خبرگزاری مهر-گروه استانها-زهرا مقدمی: این روزها همه در تکاپوی بستن چمدان‌ها هستند تا عازم سفر شوند اما در این بین، هستند کسانی که چمدان‌های خود را باز کرده‌اند تا برای مسافرانی که قرار است در ایام نوروز به زنجان سفر کنند، سوغات به ارمغان بیاورند، سوغاتی که این بار از جنس صنایع‌دستی است.
صنایع‌دستی همان طور که از نامش پیدا است، صنعتی است که به واسطه دست هنرمندانه خلق شده و همین امر باعث ماندگاری و ارزش‌افزوده آن می‌شود، ارزش‌افزوده‌ای که فقط یک هنرمند به ارزش آن واقف بوده و تمایل دارد
صنایع‌دستی همان طور که از نامش پیدا است، صنعتی است که به واسطه دست هنرمندانه خلق شده و همین امر باعث ماندگاری و ارزش‌افزوده آن می‌شود، ارزش‌افزوده‌ای که فقط یک هنرمند به ارزش آن واقف بوده و تمایل دارد بدون توجه صرف به قیمت آن، خرید را بر نگاه ترجیح دهد و این روزها هنرمندان صنایع‌دستی استان زنجان چشم به راه گردشگران نوروزی هستند تا جبران دو سال کرونا که روزهای سختی را برای آن‌ها رقم زد، کنند.
زنجان جزو استان‌هایی است که از دیرباز از وجود هنرمندان زیادی در عرصه صنایع‌دستی برخوردار بوده، به گونه‌ای که برخی از این صنایع‌دستی شهرت جهانی و برخی دیگر نیز وصف ملی دارد، به همین خاطر ایام نوروز می‌تواند بهترین فرصت برای معرفی و رونق دادن به این صنایع در زنجان به شمار می‌رود.
سوغات زنجان، صنایع‌دستی و سوغاتی‌های مهمی چون انواع چاقو (قلم‌تراش، جیبی، دسته ملیله، کارد آشپزخانه و …) ملیله (انواع پایه‌های استکان، سینی، قاشق و چنگال غذا و چای‌خوری، کاسه، گلدان، قاب عکس و…) چارق (نوعی کفش روفرشی بسیار زیبای زنانه) و فرش و گلیم دست‌باف بود.
زنجان در بحث فلزکاری جزو شش استان برتر کشور است. هنرهای سنتی و صنایع‌دستی استان زنجان از جنبه‌های مختلفی چون قدمت و اصالت، جنبه اقتصادی و فرهنگی مورد توجه است. برخی از صنایع‌دستی استان زنجان همچون چاقو از قدمت شش هزار ساله برخوردار بوده و این امر بیانگر اصالت صنایع‌دستی است.
چاروق؛ پلی اصیل میان سنت و مدرنیته
چاروق پاپوشی تزئینی و از صنایع‌دستی زیبا و چشم‌نواز در شهر زنجان بوده و این روزها گرایش زیادی برای خرید و استفاده از آن در تزئینات و دادن هدیه به یکدیگر وجود دارد. چاروق‌دوزی یکی از هنرهای دستی است که دست‌های ظریف هنرمندان زنجانی در تولید آن مهارت ویژه‌ای دارد.
چاروق نوعی پای‌پوش سنتی است که با استفاده از چرم گاوی، نخ‌های ابریشمی رنگی و نخ گلابتون در انواع مختلف توری، پرده بند و تمام چرم تولید شده و شهر زنجان یکی از مراکز چاروق‌دوزی ایران بوده و چاروق‌های تولیدی آن از تنوع خاصی برخوردار است.
گفته می‌شود استاد حاج اصغر خطیبی بیش از ۵۰ سال است که شیوه دوخت چاروق‌های تزئینی را در شهر زنجان و بین چاروق‌دوزان رواج داشت. امروزه چاروق کاربرد مصرفی خود را تا حدودی از دست داده و حالت تزئینی به خود گرفته است، به گونه‌ای که زنان و دختران شهری از آن به عنوان کفش روفرشی استفاده می‌کنند.
چاروق ظریف که مورد نظر و موضوع بحث ما است، فرم و شکل خاصی داشته و با مواد اولیه ویژه‌ای که صرفاً برای راه رفتن روی قالی و اطاق‌های مفروش است، ساخته می‌شود که سابق بر این پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که به صورت نعلین و پاشنه‌دار ساخته می‌شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن به رنگ‌های مختلف از نخ‌های ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می‌شود.
مس؛ صنعتی با چکش‌های هنرمندانه
صنعت مسگری زنجان با بیش از ۱۰۰۰ سال پیشینه تاریخی، به دلیل بی‌توجهی در سال‌های گذشته، راه پرشتاب زوال را درپیش گرفته بود و می‌رفت تا آخرین روزهای حیات خود را سپری کند که با توجه دولت‌مردان، جانی دوباره گرفت و به یکی از ماندگارترین میراث این شهر تبدیل شد.
این هنر یکی از رشته‌های اصیل، تاریخی و ماندگار شهر زنجان به شمار می‌رود که با حمایت مسئولان استانی، رونق دوباره به خود گرفته و خیابان‌های شهر دوباره به فعالیت مسگران تبدیل شده است.
ظروف مسی در حال حاضر با استفاده از ورق مس و روش چکش‌کاری گرم و سرد ساخته می‌شود که مهم‌ترین مراحل کار به اختصار عبارتند از فرم‌دهی ورق مس به روش چکش‌کاری، دندانه‌دار کردن لبه‌هایی که به هم متصل می‌شوند.
در دوران معاصر و اندکی قبل از آن شنیدن واژه مس و مسگری در اذهان عموم تداعی‌کننده زنجان و بازار مسگران آن بوده است اما متاسفانه هنر صنعت مسگری در زنجان طی دو دهه اخیر به دلایل مختلفی دچار افول شد، به طوری که از حدود ۸۰۰ مسگر فقط ۲۵ مسگر باقی مانده بود.
ظروف مسی در حال حاضر با استفاده از ورق مس و روش چکش‌کاری گرم و سرد ساخته می‌شود که مهم‌ترین مراحل کار به اختصار عبارتند از فرم‌دهی ورق مس به روش چکش‌کاری، دندانه‌دار کردن لبه‌هایی که به هم متصل می‌شوند، باز کردن دندانه‌ها به روی هم، چفت کردن و چکش کاری آن‌ها، اضافه کردن بار و گرم کردن و چکش‌کاری مجدد آن انجام می‌گیرد.
مس علاوه بر زیبایی و اصالت هویت، دارای خواص درمانی بسیاری است، به گونه‌ای که بسیاری از پزشکان استفاده از ظروف مسی را به بیماران خود توصیه می‌کنند. به همین جهت علاوه بر ساخت ظروفی مانند قابلمه و دیگچه‌های مسی، به ساخت سایر ظروف با این فلز گران‌بها همچون کتری، قوری و لیوان نیز توجه شده است.
چاقوی زنجان؛ هنری به یادگار مانده از نیاکان
نام صنایع‌دستی زنجان با چاقوی این منطقه عجین شده است، به طوری که در قرن دهم هجری قمری، یکی از مراکز مهم صنعتی ایران به شمار می‌رفت و کارگاه‌های بی‌شمار اسلحه‌سازی در آن دایر بود.
چاقوهای زنجان تنوع فراوان دارد و ظرافت، تناسب، شیوه آب‌کاری و قدرت برش از ویژگی‌های آن‌ها است. تیغه این چاقوها معمولاً از جنس فولاد سخت است و پس از برش و حرارت دادن در کوره، با مهارت چکش‌کاری، ساییده و صیقل داده می‌شود.
در حال حاضر استان زنجان از تولیدکنندگان زیرمجموعه محصولات چاقو بوده و ۱۷ دسته کلی چاقو در زنجان، از جمله چاقوهای آشپزخانه در سایزهای مختلف، قلم‌تراش‌ها، چاقوهای باغبانی، کاردهای شکاری، کاردهای قصابی، قمه، قداره، شمشیر و خنجر تولید می‌شود.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان با اشاره به اینکه از محصولات صنایع‌دستی که هم‌اکنون نیز تولید می‌شود، چاقو است، اظهار می‌کند: چاقو جزو محصولاتی است که به اصطلاح سرپا مانده و هنوز در دست تولید بوده و در طول زمان هماهنگ با نیاز بشر تغییر ماهیت داده است.
امیر ارجمند با یادآوری اینکه هنر چاقوسازی زنجان دارای اصالت است، می‌گوید: این هنر از گذشته بوده و به زمان حال رسیده و تکنیک خاص ساخت صنعتگران زنجانی در تولید محصولات چاقو باعث افزایش ارزش تولید این محصول می‌شود. در واقع به نظر بنده هر هنر یا صنعتی که دو ویژگی اصالت و تکنیک ساخت را داشته باشد، ارزش نگه‌داری، یادگیری و بازدید را دارد.
وی با تاکید بر اینکه تکنیک ساخت چاقو، هوش و دقت بالایی را می‌طلبد، خاطرنشان می‌کند: این بدان معنی است که استادکارانی که به طور مثال چاقوی چند تیغه تولید می‌کنند، به لحاظ هوش و تکنیک فنی در سطح بسیار بالایی قرار دارند و تراز بودن و هماهنگی اجزای چاقو، تکنیک و خلاقیت خیلی زیادی می‌طلبد و افرادی که به این تکنیک مسلط هستند، همواره مشغول فعالیت‌اند.
این مسئول با بیان اینکه در حال حاضر در زنجان استادکارانی داریم که برای تولید یک چاقوی سفارشی ۶ تا ۷ ماه زمان نیاز دارند و این نشان‌دهنده مهارت و تکنیک بالای این افراد است، ادامه می‌دهد: البته صنایع‌دستی چه در گذشته و چه امروز حوزه پردرآمدی نبوده ولی همواره افراد مشغول در این صنعت زندگی نرمال و قابل قبولی داشته و دارند.
به گفته مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان، به طور تقریبی ۲۰۰۰ نفر فعال در زنجان در حوزه تولید چاقو مشغول به کار هستند.
ملیله زنجان؛ شهرتی به وسعت جهان
از کارهای دستی بومی استان زنجان، ساخت وسایل نقره‌ای و به ندرت طلایی به صورت ملیله‌کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در دهه ۲۰ هجری تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند.
در کتب تاریخی بسیاری به فلزکاری بعنوان یکی از صنایع دستی زنجان اشاره شده است که ملیله کاری شاخه ای از این صنعت است. ملیله کاری تا قبل از حکومت پهلوی یکی از هنرهای بومی زنجان بود اما پس از آن هنرمندان این حرفه به شهرهای تهران، اصفهان و… مهاجرت کردند و این هنر در دیگر نقاط ایران رواج یافت.
این هنر، فنی بسیار پیچیده و ظریف دارد. در حال حاضر ملیله‌کاری زنجان با همت و تلاش هنرمندان با ذوق این شهر روز به روز پیشرفت کرده و برخی از آنان دست به ابتکاراتی زده‌اند که موجب تحول و تکامل این هنر شده‌اند. همچنین زنان هم‌گام با مردان، کم و بیش به فعالیت در این رشته مشغول هستند.
معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان زنجان با بیان اینکه در سال ۹۷ استان زنجان به جهت تولید بالای محصولات ملیله به عنوان شهر ملی ملیله به ثبت رسید، می‌گوید: در سال ۹۸ نیز با حضور داوران بین‌المللی و شورای جهانی صنایع‌دستی، زنجان به عنوان شهر جهانی ملیله ثبت شد که همین اتفاق شاهد بر این موضوع است که ملیله زنجان بهترین، باکیفیت‌ترین و بااصالت‌ترین ملیله در دنیا است.
الناز خدایی‌فرد اظهار می‌کند: یکی از مزایای ثبت‌های جهانی، این موضوع است که محصولات صنایع‌دستی فاخر ما که محدود تولید می‌شود، در جهان شناخته شده و برندسازی انجام شود. در واقع تبلیغاتی که در کاتالوگ‌های حوزه گردشگری صورت می‌گیرد، باعث می‌شود گردشگران به خصوص علاقه‌مندان حوزه گردشگری برای سفر به زنجان تشویق شوند و از استانها و کارگاه‌های تولید صنایع‌دستی بازدید کنند که این عمل باعث افزایش خرید و فروش و رونق تولید صنایع‌دستی ملیله می‌شود.
هنر ملیله به عنوان رشته صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در دانشگاه آموزش داده می‌شود و فارغ‌التحصیلان زنجانی غالباً این رشته را به عنوان شغل خود انتخاب می‌کنند، خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر خانم‌ها و آقایان جوانی هستند که کارشناس یا کارشناس ارشد هنرهای سنتی و ملیله کار هستند
وی با یادآوری اینکه در حال حاضر هنر ملیله به عنوان رشته صنایع‌دستی و هنرهای سنتی در دانشگاه آموزش داده می‌شود و فارغ‌التحصیلان زنجانی غالباً این رشته را به عنوان شغل خود انتخاب می‌کنند، خاطرنشان می‌کند: در حال حاضر خانم‌ها و آقایان جوانی هستند که کارشناس یا کارشناس ارشد هنرهای سنتی و ملیله کار هستند.
این مسئول اضافه می‌کند: در حوزه تولید ملیله، موضوع طراحی محصولات بسیار مهم است، به جهت اینکه اگر طراحی محصول جذاب و زیبا باشد، قطعاً فروش محصولات نیز بیشتر است و فارغ‌التحصیلان رشته صنایع‌دستی در بخش طراحی صنایع ملیله بسیار موثر هستند.
به گفته معاون صنایع‌دستی و هنرهای سنتی استان زنجان، در حال حاضر بیش از ۲۵۰ نفر در حوزه صنایع ملیله در زنجان مشغول به کار هستند که غالباً انفرادی فعالیت می‌کنند و کارگاه‌ها بخش کمی را شامل می‌شود.
استان زنجان علاوه بر موارد ذکر شده، از صنایع‌دستی ارزشمند دیگری چون سفالگری و فرش دست‌بافت نیز برخوردار است. از دیرباز تاکنون روستاهای سلطانیه، بلوبین، گلابر سفلی و علیا و قلتوق، از جمله مراکز سفالگری استان زنجان بوده و ظروف مختلف مانند خمره، کشک‌ساب، کوزه و تنور در این مراکز تولید می‌شده است.
همچنین قالی‌بافی در استان زنجان یکی از صنایع‌دستی عمده مناطق روستایی محسوب می‌شود و اغلب توسط زنان روستایی و در کنار کار کشاورزی و دامپروری تولید می‌شود. طرح‌ها و نقش‌های به کار رفته در قالی زنجان با توجه به اعتقادات، باورها و خواهش‌های باطنی بافندگان به صورت ذهنی و تجریدی است.
