با وجود این که در سال های اخیر نرخ باروری در ایران رو به کاهش گذاشته و جمعیت ایران در حال پیر شدن است، باید توجه داشت که ایران تنها یکی از کشورهایی در سراسر جهان است که با بحران جمعیت دست و پنجه نرم می کند. در واقع، در چند دهه گذشته در بسیاری از کشورها بخصوص در قاره های اروپا و آسیا روند افزایش جمعیت متوقف شده است و مطابق تحقیقات بین المللی، در آینده ای نه چندان دور شاهد کاهش جمعیت در آنها خواهیم بود. در چنین شرایطی سوال مهم این است که کشورهای پیشرفته چه راهکارهایی را برای مبارزه با بحران جمعیت اجرایی کرده اند و ایران چه راهبردهایی را می تواند در این زمینه در پیش گیرد؟
به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، تغییرات فرهنگی جوامع و حرکت بسیاری از کشورها به سمت مدرنیته، به همراه بروز بحران های اقتصادی جهانی، تشدید دشواری های معیشتی، افزایش سن ازدواج، رشد میزان تحصیلات، کاهش تمایل به تشکیل خانواده و فرزندآوری و دسترسی گسترده آحاد مردم دنیا به وسایل پیشگیری از بارداری منجر به آن شده است که با وجود تداوم رشد جمعیت در سراسر جهان، در سال های اخیر شیب این رشد نسبت به 50 سال گذشته به شدت کاهش یابد و به همین دلیل، اکنون بسیاری از کشورهای جهان با بحران جمعیت مواجه شده اند.
آخرین گزارشات نشریه پزشکی لنست درباره بروز بحران جمعیت در جهان نیز نشان می دهد در حالی که متوسط نرخ رشد جمعیت جهان در 50 سال گذشته، سالیانه 2.2 درصد بوده است، هم اکنون این نرخ به 1.05 درصد در سال کاهش یافته است. مطالعات جدید حاکی از آن است که به احتمال زیاد جمعیت جهان تا سال 2064 به حدود 9 میلیارد و 700 میلیون نفر خواهد رسید که بیشترین تعداد جمعیت دنیا خواهد بود و پس از آن، این نرخ تا سال 2100 به 8 میلیارد و 800 میلیون نفر کاهش می یابد که حدود 2 میلیارد نفر کمتر از برآوردهای قبلی است.
در این میان مطابق پژوهش های نشریه پزشکی لنست، پیش بینی می شود بیشترین نرخ کاهش جمعیت در قاره های آسیا و اروپا مشاهده شود و این احتمال وجود دارد که تا سال 2100 جمعیت 23 کشور جهان به حدود نصف مقدار کنونی برسد؛ به طور مثال انتظار می رود جمعیت ژاپن تا آن زمان از 128 به 60 میلیون نفر، جمعیت تایلند از 71 به به 35 میلیون نفر، جمعیت اسپانیا از 46 به 23 میلیون نفر، جمعیت ایتالیا از 61 به 31 میلیون نفر، جمعیت پرتغال از 11 به 5 میلیون نفر، جمعیت کره جنوبی از 53 به 27 میلیون نفر و جمعیت چین از یک میلیارد و 400 میلیون نفر به 732 میلیون نفر کاهش یابد.
البته باید توجه داشت که با توجه به کاهش محسوس نرخ رشد جمعیت و افت نرخ فرزندآوری در ایران، بدون تردید کشور ما هم یکی از کشورهایی خواهد بود که در آینده ای نه چندان دور، دچار بحران پیری جمعیت خواهد شد؛ زیرا نرخ باروری در ایران در چهار دهه گذشته با افت محسوسی مواجه شده و از 6.2 فرزند به ازای هر زن در 1367 به 1.6 فرزند به ازای هر زن در سال 1400 رسیده است.
همچنین در حالی که نرخ رشد جمعیت ایران در دهه 60 حدود 3.9 درصد بود، هم اکنون نرخ رشد جمعیت در کشور تنها 0.7 درصد است. اگر هم این روند ادامه پیدا کند، ایران در دهه 1420 به یکی از پیرترین کشورهای جهان تبدیل خواهد شد و این در حالی است که در یک دهه گذشته عمده سیاست های مسئولان کشور برای مقابله با کاهش نرخ باروری در ایران با شکست مواجه شده است.
این نکته ای است که دکتر غفور شیخی، جامعه شناس در گفت و گو با رکنا روی آن دست گذاشت و اظهار داشت: موضوع کاهش نرخ رشد جمعیت در دهه های اخیر صرفا مختص ایران نیست و ما در چند سال گذشته شاهد آن بوده ایم که بسیاری از کشورهای آسیایی و اروپایی از جمله ژاپن، کره جنوبی، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و ... با کاهش محسوس نرخ رشد جمعیت روبه‌رو بوده و تلاش کرده اند برای جلوگیری از رشد جمعیت خود، سیاست های حاکمیتی مختلفی را اجرا کنند.
شیخی درباره نخستین سیاست اجراشده در برخی کشورهای پیشرفته برای افزایش نرخ فرزندآوری توضیح داد: ارائه بسته های حمایتی و تشویقی به خانواده ها، یکی از مهمترین راهکارهایی است که در سال های اخیر در کشورهای پیشرفته برای ترغیب زوج ها به فرزندآوری اجرایی شده است. البته باید توجه داشت که این راهکار تنها در جوامعی منجر به رشد نرخ باروری خواهد شد که بسترهای اقتصادی و اجتماعی لازم برای تاثیرگذاری این عامل تشویقی در آن جامعه وجود داشته باشد.
وی افزود: در کشورهای آلمان و ایتالیا در چند سال گذشته بسته های تشویقی مختلفی از جمله ارائه بیمه و آموزش رایگان و تخصیص یارانه های حمایتی برای خانواده های پرجمعیت در نظر گرفته شده است، اما باید توجه داشت که این راهکار تنها در جوامعی می تواند منجر به ترغیب خانواده ها به فرزندآوری شود که بستر اقتصادی لازم در آن جامعه فراهم باشد، اما در کشوری مثل ایران که دچار مشکلات عدیده اقتصادی است، هیچ گاه بسته های تشویقی نمی تواند به تنهایی منجر به رشد نرخ باروری شود.
شیخی، افزایش سطح مهاجرپذیری را یکی دیگر از راهکارهای موفقیت آمیز برای جلوگیری از کاهش نرخ رشد جمعیت در برخی کشورهای پیشرفته دانست و گفت: با وجود این که افزایش نرخ مهاجرپذیری عمدتا بهبود نرخ رشد جمعیت در کشورهای پیشرفته را به همراه داشته، اجرای این راهکار دچار تبعاتی از جمله به هم خوردن ترکیب جمعیتی کشورها و افزایش بروز خشونت های ناشی از نژادپرستی و اختلافات نژادی در کشورهای مهاجرپذیر شده است. به همین دلیل، در چند سال گذشته سیاست های کشورهای پیشرفته برای پذیرفتن مهاجر جهت رفع بحران جمعیتی خود سختگیرانه تر شده است.
این جامعه شناس با بیان این که ایران نمی تواند با استفاده از راهکار مهاجرپذیری، به دنبال جبران کاهش نرخ رشد جمعیت خود باشد، عنوان کرد: با توجه به وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی مختلف در ایران، اتباع کمتر کشوری حاضر هستند که برای تداوم نسل خود به کشور ما مهاجرت کنند. در دهه های اخیر نیز شاهد آن بوده ایم که عمده مهاجران واردشده به کشور ما، ازاتباع افغانستان بوده اند که همواره شرایط عمومی کشور خودشان از ایران بدتر بوده است.
وی در ادامه تاکید کرد: تجربه مهاجرپذیری ایران در چهار دهه گذشته نشان داده است که هزینه هایی که ایران می تواند برای اصلاح زیرساخت های اقتصادی و ترغیب خانواده ها به فرزندآوری انجام دهد، بسیار کمتر از هزینه هایی است که در این مدت برای ارائه خدمات یارانه ای به مهاجران خارجی و جبران آسیب های اجتماعی و اقتصادی ناشی از حضور گسترده این مهاجران در ایران صرف شده است. به همین دلیل، ما نباید برای رفع بحران جمعیتی خود به دنبال مهاجرپذیری باشیم.
شیخی در بخش دیگری از صحبت هایش، حذف مرزهای جغرافیایی را سومین راهکار اجراشده در برخی کشورهای پیشرفته برای جبران کاهش نرخ رشد جمعیت عنوان کرد و توضیح داد: منظور از حذف مرزهای جغرافیایی، تسهیل شرایط سفر از کشورهای دیگر به یک کشور مقصد است که موجب گردشگرپذیرتر شدن کشور مقصد و در نتیجه رشد احتمال ایجاد روابط عاطفی و انسانی در آن کشور می شود و شرایط را برای افزایش نرخ فرزندآوری در آن هموارتر می کند.
این کارشناس علوم اجتماعی ادامه داد: با وجود این که در طول تاریخ روابط انسانی و عاطفی زیادی بین ایرانی ها و هم نژادهای آنها در کشورهای همسایه وجود داشته است، اما در حال حاضر به دلیل وجود مسائل امنیتی، سیاسی و شرعی گوناگون، این راهکار برای رفع بحران جمعیت در ایران چندان اجرایی به نظر نمی رسد.
وی با بیان یک مثال توضیح داد: مثلا ما نمی توانیم با اختلاط جمعیتی بین کردهای ایرانی و عراقی یا ترک های ایرانی و آذربایجانی ها، امید داشته باشیم که جمعیت کشورمان افزایش یابد، زیرا احتمال دارد حتی در صورت وقوع چنین رخدادی، ایرانی هایی که با هم نژادهای خارجی خود ازدواج می کنند، بیشتر تمایل داشته باشند که برای فرزندآوری به کشورهای همسایه بروند و در ایران نمانند.
شیخی معتقد است که تا وقتی مانند شرایط امروز، ایران دچار مشکلات اقتصادی و اجتماعی متعددی باشد، سه راهکار اجراشده در کشورهای پیشرفته برای جلوگیری از کاهش نرخ رشد جمعیت شامل ارائه بسته های تشویقی به خانواده ها، افزایش سطح مهاجرپذیری و حذف مرزهای جغرافیایی نمی تواند چندان در بهبود وضعیت جمعیتی کشورمان موثر باشد، بلکه در شرایط کنونی سه راهکار اصلی برای افزایش نرخ باروری در ایران، بهبود زیرساخت های اقتصادی، افزایش سطح رفاه اجتماعی و امید به زندگی و تقویت فرهنگ سازی در جهت ترغیب زوج های جوان به فرزندآوری است.
این جامعه شناس در توضیح بیشتر گفت: راهکارهای مختلف برای بهبود وضعیت جمعیتی کشورها، بسته به شرایط اقتصادی و اجتماعی هر کشور در جلوگیری از کاهش نرخ رشد جمعیت در آن کشور اثر می گذارد، بنابراین نمی توان اطمینان داشت راهکار موفقیت آمیزی که در کشوری مثل ژاپن یا آلمان برای افزایش نرخ فرزندآوری موثر بوده است، در ایران هم اثرگذار باشد.
وی در ادامه تاکید کرد: افزایش نرخ رشد جمعیت یا کاهش این نرخ یک پدیده بین نسلی است و هیچ حکومتی نمی تواند در کوتاه مدت نرخ باروری در یک کشور را به شکل محسوسی تغییر دهد. در واقع، وقتی یک بازه زمانی سی ساله طول کشیده است که نرخ رشد جمعیت در ایران به سطح پایین کنونی تنزل پیدا کند، بین دو تا سه دهه زمان می برد تا نرخ رشد جمعیت در ایران اصلاح شود و ما باید برای رفع بحران جمعیت برنامه ریزی بلندمدت داشته باشیم.
شیخی با تاکید بر این که تشدید دشواری های معیشتی، مهمترین عامل کاهش نرخ فرزندآوری در دهه های گذشته بوده است، اظهار داشت: متاسفانه در سال های اخیر مشکلات اقتصادی به حدی افزایش یافته است که حدود 5 میلیون نفر در ایران به تجرد قطعی رسیده اند. همچنین بسیاری از زوج هایی که در شرایط حاضر ازدواج می کنند، به دلیل فشارهای معیشتی قید فرزندآوری را می زنند یا حداکثر یک فرزند می آورند و همین مساله منجر به کاهش محسوس نرخ باروری در چند سال گذشته در ایران شده است.
این جامعه شناس ادامه داد: کاهش میزان امید به زندگی، افت سطح رفاه اجتماعی، تشدید مشکلات امنیتی و افزایش میزان بروز آسیب های اجتماعی از جمله مهمترین مسائلی است که در سال های اخیر منجر به کاهش نرخ فرزندآوری در ایران شده است. بنابراین تا زمانی که زیرساخت های اقتصادی در کشورمان اصلاح نشود و با افزایش سطح رفاه اجتماعی خانوارها، امید به زندگی افزایش نیابد، نمی توان امید چندانی به رشد نرخ فرزندآوری در خانواده های ایرانی داشت.
وی در پایان تصریح کرد: فرهنگ سازی در جهت ترغیب خانواده ها به فرزندآوری، از جمله راهکارهایی است که می تواند در بلندمدت به بهبود وضعیت جمعیتی کشورمان کمک کند، اما بدون تردید فرهنگ سازی زمانی موجب افزایش جمعیت می شود که دو راهکار دیگر یعنی اصلاح زیرساخت های اقتصادی و افزایش سطح رفاه اجتماعی در کشورمان اجرایی شده باشد، ولی متاسفانه در سال های اخیر بیشتر بودجه ها برای افزایش جمعیت به مساله فرهنگ سازی اختصاص داده شده است و به همین دلیل، شاهد شکست خوردن عمده سیاست های افزایش جمعیت در ایران در یک دهه گذشته بوده ایم.
