به گزارش ایرنا کوه خواجه از سنگ‌های بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیره‌ای در میان دریاچه بین‌المللی هامون یا کیانسه قرار دارد.
در اطراف این کوه تعداد زیادی آثار باستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقی‌مانده‌است که شامل مجموعه کاخا، قلعه کک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است.ادعا می‌شود قبر رستم دستان در بالای این کوه واقع شده زیرا در محوطه بیرونی دژ آثار قبرهای دوران اشکانی فراوانی وجود دارد.
آثار تاریخی پیش از اسلام محوطه تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه کاخا، قلعه کک کهزاد و قلعه چهل دختر است.تخت جمشید خشتی عنوان دیگری است که داستان شناسان برای مجموعهٔ کاخا در کوه خواجه برگزیده اند.
کوه خواجه دارای آثار تاریخی زیادی از جمله آرامگاه خواجه غلطان، زیارتگاه پیرگندم بریان، کهن دژ (قلعه کافران)، کک کهزاد، دره سوخته، کوشک یا کچک چهل دختران، تپه گچی و چاه کبوتران است.
آرامگاه خواجه غلطان برفراز کوه خواجه
این بنا در راس کوه خواجه و در جبهه شمال شرقی به شکل مستطیل ساخت شده و شامل سر در ورودی با طاق تیزه دار و یک اطاق گنبد دار است.
درون این اتاق قبر بزرگی به طول سه متر دیده می‌شود که در کتاب احیاء الملوک شاه حسین سیستانی، آرامگاه مذکور را متعلق به برادر دانیال نبی نسبت می‌دهد.
این آرامگاه متعلق به خواجه مهدی یکی از نوادگان محمدحنفیه است که به دست سارقین سمرقند شهید شده و مردم سیستان پس از به هلاکت رساندن سارقان برای دفن اجساد به طرف شمال کوه سیستان حرکت کردند و مرحوم خواجه و همراهان را بر فراز کوه سیستان دفن کردند که هم‌اینک زیارتگاه شده است.
زیارتگاه پیرگندم بریان
آنچه از گذشته‌های دور مرسوم بوده بر اساس اعتقادات و باورهای مردم سیستان که نسل به نسل منتقل شده از پیر گندم بریان به عنوان زیارتگاه یاد می‌شود.
رهگذران از این مسیر مقداری گندم بریان شده را روی زمین می‌ریزند و دیگران در هنگام عبور تعدادی از این گندم‌ها را جمع کرده و بعنوان تبرک می‌خورند.
بیش از همه دختران دم بخت گندم ها را به تعداد هفت دانه از لابلای سنگها جمع کرده و میل می‌کنند تا بخت آنان برای ازدواج باز شود.
کهن دژ یا قلعه کافران
مهمترین و بزرگترین بخش آثار باستانی کوه خواجه که در شیب جنوب شرقی این کوه قرار گرفته و دارای سه دیواره دفاعی، دروازه اصلی، راهروهای جانبی، حیاط مرکزی و آتشکده بوده قلعه کافرون است.
این قلعه مشتمل است بر یک قصر و یک معبد که می توان آن را به زمان پادشاه گندوفار نسبت داد.اهالی منطقه سیستان آن را به قلعه رستم نسبت می‌دهند و در عصر حاضر این محله به قلعه کافران نیز مشهور است.
بنای قصر در قسمت مرتفع قلعه قرار دارد و با حیاط مرکزی وسیع و یک دروازه و چهار طاقی در بخش جنوبی آن و در دو ضلع غربی و شرقی آن، ایوان‌های مسقف وسیعی قرار داشته که به طرف حیاط باز می‌شوند.
تزیینات معماری بکار رفته در این مکان، شباهت به شیوه یونانی دارد و سر ستون‌های به سبک درو یک با پیچ‌های طوماری است.
تزیینات دیگر مانند گل کوچک پرپر به صورت طرح نیلوفری ( لوتوس)، از هنر دوره هخامنشی است و بعضی از آنها به هنر بین النهرین نیز شباهت دارد.
کک کهزاد
دومین مجموعه در بلندترین نقطه و مشرف بر قلعه کافرون ساخته شده کک کهزاد است که در باورهای اساطیره‌ای فرمانروای دیوسان در آن منطقه بوده است.
شواهدی از راه پله‌های سنگی منظمی که ارتباط قلعه کافرون را با کک کهزاد برقرار کرده هم اکنون دیده می‌شود.
دره سوخته
در قسمت جنوب کوه خواجه یکی دیگر از شگفتی‌های این کوه، قدمگاه امام علی (ع) و دره سوخته‌ای است که به اعتقاد مردم محلی بر اثر پرتاب ذوالفقار آن حضرت به سوی کفار در کنار کوه خواجه به وجود آمده است.
گرچه سندیت این مطالب در هاله‌ای از ابهام است و بیشتر به داستان‌های اسطوره‌ای می‌ماند اما در میان مردم محلی این اعتقاد به دلیل محکمی برای مقدس دانستن منطقه تبدیل شده است.
این دره به عرض ۵۰ الی ۶۰ متر از پایین کوه آغاز و تا نوک قله ادامه دارد و در برخی مکان‌ها با شیبی تند با مسافت تقریبی بیش از یک کیلومتر بصورت مارپیچ قرار دارد و مسیری آسان و راحت جهت صعود بحساب می‌آید.
در گذشته که صعود با پای پیاده و سایر مسیرها به سختی صورت می‌گرفت این دره بهترین مسیر برای رسیدن به زیارت خواجه با توجه به مسافت طولانی محسوب می‌شد.
در خصوص چگونگی ایجاد این دره که به نظر می‌رسد پدیده‌ای طبیعی در کوه خواجه است نقل قول‌های متفاوتی وجود دارد که قبول آن دشوار است اما از آن بعنوان جاذبه‌های زیبا کوه خواجه می توان یادکرد.
کوشک یا کچک چهل دختران
کوشک چهل کنجه یا چهل دختران مشرف براین دره و در قسمت شرق آن بر روی نوک قله کوه بصورت دیواره و ارگ قرار دارد.
این بنا قبل از دوران اسلامی، مورد استفاده ساکنین محل بوده و بعنوان دژ نگهبانی و دیدبانی از آن استفاده می‌شد و تا قرون اولیه اسلامی نیز همچنان مورد استفاده بوده و پس از آن متروک شده است.
با توجه به نوع تکنیک‌های مورد استفاده در ساخت بنا و نحوه استفاده از مصالح در ساخت عناصر آن زمان بنای آن به دوره ساسانیان باز می گردد.
تپه گچی
این تپه در قسمت جنوب کوه خواجه و کامل چسبیده به آن است و از دره سوخته به طول ۵۰۰ الی ۶۰۰ متر و تا نزدیکی سر سنگ امتداد یافته است.
در قسمت‌هایی از این تپه نوعی گچ وجود دارد که در گذشته ساکنان سرسنگ که اغلب دامداران منطقه و تعدادی از صیادان بودند جهت سفید کردن درون منازل از آن استفاده می‌کردند و به جهت وجود همین گچ‌ها به تپه گچی معروف شده است.
چاه کبوتران
این چاه در قسمت شرق کوه خواجه و در کوهپایه با فاصله حدودا ۵۰ متر یا بیشتر از سطح زمین واقع شده است.
نقل قول گذشتگان حکایت از عمق بیش از ۱۰۰ متری این چاه دارد و محلی مناسب برای زیست کبوتران کوهی بوده است.
در گذشته نه چندان دور و زمان پر آبی دریاچه هامون این چاه نیز دارای آب بوده بطوریکه وقتی یک سنگ را از ابتدا رها می‌کردند ثانیه‌ها طول می‌کشید تا به انتها رسیده و از صدای برخورد آن مشخص بود.
درباره این چاه نقل قول‌های متفاوتی از گذشتگان وجود دارد که مهمترین آن این است که در انتها و قسمت پایین یک راه ارتباطی از شرق کوه خواجه به طرف غرب وجود داشته است.
در حال حاضر نیز وجود این چاه کاملا مشهود بوده که بر اثر نفوذ شن و ماسه از عمق آن کاسته شده و به جهت خشکسالی فاقد آب است.
کوه خواجه که همچون نگینی زیبا در دشت سیستان و تالاب بین المللی هامون می درخشد در ایام نوروز بویژه روزهای ۱۲ و ۱۳ فروردین میزبان خیل عظیمی از مردم سراسر سیستان و بلوچستان است که برای تفریح و گذراندن روزی به یادماندنی به این مکان تاریخی و باستانی سفر می‌کنند.
کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم) تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل در شهرستان هامون قرار دارد.
شهرستان هامون واقع در شمال سیستان و بلوچستان از شرق با زهک، از شمال با زابل و نیمروز، از غرب نیز با بخشی از حوزه نیمروز و از جنوب با زاهدان و کشور افغانستان همجوار است که در آن علاوه بر کوه خواجه می‌توان آثار دیدنی و تاریخی نظیر شهر سوخته با تمدنی پنج هزار ساله، آسبادها و قلعه مچی (قلعه چه) را به نظاره نشست.
کوه خواجه به سبب اهمیتی که در میان مردم سیستان دارد در ایام نوروز بویژه ۱۳ فروردین و سایر اعیاد و جشن‌ها و تعطیلات میزبان خیل عظیمی از مردم سیستان و بلوچستان و سایر هموطنان است.
