دست‌‏اندازهای صنعت آلومینیوم ایران

بر اساس گزارش ارائه‌شده، تولید جهانی آلومینیوم بین سال‌های 2000 تا 2020 بیش از دوبرابر شده است. بخش عمده‌ای از این رشد تولید مربوط به چین است. در سال2020 بیش از 65میلیون تن آلومینیوم اولیه در جهان تولید شده است که این میزان نسبت به سال2019 بیش از 7/ 3درصد رشد کرده است. چین با تولید 37میلیون تن آلومینیوم اولیه در سال2020، پیشتاز تولید آلومینیوم در جهان است. در عین حال، تولید آلومینیوم اولیه در جهان در سال۲۰۲۱ به رکورد بی‌‌‌‌سابقه ۳/ ۶۷‌‌میلیون تن رسید. این مساله از آنجا اهمیت دارد که جهان (و به‌‌خصوص چین) در سال۲۰۲۱ با مشکل تامین انرژی مواجه بوده است. در ایران نیز با به بهره‌برداری رسیدن کامل واحد سالکو، ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه ایران به حدود 767 هزار تن خواهد رسید. در این میان، با توجه به مسائلی که در این صنعت به‌ویژه در زمینه تامین انرژی مورد نیاز، بازارهای داخلی و خارجی وجود دارد، 6 ابزار در تدوین استراتژی این صنعت باید مدنظر قرار گیرد که شامل «تحلیل نیروهای رقابتی»، «تحلیل نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها»، «نتایج مدل‌سازی صنعت»، «تحلیل کلان روندهای مرتبط با آینده صنعت»، «فرصت‌ها و تهدیدهای بازیگران خارجی»، «تحلیل بازیگران داخلی» است. در عین حال اجرای استراتژی صنعت نیز پیش‌نیازها و الزاماتی دارد که یکی از آن تامین گاز به‌عنوان مزیت اصلی صنعت است. ارائه مجوزها و تسهیلات لازم برای توسعه نیروگاه‌ها، تسهیل سرمایه‌گذاری برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، توسعه زنجیره آلومینیوم کشور (به‌ویژه در بخش بالادستی) در منطقه جنوبی کشور، برقراری تعاملات مناسب با شرکت‌ها و کشورهای صاحب تکنولوژی صنعت آلومینیوم در جهان از دیگر پیش نیازها و الزامات اجرای استراتژی این صنعت است. مطالعات طرح جامع صنعت آلومینیوم نشان می‌دهد برای توسعه این صنعت یکسری سیاست‌های کلی نیز باید مدنظر سیاستگذاران قرار گیرد. اجرای دقیق و صحیح اصل 44 قانون اساسی در خصوصی‌سازی و واگذاری ها؛ حمایت از واحدهای تولیدی کل زنجیره برای نوسازی دستگاه‌ها و تجهیزات و به‌روزرسانی فناوری‌های تولید؛ تاکید بر نوآوری و تحقیق و توسعه، افزایش راندمان تولید، کیفیت محصولات و حفظ محیط زیست؛ مشارکت با سرمایه‌گذاران خارجی؛ توسعه مشوق های تجارت برای صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر زنجیره پایین‌دست آلومینیوم؛ ایجاد مشوق‌ها و سیاست‌های حمایتی با هدف تلفیق واحدهای کوچک مقیاس زنجیره پایین دست آلومینیوم؛ ایجاد زیرساخت مناسب مانند انرژی، تسهیل تامین مالی، نظام قوانین مناسب وغیره برای ترغیب مشارکت بخش خصوصی از جمله سیاست های کلی در این صنعت است. مدیر پروژه طرح جامع صنعت آلومینیوم در ارائه خود در چهارمین همایش فلزات غیرآهنی سرفصل‌های اصلی برنامه‌های عملیاتی در صنعت آلومینیوم را در 8 بخش اعلام کرد. در حوزه برنامه‌های ایجاد زیرساخت‌های پویشگر و پایشگر چهار موضوع باید مدنظر قرار گیرد که شامل ایجاد بانک‌های اطلاعاتی منسجم و پویا؛ شفاف‌سازی اطلاعات تجارت واحدهای تولیدکننده آلومینیوم؛ به‌روزآوری مستمر اطلاعات صنعت به‌ویژه در پایین دست؛ همچنین ایجاد رصدخانه پویش محیطی است. در برنامه‌های محیط زیستی نیز تعیین استاندارد مشخص برای انتشار گاز CO2، پایش مستمر نتایج محیط زیستی واحدها؛ رعایت الزامات محیط زیستی (سیستم های کارآی مدیریت محیط زیستی) باید مدنظر قرار گیرد. در این گزارش برنامه‌های زیرساختی واحدهای تولیدکننده محصولات نهایی شامل تجمیع (ادغام) واحدهای تولیدکننده محصولات نهایی با هدف استفاده از مزیت مقیاس از یکسو و ایجاد فرصت‌های صادراتی برای محصولات کیفی (توسعه برندینگ، حضور در نمایشگاه‌ها، تبلیغات موثر با همکاری سندیکاها) از سوی دیگر است.در حوزه برنامه‌های تامین بوکسیت و آلومینا نیز به‌روزرسانی استانداردها و ضوابط فعالیت‌های معدنی کشور در سطح استانداردهای بین المللی؛ بهره‌برداری موثر از معادن بوکسیت کشور؛ تامین بوکسیت از معادن ایران در گینه و واردات بوکسیت از سایر کشورها (قزاقستان، هند، استرالیا)؛ توسعه پالایشگاه‌های تولید آلومینا؛ واردات آلومینای مورد نیاز زنجیره؛ توسعه ظرفیت تولید آلومینیوم اولیه باید مدنظر قرار گیرد. مطالعات طرح جامع صنعت آلومینیوم حاکی از این است که در حوزه ایجاد زیرساخت (آب و برق و گاز و حمل و نقل)، تامین و انتقال گاز مورد نیاز برنامه توسعه زنجیره آلومینیوم؛ تامین آب مورد نیاز برنامه توسعه زنجیره آلومینیوم؛ احداث نیروگاه برای تامین برق مورد نیاز زنجیره؛ توسعه بنادر و زیرساخت ریلی برای حمل و نقل بهینه در زنجیره باید در دستور کار قرار گیرد. در حال حاضر مهم‌ترین مشکلات تامین برق کشور شامل راندمان پایین و فرسودگی، کمبود سوخت (گاز) و آب مورد نیاز نیروگاه های کشور، همچنین اتلاف شبکه برق کشور است. در حال حاضر صنعت با سهم 36درصدی مهم‌ترین مصرف‌کننده برق کشور محسوب می‌شود. همچنین زنجیره آلومینیوم کشور نیز بیش از 6درصد سهم مصرف برق گروه صنعت را در اختیار دارد. بنابراین لزوم برنامه‌ریزی با هدف تامین برق پایدار در صنعت آلومینیوم کشور باید مدنظر سیاستگذاران باشد. میزان برق مصرفی زنجیره آلومینیوم کشور در سال1399 حدود 6هزار و 587میلیون کیلووات ساعت بوده و تا سال1404 به میزان 10هزار و 372میلیون کیلووات ساعت و همچنین تا سال1409 به میزان 14هزار و 578میلیون کیلووات ساعت (1664مگاوات) افزایش خواهد یافت. برنامه توسعه نیروگاه در صنعت آلومینیوم در حدود 2هزار مگاوات است که در صورت احداث واحد نیروگاهی توافق شده، بخش مهمی از نیاز این صنعت تامین خواهد شد. با توجه به محدودیت‌های تابستانه و زمستان امسال و کسری برق، توجه به تامین برق پایدار در این صنعت بسیار حائز اهمیت است. با توجه به اعلام آمادگی صنایع بزرگ برای سرمایه‌گذاری در احداث نیروگاه‌های حرارتی، در سال جاری برای واحدهای صنعتی بزرگ پرمصرف موافقت اصولی احداث نیروگاه‌های حرارتی جمعا به میزان 11هزار و 909 مگاوات صادر شد. ارزیابی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد کشورهای آسیایی همچون هند و چین به واسطه ذخایر بالای زغال‌سنگ و هزینه‌های پایین این منبع انرژی، از این منبع در تولید برق صنعت آلومینیوم بهره می‌گیرند. انرژی الکتریکی مورد نیاز صنعت آلومینیوم کشور کانادا 100درصد، در نروژ 70درصد و در برزیل 60درصد از برق‌‌آبی تامین می‌شود. اگرچه در بیشتر کشورها منبع اصلی تامین انرژی الکتریکی در صنعت آلومینیوم همان منبع اصلی تولید برق برای کلیه مصارف است، اما برخی از کشورها از جمله روسیه، استرالیا و آمریکا از این قاعده مستثنی هستند. به دلیل پایین بودن هزینه تولید برق در کشور کانادا، کم هزینه‌ترین کارخانه‌های ذوب آلومینیوم جهان در این کشور واقع شده است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد در سال‌های اخیر، اقبال جهانی به تامین انرژی الکتریکی توسط نیروگاه‌های داخلی با هدف دستیابی به انرژی الکتریکی مطمئن و پایدار، با نرخ قابل توجهی افزایش یافته است. در این میان، قطع انرژی برق مورد نیاز در واحدهای تولید آلومینیوم حتی در بازه کم و کوتاه‌مدت نیز دارای اثرات و خسارات زیادی بوده که تولیدکنندگان آلومینیوم را به سمت واحدهای تولید برق مطمئن هدایت کرده است. در عین حال ارزیابی‌ها نشان می‌دهد با توجه به اینکه صنعت آلومینیوم از صنایع پرآلاینده جهان است، با روند فعلی تولید ومصرف در آینده تامین گاز برای صنایع با چالش مواجه خواهد شد. بنابراین باید به‌صورت سالانه تا 5سال یک‌درصد برق مشترکان صنایع از محل انرژی های تجدیدپذیر تامین شود. بررسی منابع تامین انرژی الکتریکی در صنعت آلومینیوم در دنیا نشان می‌دهد در مناطقی که منابع غنی آب و رودخانه های پرآب در دسترس است، انرژی الکتریکی برای صنایع آلومینیوم‌سازی از منابع هیدروالکتریک تامین می‌شود. در منطقه خاورمیانه به واسطه کمبود منابع آب و فراوانی ذخایر گاز طبیعی، از گاز طبیعی برای تولید انرژی الکتریکی استفاده می‌شود. کشورهای آسیایی، چین و استرالیا نیز به واسطه ذخایر بالای زغال سنگ و هزینه‌های پایین این منبع انرژی، در تولید برق صنعت آلومینیوم بیشتر از زغال سنگ بهره گرفته‌اند.

در حوزه گاز نیز ارزیابی‌ها نشان می‌دهد استفاده از تکنولوژی‌های روز برای کاهش مصرف گاز طبیعی باید در دستور کار قرار گیرد. از سوی دیگر، تولید آلومینیوم از قراضه‌های آلومینیوم (آلومینیوم ثانویه) برای کاهش مصرف گاز و کاهش گازهای گلخانه‌ای و اثرات مخرب زیست‌محیطی ناشی از آن پیشنهاد دیگر در حوزه زیرساخت گاز است. برآوردها نشان می‌دهد میزان گاز طبیعی مصرفی زنجیره آلومینیوم در سال99 معادل 5/ 134میلیون مترمکعب بوده که در سال1404 به 7/ 336میلیون مترمکعب و در سال 1409 به 8/ 491میلیون مترمکعب افزایش خواهد یافت. در تامین زیرساخت آب نیز با توجه به بیلان منفی منابع آب و عدم امکان افزایش فشار بیشتر بر منابع آب زیرزمینی و سطحی در کشور، پیشنهاد می‌شود که کارخانه‌های تولید آلومینیوم اولیه در سواحل جنوبی کشور تاسیس شود، کاهش مصرف آب با تولید آلومینیوم از قراضه‌های آلومینیوم (آلومینیوم ثانویه)، به‌کارگیری روش‌های تصفیه آب و پساب در معادن و کارخانه‌های پالایش بوکسیت، کنترل تبخیر از سطوح آبی (در فرآیندهای معدنی) از دیگر پیشنهادهاست. با توجه به وجود بحران آب در کشور، مدیریت عرضه و تقاضا در کلیه بخش‌ها ضرورت دارد. افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی، اصلاح الگوی مصرف در بخش شرب، همچنین بهره‌گیری از تکنولوژی‌های نوین با الگوی مصرف پایین‌تر در صنایع آب‌بر و مکان‌یابی مناسب و پیش‌بینی انتقال آب در راستای توسعه بخش‌های مختلف از جمله راهکارهایی است که باید در این مقوله در نظر گرفته شود. در حوزه حمل‌ونقل نیز با توجه به اینکه تمرکز بیشتر مراکز تولید محصول در مرکز و شمال کشور دیده می‌شود و تنها واحد ایرالکو برای تامین خوراک واحدهای مذکور در مرکز کشور وجود دارد، یکی از چالش‌های پیش رو، حمل‌ونقل مواد اولیه مورد نیاز مراکز پایین‌دست است. جابه‌جایی مواد اولیه در صنعت آلومینیوم به‌وسیله ریل در سال 99 تنها محدود به ارسال پودر آلومینا از مبادی بندر امام و جاجرم به اراک آن هم در حجم بسیار پایین است. سهم حمل‌ونقل ریلی در جابه‌جایی محصولات بالادستی زنجیره آلومینیوم در حال حاضر کمتر از 3درصد است که با توجه به مزایای این‌ حمل‌ونقل نسبت به حمل جاده‌ای باید برای افزایش سهم آن از میزان جابه‌جایی‌ها به‌ویژه در زنجیره پایین‌دست اقدامات اساسی صورت پذیرد. با بررسی جمیع شرایط از جمله نزدیکی به بنادر برای سهولت واردات و صادرات مواد و محصولات، همچنین کاهش فاصله حمل، بهترین منطقه برای توسعه واحدهای بالادست در جنوب کشور و در نزدیکی بندر پارسیان و بندر شهید رجایی است. با در نظر گرفتن میزان تقاضای حمل جاده‌ای و ریلی، همچنین وضعیت تجارت زنجیره آلومینیوم کشور در افق 1409 و امکانات موجود و توسعه‌ای جاده‌ها، راه آهن و بنادر کشور و نیز توسعه احتمالی صنعت آلومینیوم، بر اساس فروض مطرح‌شده، انتظار می‌رود زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور، پاسخگوی نیاز آتی این صنعت باشند.

برنامه‌های افزایش بهره‌وری واحدها نیز از دیگر حوزه‌هایی است که باید به آن توجه کرد. در این میان توسعه و افزایش توانمندی نیروی انسانی در واحدهای تولیدی زنجیره؛ طرح‌ریزی بهسازی و مدرنیزاسیون واحدها شامل عارضه‌یابی واحدهای موجود، ارزیابی ابزارهای تامین مالی، انتخاب تکنولوژی، انتخاب پیمانکاران، تامین نیروی انسانی متخصص، استقرار سیستم مدیریت کیفیت در کلیه واحدهای زنجیره، استقرار سیستم مدیریت محیط زیستی در کلیه واحدهای زنجیره و همچنین استقرار سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی در کلیه واحدهای زنجیره باید ملاک عمل قرار گیرد. در حوزه‌های ملزومات صنعت نیز برنامه‌های تولید شامل توسعه واحدهای تولید پترولیوم کک، توسعه واحدهای تولید آلومینیوم فلوراید، توسعه واحدهای تولید کریولیت و توسعه واحدهای تولید آندکربنی است.