پدیده ریزگردها یکی از مهمترین معضلات زیست محیطی است که همه ساله بخش های زیادی از ایران بخصوص غرب، جنوب و جنوب شرق کشور را دربرمی‌گیرد. ریزگردها همه ساله منجر به وارد شدن خسارت های شدیدی به سلامت بسیاری از ایرانیان می شود. در هفته های اخیر شاهد تکرار وقوع پدیده ریزگردها در بسیاری از استان های ایران بوده ایم. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور برآورد کرده است که فرسایش خاک و وقوع ریزگردها سالانه 3 هزار میلیارد تومان به اقتصاد ایران ضربه می زند. افزایش سطح پوشش گیاهی در مناطق بیابانی با کاشت گیاهان مختلف از جمله مهمترین راهکارهای مقابله با ریزگردها محسوب می شود.
به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، کاشت درخت، درختچه و بوته های مقاوم در برابر باد، خشکی و گرما برای تثبیت خاک و پایدار کردن شن و ماسه های موجود در بیابان ها، همواره به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با ریزگردها شناخته شده است. در این میان البته برخی کارشناسان منابع طبیعی معتقدند این راهکار نمی تواند به شکلی موثر در مقابله با ریزگردها نقش داشته باشد و بهترین راهکار مقابله با بیابان زایی و بروز پدیده گرد و غبار را اصلاح تغییراتی می دانند که در جریان طبیعی رودخانه ها پدید آمده و منجر به تبدیل شدن دشت ها به بیابان و خشک شدن تالاب ها شده است، ولی با این حال، هنوز هم برخی کشورها تلاش دارند تا با کاشت بعضی گیاهان خاص در کویرهای خود، ضمن تلاش برای تبدیل کردن بیابان به دشت، به مقابله با ریزگردها بروند.
در همین راستا اخیرا مسئولان عربستان سعودی تصمیم گرفته اند که برای دوری از فاجعه زیست محیطی و مقابله با گرد و غبار به کاشت درختان «ساکسول» بپردازند. در واقع، مسئولان دولتی و فعالان انجمن های زیست محیطی این کشور معتقدند که می توان با کاشت یک میلیارد اصله از این درخت در بیابان های مختلف عربستان، به دفاع از طوفان های شنی و احیای محیط زیست پرداخت و به همین دلیل، یکی از جمعیت های زیست محیطی این کشور وعده داده است که تا پایان سال 2022، 250 هزار اصله درخت ساکسول را در نقاط مختلف عربستان خواهد کاشت.
در این میان باید توجه داشت که درخت ساکسول در برابر دمای بالای هوا مقاوم است و دانه های آن فقط در آب و هوای خشک تولید می شود. ضمن این که درخت ساکسول می تواند ماه ها بدون آب سرکند و تا 58 درجه سانتی گراد را بدون هیچ مشکلی تحمل کند. به همین دلیل است که مسئولان عربستان قصد دارند بادیگر کشورهای عربی همکاری کنند تا 40 میلیارد درخت ساکسول در منطقه خاورمیانه پرورش یابد تا آنها بتوانند با کاشت این درختان در سراسر بیابان های عربستان، طرح «عربستان سبز» را در بلندمدت اجرایی کنند و رفته رفته بخش های زیادی از صحراهای این کشور را به دشت هایی حاصلخیز تبدیل کنند.
در همین راستا، مهندس هاشم کُنشلو، عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور با تاکید بر این که درختکاری در ایران نیز می تواند راهکاری موثر برای مقابله با ریزگردها باشد، به خبرنگار رکنا گفت: بسته به این که ما در کدام منطقه کشور می خواهیم با کانون های بروز پدیده ریزگردها مقابله کنیم، در هر منطقه باید درخت، درختچه یا بوته های خاصی را برای این منظور بکاریم. اما در عر صورت، مزایای روش درختکاری از روش هایی مثل مالچ پاشی یا پاشیدن ریگ در سطح شن زارها برای مقابله با پدیده ریزگردها بیشتر است.
وی افزود: قطعا روش بیولوژیکی مقابله با کانون های ریزگرد یعنی کاشت گیاهان مرتعی و انواع بوته ها، درختچه ها و درختانی که می توانند در این راستا مفید باشند، بهترین راهکار برای کاهش احتمال وقوع گرد و خاک است؛ زیرا نه تنها کاشت گیاهان در بیابان ها می تواند در مدت زمان طولانی یک صحرا را از تبدیل شدن به کانون ریزگرد نجات دهد، بلکه اساسا درختکاری نسبت به روش هایی مثل مالچ پاشی به طبیعت نزدیکتر است و اصولا اگر ما می خواهیم محیط زیست را حفظ کنیم، باید راهکارهایی را انجام دهیم که به اصول طبیعی نزدیکتر باشد.
این کارشناس منابع طبیعی ادامه داد: کاشت درختان در مناطق بیابانی یکی از مهمترین راهکارهای طبیعی مقابله با کانون های ریزگرد محسوب می شود، ولی ما باید توجه داشته باشیم که در هر منطقه بیابانی باید به کاشت نوعی از پوشش گیاهی بپردازیم که با شرایط اکولوژیک آن منطقه سازگار باشد، در واقع، ما باید مطابق شرایط هر منطقه به این فکر کنیم که کاشت چه گیاهی بیشتر می تواند از طبیعت آن منطقه حمایت کند و مانع بیابان زایی و گسترش کانون های ریزگرد شود.
کنشلو در بخش دیگری از صحبت هایش با اشاره به این که کشورمان در نوار خشک و نیمه خشک زمین قرار گرفته است، عنوان کرد: متاسفانه بخش عمده ای از مساحت ایران در مناطقی قرار گرفته که احتمال بارش باران در آن به شدت کم است. ضمن این که عمده بارندگی ها در کشورمان در فصل پاییز و زمستان رخ می دهد که بیشتر پوشش های گیاهی مناطق مختلف ایران در آن فصل خواب هستند. البته این مشکل در جنوب کشورمان کمتر است، ولی بازهم چون در جنوب کشور با کمبود رطوبت مواجه هستیم، درختکاری در این منطقه برای مقابله با ریزگردها به کاری مشکل تبدیل می شود.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ادامه داد: نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که در بیشتر کانون های تولید ریزگرد در ایران، عمده ترین مساله ای که کاشت گیاهان در نقاط گوناگون را برای مقابله با ریزگردها دشوار می کند، مشکل رطوبت نیست، بلکه موضوع شوری خاک است. در واقع، شوری خاک به عنوان یک عامل محدودکننده می تواند تنوع گونه های گیاهی را که قابلیت کشت در مناطق بیابانی را دارند، کمتر کند و موجب کمتر شدن انتخاب های موجود در این زمینه برای کارشناسان منابع طبیعی شود.
وی در ادامه تاکید کرد: در برخی شن زارهای ایران که در طول سال جریان آب از آنها عبور می کند، با وجود این که عبور جریان آب منجر به تشدید شوری خاک می شود، اما همین مساله افزایش رطوبت خاک را در آنها به همراه دارد و به همین دلیل، احتمال وقوع ریزگردها در آن شن زارها کاهش می یابد. اما عمده کانون های ریزگرد در کشورمان در مناطق خشکی قرار دارد که در طول سال جریان آب اندکی در آنها عبور می کند و این مساله در کنار شوری خاک باعث می شود که کاشت گیاه در آنها دشوار باشد.
کنشلو در توضیح بیشتر درباره معرفی گیاهانی که می توان آنها را در مناطق بیابانی کشور کاشت، گفت: گیاه «اشنان» یک گونه بومی ایران است که در اراضی خیلی شور و مناطق گرم که بسیاری از گیاهان دیگر قابلیت رشد در آنها را ندارند، به راحتی مستقر می شود. تنها شرط رشد «اشنان» در اراضی شور و بیابانی نیز این است که در این مناطق در عمق خاک، قشر سخت وجود نداشته باشد تا این گیاه بتواند ریشه خود را به آب های زیرزمینی برساند.
این کارشناس منابع طبیعی ادامه داد: اگر یک لایه سخت نظیر خاک رُس یا یک لایه سنگی در یک منطقه بیابانی وجود داشته باشد که مانع رشد ریشه گیاه اشنان در آن منطقه شود، ما حتما باید با وسایل مکانیکی مثل تراکتور یا بولدوزر این لایه را بشکنیم تا ریشه گیاه بتواند به لایه های پایین تر خاک نفوذ کند. در این میان باید توجه داشت که در تمام کانون های ریزگرد در مناطق جنوبی، مرکزی و شمالی ایران که کانون های ریزگرد وجود داشته باشد و شوری خاک، محدودیت زیادی را برای کاشت گیاهان مختلف ایجاد کند، می توان با استفاده از کاشت گیاه اشنان به ثتبیت خاک و مقابله با کانون های ریزگرد پرداخت.
وی در ادامه تاکید کرد: کاشت گیاه اشنان هم در کویر مرکزی کشور، هم در بیابان های اطراف گنبد کاووس در استان گلستان، هم در استان هایی مثل خوزستان و سیستان و بلوچستان قابل انجام است و ما می توانیم در تمام این مناطق از گونه اشنان که مقاوم ترین گونه نسبت به شوری تلقی می شود، استفاده کنیم. همچنین بذر گیاه اشنان به راحتی قابل تولید است و ما می توانیم حتی در فصل زمستان در مناطق مختلفی از جمله جنوب کشورمان به پرورش این گیاه بپردازیم.
کنشلو با بیان این که «اشنان» تنها یکی از گیاهانی است که می توان از کاشت آنها برای مقابله با ریزگردها در اراضی شور استفاده کرد، اظهار داشت: صرف نظر از گیاه اشنان، گیاهان دیگری نیز وجود دارد که کاشت آنها برای اراضی شنی یا شور مناسب است. به طور مثال، در اراضی شور مناطق جنوبی کشور که با محدودیت سرما مواجه نیستیم، می توان علاوه بر اشنان، از گیاه «شوره گز مصری» با نام علمی Tamarix Passerinoides، گز درختچه ای Tamarix Leptopetala و گز درختچه ای Tamarix Tetragyna استفاده کرد.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ادامه داد: در آن دسته از اراضی که شوری خاک کمتر می شود نیز می توان از «گز رودخانه ای» با نام علمی Tamarix Ramosissima استفاده کرد. همچنین در مناطقی که ضمن وجود شوری خاک نیاز است که در آنها از گیاهانی که نقش بادشکن های بلند را دارند، استفاده کرد، می توان به کاشت «گز شاهی» با نام علمی Tamarix Stricta پرداخت. در مناطقی هم که شوری خاک آنها متوسط است، می توان از انواع اسفناج های وحشی با نام علمی Atriplex استفاده کرد که در این بین گیاهان Atriplex Lentiformis و Atriplex Halimus برای مناطق جنوبی ایران مفیدتر محسوب می شوند.
این کارشناس منابع طبیعی درباره گیاهانی که می توان آنها را برای مقابله با کانون های ریزگرد در مناطق جنوبی کشورمان کاشت، توضیح داد: بوته «زیروک» با نام علمی Lycium Shawii یکی از گیاهان بومی جنوب کشورمان است که از جمله گیاهان درختچه ای خاردار محسوب می شود که می توان از آن برای مقابله با کانون های ریزگرد در اراضی دارای شوری خاک در جنوب ایران استفاده کرد.
وی در ادامه تاکید کرد: در مناطق جنوبی کشور که پوشیده از تپه های شنی هستند و بسیاری از ریزگردها از آنها نشات می گیرند، می توان برای تثبیت این تپه ها و جلوگیری از گرد و غبار از گیاهان اسکنبیل، انواع آکاسیا از جمله Acacia Victoriae، Acacia Salicina برگ بیدی و Acacia Farnesiana استفاده کرد. ضمن این که گیاه استبرق نیز که از جمله گیاهان بومی جنوب کشور است و همچنین گیاهان گرامینه پنزیتوم و گرامینه پانیکوم از جمله گیاهانی هستند که از آنها می توان برای تثبیت تپه های شنی جنوب کشور استفاده کرد.
کنشلو در ادامه توضیحات خود درباره گیاهانی که می توان با استفاده از کشت آنها به مقابله با کانون های ریزگرد پرداخت، توضیح داد: گیاه کهور پاکستانی یا همان کهور آمریکایی از جمله گیاهانی است که در بسیاری از مناطق جهان برای مقابله با گرد و غبار از آن استفاده می شود و البته برخی کارشناسان منابع طبیعی مخالف کشت آن هستند. این گونه بسیار کم آب بر و سریع الرشد است و در مناطقی که می خواهیم با سرعتی بالا جلوی ریزگردها را بگیریم، می توانیم از این گونه گیاهی استفاده کنیم؛ چراکه اگر ما فقط برای دو سال اول این گیاه را آبیاری کنیم، در سال های بعد این گیاه می تواند صرفا با دریافت رطوبت هوا به حیات خود ادامه بدهد، بنابراین کاشت کهور پاکستانی برای مقابله با ریزگردها در جنوب کشورمان بسیار موثر است.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ادامه داد: برخی کارشناسان منابع طبیعی معتقدند که چون گیاه کهور پاکستانی سریع الرشد است و با سرعتی بالا نیز تکثیر پیدا می کند، در صورت کشت این گیاه در مناطق بیابانی جنوب کشور، کهور پاکستانی خیلی زود با گونه های بومی کشورمان مبارزه و آنها را مغلوب خواهد کرد. بنابراین توصیه می شود در مناطقی که امکان استقرار گونه های گیاهی بومی کشورمان وجود ندارد، ولی می خواهیم با کاشت گیاه روی تپه های شنی به مقابله با ریزگردها بپردازیم، بهتر است از کهور پاکستانی برای تثبیت خاک و مقابله با گرد و غبار استفاده کنیم.
این کارشناس منابع طبیعی درباره گیاهانی که می توان از آنها برای مقابله با ریزگردها در مناطق مرکزی ایران استفاده کرد، توضیح داد: در مناطق مرکزی کشورمان می توانیم برای مقابله با گرد و غبار در اراضی دارای شوری خاک از کاشت اشنان استفاده کنیم. همچنین گیاه بیابانی قره داغ نیز که گونه ای بسیار مقاوم نسبت به شوری خاک است، از جمله گیاهانی محسوب می شود که می توان از آنها برای مقابله با کانون های ریزگرد دارای شوری خاک در مرکز کشور استفاده کرد. در مناطق مرکزی کشور همچنین می توان از گیاه Atriplex Lentiformis و در نقاط دارای آب و هوای سرد نیز از Atriplex Canescens برای مقابله با ریزگردها استفاده کرد.
وی در ادامه تاکید کرد: گیاه Lycium Depressum نیز از جمله گیاهانی است که می توان هم در اراضی بیابانی و هم در اراضی دارای شوری خاک برای مقابله با ریزگردها از آن استفاده کرد. انواع درختچه های گز از جمله Tamarix Leptopetala نیز از جمله درختانی هستند که می توان در اراضی مرکزی ایران که دارای شوری خاک هستند، به کاشت آنها پرداخت. همچنین گز شاهی و درخت پَده یا کبوده از جمله دیگر گیاهانی هستند که در اراضی مرکزی ایران می توان از آنها در نقاطی که شوری خاک کمتر است، به عنوان بادشکن های بلند استفاده کرد. البته باید توجه داشت در مناطقی می توان از درخت پده استفاده کرد که سطح سفره های آب زیرزمینی بالا باشد تا گیاه به راحتی بتواند از زیر زمین آب بگیرد.
کنشلو درباره گیاهانی که می توان از آنها در اراضی شنی مناطق مرکزی ایران برای مقابله با کانون های گرد و غبار استفاده کرد، توضیح داد: در اراضی شنی مناطق مرکزی ایران از خراسان گرفته تا مناطق بیابانی زنجان، می توان از تاغ زرد برای تثبیت تپه های شنی استفاده کرد. همچنین از گیاهان اسکنبیل و گرامینه پانیکوم نیز می توان برای تثبیت حاک در تپه های شنی مناطق مرکزی کشور بهره برد.
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع ادامه داد: درخت Ammodendron نیز از گیاهانی است که بومی ایران محسوب می شود و می توان از آن برای مقابله با کانون های ریزگرد در تپه های شنی مناطق مرکزی کشورمان استفاده کرد. البته متاسفانه این گیاه دو رویشگاه بیشتر ندارد که یکی از آنها در حوالی بیرجند و دیگری در شمال شهرستان خاش قرار گرفته است، ولی درخت Ammodendron از جمله گونه های خاردار مقاوم در برابر خشکی محسوب می شود که کاشت آن نه تنها به مقابله با ریزگردها بلکه به حاصلخیزی خاک نیز کمک می کند.
این کارشناس منابع طبیعی تاکید کرد: گیاه «دم گاوی» با نام علمی Smirnova Turkestana نیز از جمله گیاهان بومی کشورمان محسوب می شود که معمولا در تپه های شنی کاشان رشد می کند و می توان از آن در اراضی شنی مناطق مرکزی کشور برای مقابله با کانون های گرد و غبار استفاده کرد.
وی در پایان تصریح کرد: تمام گیاهانی که در سطور بالا ذکر شد از جمله پوشش های گیاهی هستند که ما می توانیم با کاشت آنها در کانون های گرد و غبار در مناطق مختلف کشور به مقابله با ریزگردها برویم. البته نباید فراموش کرد با توجه به این که بخش زیادی از ریزگردها منشا خارجی دارد، کاشت گیاه تنها راهکار مقابله با پدیده ریزگردها در ایران محسوب نمی شود.
