتبار شود.
لندی تاکید کرد: خوزستان مستثنی است زیرا دومین منبع درآمدی کشور است (اگر نگوییم استان اول) و باید طرح ویژه و اعتبارات ویژه داشته باشد، ما نمی‌گوییم در استان‌های دیگر مثل سیستان و ایلام نباید طرح مقابله با گرد و غبار اجرا شود اما خوزستان از نظر درآمدی و جمعیت بسیار متفاوت است و باید به همین نسبت به صورت ویژه دیده شود.
بازگشت خاک
خوزستان زمستان پربارشی را آغاز کرد اما در ادامه میزان بارش‌ها کم شد به طوری که بهمن ماه امسال تقریبا هیچ باران موثری رخ نداد. وضعیت ذخایر آبی در سدهای خوزستان به ویژه در حوضه کرخه نیز چشم‌انداز روشنی در ماه‌های آینده ندارد. حاضران در این میزگرد علاوه بر بارندگی و تامین حقابه تالاب‌ها، ادامه طرح مقابله با ریزگرد را نیز در کاهش گرد و غبارهای خوزستان موثر دانستند. طرحی که اگر چه با تبلیغات وسیع آغاز شد اما اکنون به دلیل عدم تامین آب و عدم تامین اعتبار، در شرایط ناامیدکننده‌ای است. آیا طوفان‌های گرد و خاک دوباره نفس خوزستان را می‌گیرد؟
گزارش از نادره وائلی زاده
