پرنده میش‌مرغ، که در زبان محلی «چیرگ» نیز نامیده می‌شود، یکی از بزرگترین پرندگان ایران و از گونه‌های منحصر به فرد و بسیار مهم جانوری در جهان به شمار می‌آید که در ایران تنها حدود ۳۰ بال از آن باقی‌مانده که در شهرستان بوکان در جنوب آذربایجان غربی در حال زیست بوده و روز به روز از تعداد آنها کاسته می‌شود.
این پرنده نادر(Otis tarda) نام دارد که جزو بزرگترین پرندگان گیاهخوار بوده و با جثه بزرگ و بال‌های کشیده و پرتوان، لقب سنگین‌ترین پرنده قادر به پرواز جهان را نیز دارد.
میش‌مرغ طی سال‌های گذشته به دلیل محدودشدن زیستگاه‌های طبیعی، شکار بی‌رویه و اختلال در مناطق زیست و تخم‌گذاری، در معرض خطر انقراض بوده و به همین دلیل هم‌اکنون در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر (VU) قرار دارد.
تخریب زیستگاه و تبدیل زمین‌های دیم به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) باعث کاهش نسل این گونه کمیاب در دهه‌های اخیر شده به طوری که جمعیت آن در کشور تنها محدود به بخش‌هایی از شهرستان بوکان محدود شده است و ای در حالی است که این پرنده در نقاط دیگری همچون مهاباد، «دیواندره» و «زرینه اوباتو» استان کردستان و دشت اسدآباد همدان نیز زیست می کردند.
هرچند در سال های اخیر حفاظت از این پرنده کمیاب مورد توجه مسوولان سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته و با اقدام های در دست انجام در آذربایجان غربی، امید دوستداران محیط زیست برای احیای آن را افزایش داده است ولی نتایج این اقدامات نشان داده نقش چندانی در افزایش تعداد این پرنده نداشته است.
میش مرغ از جمله پرندگان خشکی زی بوده که زیستگاه اصلی آن دشت‌های باز و اغلب بدون درخت، استپ‌ها و مراتع است و یکی از پرندگان نادر ایران محسوب می‌شود که در سال ۱۳۴۶ جزو پرندگان حمایت شده اعلام شد.
اغلب کارشناسان شکار بی رویه، تخریب زیستگاه، تبدیل زمین‌های دیمی به آبی (مکانیزه شدن کشاورزی) را از دلایل کاهش جمعیت این پرنده در دهه‌های اخیر عنوان می‌کنند.
جمعیت میش مرغ یک دهه قبل حدود ۱۵۰ یال بود ولی هم اکنون به حدود ۳۰ بال رسیده است که همین مساله، نگرانی‌های عمده‌ای را از جانب دوستداران محیط زیست به همراه داشته است.
به دلیل رشد جمعیت روستاها و همچنین تخریب مزارع لوبیا و نخود و حبوبات و کاشت گندم دیگر میش مرغ در زیستگاه‌های خود احساس امنیت نکرده و بدنبال پیدا کردن زیستگاهی امن محل زندگی خود را تغییر داده است.
کارشناسان معتقدند اغلب زیستگاه‌های اینگونه شامل تپه ماهورهای کم ارتفاع و دشت‌های باز، به مزارع کشاورزی بویژه اراضی دیم کم بازده تبدیل شده است به همین دلیل اینگونه را ناچار کرده که مزارع گندم، نخود و جو را به عنوان زیستگاه خود انتخاب کند.
ویژگی‌های ظاهری میش‌مرغ
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت اداره کل محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: میش‌مرغ در دشت‌های وسیع بی‌درخت، زمین‌های استپی و کشتزارهای پهناور و علفزارها زندگی می‌کند، این پرنده در مناطق جنوبی و مرکزی اروپا و در بسیاری از مناطق معتدل آسیا زادآوری می‌کند.
امید یوسفی افزود: میش‌مرغ که در جهان به اسم‌های مختلفی شناخته می‌شود برای نخستین بار در سال ۱۷۵۸ میلادی توسط «کارل‌لینه» به نام علمی (Avis tarda) نامگذاری شد و بر اساس بررسی‌های انجام شده بیش از ۶۰ درصد جمعیت این گونه در پرتغال و اسپانیا زیست می‌کند.
وی اضافه کرد: این پرنده دارای گردن و پاهای کشیده، بال‌ها و منقاری پهن و برگ‌های رنگارنگ است و طول بدن آن حدود یک متر و بیش از ۱۵ کیلوگرم وزن دارد و روی زمین لانه می‌سازد.
یوسفی اظهار کرد: دوره زادآوری میش‌مُرغ در فصل بهار است که با گرم شدن دمای هوا و طولانی شدن طول روز شروع می‌شود و در هر دوره نیز ۲ تا چهار تخم می‌گذارد که پس از ۲۵ تا ۲۷ روز جوجه‌ها سر از تخم بیرون می‌آورند.
وی ادامه داد: این گونه زیبا، در این فصل پس از جوجه‌آوری برای تغذیه و چرا به پیاده‌روی در مراتع، تپه‌های ماهوری و مزارع گندم می‌رود.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: پرهای میش‌مرغ در قسمت پشت نخودی سیر با راه‌های عرضی سیاه و در قسمت شکمی سفید است؛ پاهای میش‌مرغ بلند و قوی و به سه انگشت ختم می‌شود.
وی افزود: این پرنده بسیار زودرنج و محتاط است و با اینکه از توانایی پرواز خوبی برخوردار است اما اغلب در مقابل خطر می‌دود یا مخفی می‌شود؛ نر و ماده این پرنده شبیه هم هستند اما نرها جثه بزرگتری دارند.
یوسفی گفت: پرنده نر بالغ نوار بلوطی رنگی در ناحیه سینه دارد و پرهای سبیل مانندی مرکب از موپرهای سفید در ۲ طرف صورت آن دیده می‌شود.
وی در خصوص رژیم غذایی میش‌مرغ نیز افزود: طبق بررسی‌های انجام شده این گونه همه چیزخوار است و در فصل زمستان از دانه و بذر گیاهان و در سایر فصول علاوه بر گیاهان از حشرات از جمله ملخ‌ها و جیرجیرک‌ها و سایر مهره‌داران کوچک مانند قورباغه، مارمولک و جوجه‌های پرندگان تغذیه می‌کند.
وی اضافه کرد: میش‌مرغ‌ها بشدت خود را با محیط اطراف استتار می‌دهند و به همین خاطر مشاهده آنها برای افراد غیرمتخصص مشکل است.
زیستگاه‌های میش‌مرغ در ایران
رییس اداره نظارت بر حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: این گونه در گذشته زیستگاه‌هایی در استان‌های همدان، کرمانشاه، آذربایجان‌شرقی، آذربایجان‌غربی و کردستان و بخش‌هایی از خراسان شمالی و رضوی داشت اما اکنون تنها در بخش‌هایی از آذربایجان‌غربی مشاهده شده است.
یوسفی افزود: در گذشته میش‌مُرغ‌ها پرندگانی مهاجر بودند اما پس از اینکه تعداد آنها به‌شدت کاهش یافت و هنگام مهاجرت خطراتی آنها را تهدید کرد، دیگر مهاجرت نکرده و مناطق امن و بی‌خطر را برای زندگی انتخاب می‌کنند.
وی اضافه کرد: دشت «سوتاو» حمامیان بوکان که از سوی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی به عنوان پناهگاه میش‌مُرغ و زیستگاه حیات وحش اعلام شده است مهمترین زیستگاه این پرنده نادر در ایران به شمار می‌رود.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: کمیته ثبت پرندگان ایران تعداد این گونه را حدود ۳۲ قطعه در دشت "سوتاو" حمامیان بوکان عنوان کرده در حالیکه برخی روستاییان و کشاورزان در سال‌های اخیر تعدادی از این گونه را در مهاباد و نیز در دشت «اوباتو» دیواندره استان کردستان مشاهده کردند اما به دلیل عدم در اختیار نداشتن عکس و سایر مستندات برای ارائه به این کمیته، بر این تعداد افزوده نشده است.
میش مرغ در خطر انقراض قرار دارد
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: میش مرغ پرنده نادری است که در آذربایجان غربی زیست می‌کند و در آخرین سرشماری، آمار آن به ۳۰ پرنده رسیده و در معرض خطر انقراض است.
رضا فرجی اظهار کرد: میش مرغ به عنوان یکی از گونه های در معرض خطر انقراض در کشور محسوب می شود که در حال حاضر تنها نقطه پراکنش آن در نزدیکی شهرستان بوکان و در محل پناهگاه حیات وحش دشت سوتا و حمامیان است.
وی افزود: بر اساس بررسی های میدانی از جمعیت این گونه مهم در سال جاری حدود ۳۰ قطعه مشاهده شده است که زنگ خطر تهدید جمعیت را به صدا درآورده است.
وی با بیان این که دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به وظایف ذاتی خود با تمام توان درصدد است که جمعیت این گونه را حفاظت کند، افزود: در حال حاضر در اقدام فوری نسبت به شناسایی تهدیدات و تلاش در جهت جلوگیری از بیشتر شدن این معضلات، اقداماتی انجام داده است و اعتبارات لازم را برای خرید محصولات کشاورزی به منظور جلوگیری بیشتر از تخریب لانه ها و مرگ و میر احتمالی جوجه ها به اداره کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی ابلاغ شده است.
فرجی گفت: برای شناسایی اولویت های محل های جوجه آوری و حفاظت از آن ها، قراردادی با یک شرکت دانش بنیان در دست تدوین است که طی آن با استفاده از دوربین های حرارتی نصب شده بر پهپاد محل های لانه گزینی شناسایی می شود.
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست اعزام گروه های کاری در غالب ماموریت های محوله به محل زیست میش مرغ، تعیین اعتبار لازم برای احداث قرنطینه و افزایش حفاظت زیستی از میش مرغ از جمله اقدامات دیگر این دفتر برای حفاظت از این پرنده باارزش دانست.
دستکاری محیط زندگی میش مرغ موجب تغییرات اساسی در زندگی آن شده است
کارشناس اداره حفاظت محیط زیست بوکان می‌گوید: برای حفظ این گونه جانوری و افزایش جمعیت میش مرغ باید کشاورزی در منطقه تعدیل و در زیستگاه‌های مطرح این گونه جلو مکانیزاسیون کشاورزی گرفته شود.
رحیم عبدالکریمی به اهمیت تکثیر مصنوعی این پرنده اشاره کرد و افزود: تکثیر مصنوعی این گونه جانوری از مهمترین راه های از بسته بودن خارج کردن گله میش مرغ است که در دیگر کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و آلمان با این روش با موفقیت انجام شده است.
وی بیان کرد: تکثیر میش مرغ نیز زمانی موفقیت‌آمیز خواهد بود که زیستگاه این گونه جانوری را بهینه‌سازی کنیم.
این کارشناس محیط زیست گفت: به علت تعارض ژنتیکی که در میان جمعیت میش مرغ این منطقه به وجود آمده، باید جمعیت آنها را از چالش ژنتیکی نجات دهیم که این کار از طریق وارد کردن تعداد دیگر از این گونه پرنده به جمعیت گله میش مرغ امکان‌پذیر است.
وی ادامه داد: به علت از بین رفتن زیستگاه طبیعی یا کشتزارها و تبدیل آن به زمین‌های کشاورزی و تعارض آن، آمار میش مرغ در چند دهه اخیر کاهش پیدا کرده است.
عبدالکریمی اضافه کرد: چالش ژنتیکی موجب به وجود آمدن کاهش مقاومت طبیعی پرندگان و در نتیجه تلفات به شیوه‌های متفاوت می‌شود.
این کارشناس محیط زیست ادامه داد: شکار و تعرض به زیستگاه میش مرغ دور از چشم محیط بانان می‌تواند از دیگر عامل کاهش جمعیت میش مرغ باشد.
وی گفت: برای جوجه‌آوری و حفاظت از میش مرغ‌ها باید امنیت زیستگاه را تامین کرده و بستر زندگی آنها را به روز کنیم.
گرفتار شدن میش مرغ ایرانی در «چاله ژنتیکی»
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با بحرانی خواندن وضعیت میش‌مرغ، گفت: این پرنده نادر و در حال انقراض در ایران دچار مشکلی با عنوان «چاله ژنتیکی» است.
یوسفی افزود: چاله ژنتیکی (همخونی) عارضه‌ای است که با توجه به کوچک شدن گله و ازدیاد آمیزش‌های فامیلی به وجود می‌آید؛ بدین معنی که در اثر این عارضه صفات منفی در گله بیشتر بروز کرده و قدرت زنده‌مانی پرنده کاهش پیدا می‌کند.
وی با بیان اینکه چندین سال است تعداد میش‌مرغ‌ها افزایش پیدا نکرده است، اظهار داشت: یکی از علت‌های اصلی افزایش نیافتن جمعیت این گونه در کنار عواملی چون تخریب زیستگاه، روند رو به رشد فعالیت‌های کشاورزی و نبود مدیریت جامع مناطق زیستگاهی، بسته بودن جمعیت و به تبع آن چاله ژنتیکی است.
رییس اداره نظارت بر حیات وحش حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: سازمان محیط زیست در برنامه دارد که نقشه ژنتیک میش‌مرغ کشورهایی مانند ترکیه و اسپانیا تهیه و با نقشه ژنتیک میش‌مرغ ایرانی مقایسه شود به طوری که هر نقشه‌ای که با گونه ایرانی مطابقت داشته باشد، تخم این گونه را وارد و بعد از تبدیل شدن به جوجه در طبیعت رهاسازی شود.
وی در خصوص برنامه عملیاتی برای حفاظت از میش‌مرغ، افزود: این برنامه در سال‌های گذشته توسط اساتید دانشگاه اراک تدوین و توسط سازمان محیط زیست نیز تصویب و جهت اجرا ابلاغ شد که خرید یا اجاره زمین محل زندگی این پرنده، تکثیر مصنوعی و افزایش سطح آگاهی کشاورزان بخشی از این برنامه است که هنوز در مرحله اولیه آن قرار دارد.
برنامه مراقبت از آشیانه میش‌مرغ‌ها
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوکان گفت: در فصل برداشت محصول، کارشناسان این اداره ضمن پایش منطقه، توصیه‌های لازم را به کمباین‌داران در مورد حفاظت و مراقبت از آشیانه‌های احتمالی میش مرغ در این مزارع ارایه می‌کنند.
آوات بازیار افزود: این توصیه‌ها با هدف آشنایی کشاورزان در خصوص لانه‌گزینی میش‌مرغ در بین مزارع صورت گرفته تا حین درو و برداشت محصول، احتیاط و مراقبت‌های لازم را در احتمال صدمه زدن به میش‌مرغ‌ها انجام دهند.
وی اظهار داشت: در صورت آشنا نبودن و شناخت ناکافی کشاورزان از این پرنده، هنگام درو محصول، به‌طور ناخواسته به جوجه‌های میش‌مرغ صدمه وارد شود.
بازیار اضافه کرد: میش‌مرغ در دشت زندگی می‌کند که بیشتر این مناطق به زیر کشت گندم، یونجه و جو رفته است که زمان برداشت محصول با زمان جوجه‌آوری آنها همزمان می‌شود که این مساله جمعیت آنها را تهدید می‌کند.
جمعیت میش مرغ در حالت ایستا قرار دارد
بازیار گفت: جمعیت این پرنده در حال انقراض با توجه به اقدامات که در سال های اخیر برای حفاظت از زیستگاه های وی انجام شده است در حدود ۳۰ بال در حالت ایستا قرار گرفته است ولی تنها نگرانی کارشناسان از زیست این پرنده گرفتار شدن در چاله زنتیکی است که می تواند تعداد جمعیت آن را بتدریج کاهش دهد.
وی با بیان اینکه در راستای حفاظت و صیانت از گونه در خطر انقراض «میش‌مرغ»، ۲۲ هکتار از زمین‌هایی کشاورزی واقع شده در زیستگاه این پرنده در روستای «حمامیان» بوکان در سال ۱۳۹۹ خریداری شد که این امر فضای امنی را برای آن بوجود آورده است.
وی با بیان اینکه شرایط زیستی این پرنده به دلیل مکانیزه شده عملیات کشاورزی و نیز تبدیل اراضی دیم به آبیاری تحت فشار موجب محدود شدن محل زیست آن و نیز افزایش مخاطرات زیستی برای این پرنده شده است.
رییس اداره حفاظت محیط زیست بوکان با بیان اینکه مرکز تحقیقات پرنده میش مرغ در این شهرستان توسط سازمان حفاظت محیط زیست دایر و فعال شده است و همه ساله اعتباراتی نیز به آن اختصاص پیدا می‌کند، افزود: با وجود آنکه اقدامات خوبی برای حفاظت از این پرنده در حال انجام است ولی برنامه ای برای تکثیر این پرنده هنوز توسط سازمان برنامه ریزی و اجرا نشده است.
استفاده از پهپاد برای شناسایی آشیانه های میش مرغ
بازیار اضافه کرد: برای شناسایی محل آشیانه های این پرنده با همکاری یک شرکت دانش بنیان اقدام به استفاده از پهپاد شده است تا در کمترین زمان ممکن و بدون حضور عامل انسانی مکان لانه آنها مشخص شود.
وی افزود: پس از مشخص شدن مکان لانه های این پرنده اقدام به عملیات حفاظتی از جمله خرید محصول کشاورزان در اراضی لانه گذاری می شود که این امر نقش مهمی در جلوگیری از تلف شدن جوجه های این پرنده دارد.
وی ادامه داد: امسال ۱۰ میلیارد ریال اعتبار برای حفاظت از این پرنده به مرکز تحقیقات این شهرستان اختصاص یافته است که پیش بینی شده است ضمن اعمال اقدامات حفاظتی عملیات میله گذاری در محدود زیست آن نیز انجام گیرد.
بازیار تاکید کرد: دشت «سوتاو» حمامیان بوکان که هم اکنون به تنها محل زیست این پرنده نادر در کشور تبیدل شده است در سال ۱۳۸۹ با مساحت حدود چهار هزار هکتار از سوی سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان پناهگاه حیات وحش ارتقا یافته است.
به عقیده بسیاری از کارشناسان ارزش میش‌مرغ ایرانی اگر هم ردیف یوز ایرانی نباشد کمتر از آن هم نیست و لازم است برای حفظ و بقای این گونه در حال انقراض ضمن فرهنگ‌سازی در بین مردم، مسوولان نیز از هر گونه تلاش و انجام اقداماتی که از نابودی بیشتر این گونه جلوگیری کند، دریغ نورزند.
اقدام های سال های اخیر سازمان حفاظت محیط زیست در توجه به حفاظت از این گونه نادر و در حال انقراض و تامین امنیت زیستگاه‌های میش مرغ و احداث یک مرکز تحقیقاتی در شهرستان بوکان هرچند بارقه های امید را در دل دوستداران پرندگان به احیای نسل میش مرغ ایجاد کرده است ولی به هیچ عنوان کافی نیست.
سازمان حفاظت محیط زیست با توجه به کاهش آمار تعداد این پرندگان باید در زمینه تکثیر آن نیز قدم های اساسی برداشته و قبل از آنکه این پرنده نادر به سرنوشت یوز ایرانی دچار شود اقدام به تکثیر آن به روش های مختلف علمی و بهره گرفتن از تجارب جهانی در این زمینه کند.
با احیای زیستگاه‌های میش‌مرغ در آذربایجان‌غربی و سایر استان‌های همجوار که روزگاری زیستگاه این گونه بودند و از سویی اقدامات عاجل از سوی سازمان حفاظت محیط زیست می‌توان امید داشت در آینده نه چندان دور از این زیستگاه‌ها به عنوان یک جاذبه گردشگری، پتانسیل بسیار خوبی برای جذب توریسم و کسب درآمد پایدار استفاده کرد.
