زندگی با آمدن بهار در میان کُردهای مناطق کُردنشین ایران حال و هوای دیگری به خود می گیرد و این شادابی و سرزندگی را با برگزاری آیین های فرهنگی جشن می گیرند و با لباس های رنگارنگ زیبا و بر افروختن آتش و نواختن موسیقی و پایکوبی، آمدن بهار طبیعت را خوش آمد می گویند.
اکثر روستاهای مناطق کُردنشین ایران در سال های اخیر به مکانی برای پاسداشت فرهنگ و هویت اصیل مردمان کُرد تبدیل شده و در سایه سار امنیت پایدار این مناطق مردم با جشن و سرور به استقبال نو شدن زمین می روند و با اجتماعی بزرگ و منظم آمدن فصل گل و بلبل را گرامی می دارند.
اغلب روستاهای استان کردستان و کرمانشاه از نیمه دوم اسفند به استقبال نوروز و بهار رفته اند و آیین های نوروزی تا ۱۳ فروردین در این مناطق ادامه دارد.
هر روستایی یک روز را برای برگزاری این آیین باشکوه اعلام کرده و از قبل اطلاع رسانی های آن را انجام می دهند تا غیر از مردم روستا، علاقه مندان به فرهنگ و اصالت این سرزمین نیز در این جشن ها سهیم شوند.
نکته قابل توجه در برگزاری این جشن ها با وجود جمعیت فراوان و سخت گذر بودن جاده های منتهی به روستاها، برگزاری آن در کمال امنیت و آرامش بوده است و این نشان دهنده اوج فرهنگ مردمان این مناطق است.
برپایی آتش به عنوان سمبل روشنایی، در میان کُردها قداست دارد و در آیین های نوروز، آتش یک پای ثابت است و در وسط میدان برگزاری این جشن ها، آتشی بزرگ برافروخته می شود و جمعیت گرداگرد آن به هله په رکی (پایکوبی) می پردازند.
اجرای موسیقی کُردی از دیگر برنامه های آیین های نوروز در روستاهای این منطقه است که اغلب هنرمندان کُرد در این آیین ها به اجرای برنامه می پردازند و با خواندن قطعاتی در وصف نوروز، طبیعت منطقه و زیبایی های آن، لحظات شادی را برای جمعیت فرام می سازند. اشعار کُردی از شاعران قدیمی و معاصر مناطق کُردنشین نیز در این جشن ها از دیگر برنامه ها است.
این برنامه ها در روستاهای منطقه ژاورود استان کردستان و هورامان و نیز بخشی از روستاهای شهرستان پاوه برگزار می شود و حال و هوای خاصی به این مناطق داده است. پوشش یک دست کُردی زنان و مردان کُرد که از زیبایی و ظرفت بسیار زیادی به دلیل دوخت و رنگارنگی آن، برخوردار است نیز به جذابیت های این آیین ها افزوده است.
حضور زنان و مردان در صفوف هله په رکی (پایکوبی) از دیگر برنامه های این جشن ها است که به همراهی موسیقی محلی آمدن بهار طبیعت و نو شدن زمین را جشن می گیرند. برگزاری این جشن ها با اجتماع بسیار زیاد مردمانی از نقاط مختلف کشور نشان دهنده وجود امنیت پایدار در مناطق مرزی غرب کشور است.
آیین های استقبال از بهار و نوروز علاوه بر اینکه پاسداشت فرهنگ و آداب و رسوم گذشتگان است شادابی و نشاط را برای مردمان این دیار به ارمغان می آورد تا پس از یکسال تلاش و خستگی با برگزاری چنین آیین هایی سرزنده تر و شاداب تر از قبل شوند.
تعطیلی آئین های نوروز با شیوع کرونا
برگزاری آئین های نوروز در مناطق کُردنشین ایران تا نوروز سال ۱۳۹۸ به خوبی برگزار می شد اما در اسفند این سال که مردم خود را برای بهار سال ۹۹ آماده می کردند و تدارک برگزاری مراسم های نوروزی را چیده بودند ناگهان ویروس کرونا شیوع پیدا کرد و همه این مراسم های سنتی را تحت شعاع خود قرار داد.
در اسفند ۹۸ و بهار ۹۹ مردم مناطق کُردنشین همانند سایر هموطنان در راستای جلوگیری از شیوع کرونا در خانه های خود ماندند و هیچ مراسمی برگزار نکنند و امیدوار بودند که ویروس خیلی زود رخت بر ببندد و آنها بار دیگر آئین های خود را از سر بگیرند اما ویروس گویا خیال رفتن ندارد.
در ۲ سال اخیر شیوع کرونا همه برنامه های فرهنگی، هنری و سنتی مناطق کُردنشین تعطیل شد و امسال نیز برای سومین بهار کرونا اجازه برپایی هیچ جشن و آئینی را نمی دهد و کُردها بیشتر از دیگران منتظر رفتن این ویروس و عادی شدن شرایط زندگی هستند تا بتوانند با برپایی آئین های باستانی به استقبال بهار بروند.
ورود جشن انار به آئین‌های سنتی مناطق کُردنشین
قبل از شیوع کرونا غیر از برگزاری مراسم های مرتبط با نوروز که از اسفند هر سال شروع می شد و تا ۱۵ فروردین سال بعد ادامه می یافت کُردها در فصل پاییز و به شکرانه چیدن محصول نیز مراسم سنتی دیگری برگزار می کردند که آن را جشن انار می نامیدند.
باتوجه به وجود باغات متعدد انار در استان های کردستان و کرمانشاه و محصول با کیفیت و خوب در انارستان این استان ها، مردم به شکرانه برداشت محصول هر ساله از اوایل مهر تا اواسط آبان ماه آئین سنتی «جشن انار» برگزار می کردند.
در این آئین برنامه های مشابه آئین های نوروزی برگزار می شد به علاوه اینکه باغداران انار محصولات و مشتقات انار را نیز به معرض نمایش و فروش می گذاشتند و از این طریق به کسب درآمد می پرداختند.
برنامه جشن انار نیز بازتاب بسیار خوبی در مناطق کُردنشین داشت و مردم اقصی نقاط کشورمان در این مراسم شرکت می کردند. تورهای گردشگری فراوانی از ماه ها قبل برای این آئین ها برنامه ریزی می کردند و گردشگران و علاقمندان را به مناطق مختلف استان های کرمانشاه و کردستان می بردند.
با شیوع ویروس کرونا این جشن نیز به مانند سایر برنامه ها و آئین ها تعطیل شد و مردم همچنان منتظر اعلام پایان کرونا و برگشت زندگی به روال عادی هستند تا بتوانند آئین های خود را برگزار کنند.
آئین‌های مناطق کُردنشین نیاز روحی روانی مردم در پساکرونا
مردم دنیا در ۲ سال اخیر شدت با ویروس کرونا درگیر هستند و این بیماری علاوه بر گرفتن جان انسان ها و گرفتار کردن آنها به بیماری، اسیب های روحی و روانی فراوانی نیز به مردم به خصوص به کودکان و نوجوانان وارد کرده است.
اغلب مردم در این مدت یا در خانه مانده اند و یا ترددها را به شدت محدود کرده اند. مسافرت ها به شدت کاهش یافته و مردم با استرس رفت و آمد می کنند و از این رو با توجه به شرایط روحی و روانی مردم، پیش بینی می شود همه افراد جامعه به شدت تشنه مسافرت هستند و پس از اتمام کرونا حجم مسافرت ها نیز به شدت افزایش می یابد.
به نظر می رسد باتوجه به تنوع آئین های نوروز و جشن انار در مناطق کُردنشین و همچنین طبیعت بکر و زیبا و مردم بافرهنگ و مهمانواز، این مناطق مقصد بسیار خوبی برای گردشگران داخلی و خارجی در پساکرونا باشند و می طلبد مسوولان نیز تمهیدات لازم را برای افزایش ورود مسافر به این مناطق را ببینند.
افسانه های نوروزی کُردنشینان
از همین رو «احسان احمدی نصر» مدرس دانشگاه و پژوهشگر گردشگری، با بیان اینکه دو نوع میراث وجود دارد، افزود: میراث فرهنگی همان میراث ملموس آثار تاریخی است و میراث فرهنگی ناملموس، میراث معنوی است و به نوعی به آداب و رسوم، رفتارها، فرهنگ و آیین ها اشاره دارد و در راستای حفظ، گسترش و اشاعه آن می پردازد که سازمان یونسکو بدان اشاره دارد و سازمان های متولی فرهنگ در این خصوص گام برمی دارند.
وی ادامه داد: در بحث فولکلور یا فرهنگ عامه که به بخش اصلی فرهنگ عامیانه اطلاق می شود، به معنای فرزانگی یا دانش جمعی عام مردم است که در آداب، بازی ها، رقص ها، افسانه، اسطوره، امثال و حکم و .. تجسم پیدا می کند و در ابتدا شفاهی و سینه به سینه منتقل می شود.
احمدی نصر با بیان اینکه سازمان یونسکو همواره به حفظ آثاری که در معرض نابودی هستند، توجه دارد، افزود: نوروز، جشنی باستانی، ملی و قومی است که در بین کُردها از جمله مردم کرمانشاه و کردستان هم مطرح است، نوروز به معنای «روز آغاز نو» و «اتفاقی آغازین» است که از کهن ترین جشن های ایران باستان است و جایگاه ویژه ای در میان مردم کُرد است و همچنان این جشن در بین آنان نقش آفرینی می کند.
این باستان شناس اضافه کرد: افسانه هایی قبل از ورود اسلام به ایران در خصوص پیدایش نوروز در میان کُردها وجود دارد ، دریکی از این افسانه ها آمده که دنیا براساس چهار دوره چهار هزار ساله ایجاد شده است و در زمانی که اهریمن برعلیه ایزد برخاست، کیومرث که نامی کُردی است به خواب می رود و به همین دلیل اهریمن شروع به پیروزی می کند و در نهایت آتش هایی بر بالای کوه ها که گویای پیروزی حق بر باطل است به زبانه در می آید.
وی اضافه کرد: کیومرث پس از بیداری، دستور می دهد نه تنها نوروز بلکه ۹شبانه روز همراه با برافروختن آتش، مراسم جشن و سرور برپا شود و در این مدت جشن نه‌ورۆز همراه با فروغ تابناک آتش از کوهها تا دل شهرها را در بر می گیرد و شب تیره را به روز روشن مبدل می کند.
احمدی نصر اظهار کرد: از آن زمان تاکنون این جشن که شکوه خاصی دارد، هرسال با مراسم ویژه آتش بازی برگزار می شود و در چندسال گذشته مراسم آتش بازی نیز در میان مردم اورامانات نیز شکل گرفته است که به نوعی به پاسداشت این موضوع اقدام می کنند.
این کارشناس گردشگری اضافه کرد، پاسداشت نوروز در میان کُردنشینان به این شکل است که یک ماه پیش از عید، یعنی در اسفندماه براساس سنت گذشتگان مردم در خانه ها دانه هایی مثل گندم، نخود، عدس، کنجد را در بشقاب و ظرف های گوناگون می کارند که آن را «سوزه» می نامند و به نوعی فضای سنتی اصیل را در خانه ها شکل می دهند.
خانه تکانی تداعی گر جشن های فروردگان
وی در خصوص آداب خانه تکانی مردم کُرد نیز گفت: مردم کُرد با این کار مقدمه جشن نوروز باستانی را آغاز می کنند که به نوعی یادآور جشن های ۱۰روزه فروردگان است، در ایران باستان معتقد بودند در چنین روزهایی ارواح مردگانی که روزگاری اهالی خانه ها بودند باز می گردند، از همین رو در برهه ای از زمان رختخواب ها را در روزهای آغازین اسفندماه بر بالای پشت بام ها می برند و ملحفه تمیز می دوختند و به نوعی خانه را تمیز می کردند که اگر ارواح بازگشتند با تمیزی خانه مواجه شوند.
وی در خصوص آیین برپایی چهارشنبه سوری در میان مردمان کردنشین گفت: برخی زنان کُرد برای برپایی جشن چهارشنبه سوری در روز به صحرا می رفتند و چند تار از موی فرزندان را قیچی می کردند و دور می انداختند، چراکه براین باور بودند به این ترتیب دردها و ناراحتی فرزندان را به دست باد سپرده اند و در شب چهارشنبه سوری از گیاهان، چوب ها برای برافروختن آتش استفاده می کردند و با پریدن از روی آتش، شعر« زردی من از تو سرخی تو از من» را سر می دادند.
احمدی نصر درخصوص دیگر آداب مردمان کردنشین در ایام نوروز گفت: پیام آوران بهار و نوروز در قالب دسته هایی در کوچه ها ومحلات با لباس های خاص به نمایش می پرداختند و به نوعی موجب خنده و شوخی می شدند و اهالی شهر به ویژه مردم کرمانشاه معتقد بودند که امام علی(ع) در نوروز برتخت خلافت نشسته است و با عید غدیر همزمانی دارد.
رسم شیرین شال اندازی
وی از شال اندازی یا شال درکی به عنوان رسمی دیگر در نوروز یاد کرد و از چادرزدن داراویش، خابازی به عنوان رسمی دیگر در نوروز یاد کرد و افزود: هرکدام از آیین دارای ساختارهایی بود که به نوعی گویای فرهنگ ایران زمین است.
این پژوهشگر اضافه کرد، در روز عید نوروز مردم کردنشین به انجام صله رحم توجه ویژه دارند و با پخت شیرینی های محلی همانند بژی، از یکدیگر پذیرایی می کنند و دید و بازدید به ویژه از بزرگترها در میان اقوام کُرد اهمیت ویژه دارد.
به گفته احمدی نصر، گیاهان بهاری از همان نوروز وارد زندگی مردمان کردنشین و به نوعی سبد معیشتی مردم می شود که آن را برکت خدا می دانند و تا روز ۱۳فروردین سوزه را در خانه نگه می دارند و پس ازآن به آب می سپارند.
رسم پنجه نوروزی
در ادامه «اردشیر کشاورز» یکی از پژوهشگران پیشکسوت تاریخی کرمانشاه نیز گفت: مردم مناطق کُردنشین معمولا در پنجشنبه آخر سال غذاهای محلی همانند کوفته یا شیربرنج پخت می کردند ولی در برخی مواقع آداب و رسومی وجود داشت که به آن پنجه می گفتند، در این چندروزی که پنجه نام داشت، مردم نه به مهمانی کسی می رفتند و نه فردی را به میزبانی دعوت می کردند چراکه مرسوم بود در مدت پنجه اتفاق خاصی بیفتد تکرار می کردند و پشت حیوانات حلال گوشت را خمیر می زدند تا از چشم زخم در امان باشند، این اقدام یک باور بوده است و به آن احترام می گذاشتند.
بازی زره مشتکی در چهارشنبه سوری
وی با بیان اینکه برگزاری آیین های مرتبط با چهارشنبه سوری در گذشته فرصت طلایی برای بروز شادی و نشاط بوده، اظهار داشت: در آن هنگام آتشی با نماد شادی برافروخته می شد و همگی با جمع شدن در وسط آبادی و روستا آتشی بزرگ می افروختند و بازی های مختلف انجام می دادند که زره مشتکی و یا همان گل یا پوچ شایع ترین بازی کرمانشاهیان در شب چهارشنبه سوری و در کنار آتش بود.
قیقاج در نوروز
کشاورز در ادامه گفت: برپایی آیین نوروز کلیات مشترک و ملی دارد و این جشن می تواند تفاوت های جزیی در سرتاسر نقاط ایران داشته باشد، در استان کرمانشاه معمولا در بلندی ها، محوطه های باز و میادین آتش افروزی می شد و هیزم انبار می شد و نوروز را با همان آتش سرخ که در شاهنامه آمده است برگزار می کردند.
وی از اسب سواری به عنوان یکی دیگر از آداب کردنشینان در ایام نوروز یاد کرد و گفت: اسب سواری در میان مردم کرمانشاه به قیقاج معروف است و سواران تیراندازی می کردند.
یکی دیگر از محققیان و پژوهشگران کرمانشاهی نیز از استقبال بهار به عنوان یکی از آیین های شاد از گذشته تا به امروز اشاره کرد و اظهار داشت: پس از رهایی زمین از دست زمستان های سرد و سخت و برف های سنگین، بی شک آمدن گل های نوروزی و روییدن گیاهان موجب نشاط درونی در انسان می شده و اوج لذت را به بیننده منتقل می کند.
«رضا موزونی» ادامه داد: در گذشته این شادی و نشاط قبل از آمدن فصل بهار، با ترانه خوانی کودکان آغاز می شد، هنگامی که لک لک ها از سمت جنوب به شمال باز می گردند و از منطقه ما عبور می کنند در آن هنگام کودکان به محض دیدن پرواز لک لک ها ترانه کُردی با متن 'حاجی لک لک مارهات، مار گلنگ دار هات، کاکه م و سوار هات، شتریل و قطار هات، گنه م و خروار هات' (حاجی لک لک، مار آمد، ۲ مار گلنگ بر گردن آمد، برادرم با سوار آمد، شترها به صف مانند قطار آمدند و گندم هم با خروار آمد) را با شعف و شادی بسیار سر می دادند.
همخوانی کودکان کُرد در شب نخست بهار
موزونی از همخوانی در شب نخست بهار به عنوان یکی دیگر از آیین های شاد مردم کرمانشاه یاد کرد و ادامه داد: کودکان خُردسال دست در دست هم در کوچه های شهر و روستا شعری با مضمون 'امشو اول وهاره، خیر وی ماله بواره، عصا خوی چکشی، خدا کُردان نکشی' (امشب اول بهار است، خیر و برکت به این خانه رو کند، عصا مانند چکش است، خدایا کُردها را نکش) را سر می دادند و همزمان درب منازل را به صدا در می آوردند که در این صورت صاحبخانه با شیرینی های محلی همچون بژی، تخم مرغ پخته و دیگر تنقلات از کودکان پذیرایی می کرد و بدین گونه در شادی آنان شریک می شد.
گزارش از زهره کریم زاده
