چند سالی است که پدیده گرد و غبار و ریزگردها نفس مردم ایران و به خصوص استان‌های مرزی را گرفته و مدتی است پایتخت هم با این معضل دست و پنجه نرم می‌کند.
از سوی دیگر برخی کشورهای منطقه هم مدت‌هاست با این پدیده دست به گریبان هستند. گرچه این پدیده در درجه اول به حوزه محیط زیست برمی‌گردد، ولی به دلیل اینکه منشأ اصلی این پدیده آنگونه که گفته می‌شود ریشه خارجی دارد، دستگاه دیپلماسی هم با آن درگیر است و رایزنی‌ها و اقدامات دیپلماتیک را برای حل این پدیده مشکل ساز می‌طلبد.
این پدیده معضلی است که خبرنگاران در نشست‌های سخنگوی دستگاه دیپلماسی بارها درباره آن سوالاتی پرسیده‌اند و دستگاه دیپلماسی در این ارتباط، اقداماتی را صورت داده است.
در همین خصوص «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی دستگاه دیپلماسی سوم خرداد ماه در پاسخ به پرسشی درباره اقدامات وزارت امور خارجه در خصوص دستور رئیس جمهور مبنی بر حل بحران ریزگردها از طریق دیپلماسی و مجامع بین‌المللی و نیز تعامل با کشورهای همسایه، اظهار داشت: در کمتر از دو ماه گذشته با وقوع و تشدید بحران ریزگردها در کشور، وزارت امور خارجه همکاری با کشورهای همسایه را به منظور بسط مشارکت منطقه‌ای و نهایتا پیاده کردن ترتیبات منطقه‌ای برای مقابله با گرد و غبار در دستورکار خود قرار داده است. ما این مسیر را با عراق شروع کرده و در نظر داریم در گام بعدی سوریه و تدریجا سایر کشورهای منطقه را به تشریک مساعی در این ترتیبات منطقه ای ترغیب کنیم. در این چارچوب به طرف عراقی پیشنهاد شده در قالب همکاری‌های دوجانبه برای کنترل کانون‌های غبارخیز، میزبان هیأت ایران باشد و یا اعزام هیأت عراقی به کشورمان را داشته باشیم تا نقشه راه همکاری‌های دو کشور در زمینه موضوعات زیست محیطی، از جمله مقابله با گرد و غبار مورد بحث دو کشور قرار گیرد.
وی تاکید کرد: با ایجاد همگرایی در بین کشورهای منطقه، این امیدواری وجود دارد که در میان مدت بتوان به یکسری از ترتیبات منطقه‌ای دست یافت تا مقابله با معضلات گرد و غبار در چارچوب همکاری و مشارکت کشورهای منطقه پیش برده شود.در صحنه داخلی نیز، وزارت امور خارجه در جلسات ستاد مقابله با گرد و غبار (به ریاست سازمان حفاظت محیط زیست) و سایر نهادهایی که در ارتباط با موضوع گرد و غبار هستند، به صورت فعال مشارکت می‌کند.
سخنگوی دستگاه دیپلماسی افزود: در صحنه بین‌المللی، وزارت امور خارجه از سال‌های گذشته، در مجمع عمومی سازمان ملل، برنامه محیط زیست ملل متحد (UNEP)، سازمان همکاری اسلامی و سایر نهادهای بین المللی اقدام به طرح، تدوین و تصویب قطعنامه‌هایی کرده که مشخصا بر مقابله با ریزگردها و ضرورت همکاری‌های منطقه‌ای به منظور مقابله با معضلات زیست محیطی، از جمله گرد و غبار، متمرکز هستند. لذا ادبیات بین‌المللی این موضوع با تلاش چندین ساله وزارت امور خارجه در سازمان‌های بین‌المللی با اجماع شکل گرفته است.
گفتنی است، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ۲۸ اردیبهشت ماه سالجاری در جلسه هیأت دولت، با اشاره به افزایش آلایندگی‌ها و گرد و غبار در استان‌های مختلف کشور به ویژه استان خوزستان، حل ریشه‌ای این موضوع را نیازمند همکاری با کشورهای منطقه و همسایه خواند و به سازمان محیط زیست مأموریت داد با همکاری وزارت امور خارجه و دیگر دستگاه‌های ذیربط، از طریق رایزنی با کشورهای همسایه مشکل آلایندگی هوا را حل کنند.
در همین راستا نیز حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران رایزنی‌های فشرده‌ای را با همتایان خود در کشورهای منطقه صورت داد. از یک سو در گفت‌وگوی تلفنی با «مولود چاووش اوغلو» همتای ترکیه‌ای خود در این زمینه گفت‌وگو کرد و وزیر خارجه ترکیه نیز آمادگی این کشور را برای مشارکت و همکاری فعال در این مشورت‌ها و همکاری اعلام کرده بود. دیروز (سه‌شنبه) سوم خرداد ماه نیز با «فؤاد حسین»، «فیصل المقداد» و «شیخ احمد ناصر الصباح» وزرای خارجه عراق، سوریه و کویت تلفنی به رایزنی پرداخت.
براساس اعلام وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، در گفت‌وگوی تلفنی امیرعبداللهیان و همتایان سوری، عراقی و کویتی توافق شد یک هیأت فنی کارشناسی متشکل از سازمان محیط زیست، وزارت امور خارجه و سایر نهادهای ذیربط در ایران سریعا عازم دو کشور عراق و سوریه شده تا به صورت میدانی و در تبادل نظر و همفکری با همتایان خود، موضوع همکاری جمعی منطقه‌ای برای مقابله با ریزگردها را در دستور کار پیگیری سریع قرار داده و راهکارهای موثر و فوری را مورد بررسی قرار دهند.
امیرعبداللهیان در این گفت‌وگوها بر حساسیت و فوریت مدیریت معضل گرد و غبار با منشاء خارجی ریزگردها در کشورهای مختلف که منجر به مختل شدن زندگی عادی مردم و تهدید زندگی طبیعی شده است، تأکید کرد.
وزارت امور خارجه همچنین اعلام کرد که با توجه به اینکه بخشی از همکاری منطقه‌ای برای مقابله با ریزگردها به مشارکت و همکاری فعال دولت عربستان سعودی باز می‌گردد، مقرر شد تا «فؤاد حسین» وزیر امور خارجه عراق این موضوع را با همتای سعودی خود مورد پیگیری قرار دهد تا این کشور نیز در این ابتکار منطقه‌ای برای حل این معضل مشارکت و کمک کند.
برگزاری نشست مشترک منطقه‌ای تخصصی از دیگر توافقات امیرعبداللهیان با همتایان سوری، عراقی و کویتی خود بود و وزیر خارجه کویت هم قول مساعد داد که موضوع اعزام هیأت فنی ایرانی را پیگیری کند.
آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی ۲۱ فروردین ماه ۱۴۰۱ در جلسه هیأت دولت به موضوع ناسالم شدن وضعیت هوا بر اثر ورود ریزگردها به کشور اشاره کرد و گفت: ریزگردها زندگی مردم را مختل کرده و لازم است تمامی دستگاه‌های مسؤول در دولت با جدیت در این زمینه وظایف و مسؤولیت‌های خود را ایفا کنند. آیت‌الله رئیسی در همین راستا سازمان محیط زیست را مکلف کرد به همراه دیگر دستگاه‌های ذیربط از طریق دیپلماسی و مجامع بین‌المللی و تعامل با کشورهای همسایه رفع این مشکل را مجدانه پیگیری کنند.
سعید خطیب‌زاده ۲۲ فروردین ماه ۱۴۰۱ در نشست هفتگی با خبرنگاران درباره منشاء ریزگردها و احداث سد توسط دولت ترکیه در سرمنشاء دجله و فرات با بیان اینکه نهادهای تخصصی باید در خصوص منشاء این ریزگردها نظر قطعی بدهند، افزود: برخی عراق و سوریه را منشأ این ریزگردها می‌دانند و برخی هم عربستان و حتی سودان را منشاء این ریزگردها معرفی می‌کنند. اگر منشاء را در عراق بدانیم، باید حواسمان باشد که دیپلماسی آب ابعاد مختلفی دارد. این بدان معنا نیست که ما صرفا به سدسازی‌های زیاد ترکیه در مجرای آب‌ها در دجله توجه کنیم.باید گفت‌وگوهای جدی بین کشورهای منطقه و ترکیه انجام شود و باید مدیریت مشترک آب‌های مرزی در این منطقه داشته باشیم.
وی گفت: حجم بسیار زیادی از آبریز رودی مثل دجله در داخل عراق است و خشک شدن هورهای جنوب عراق متعلق به امروز و دیروز نیست، بلکه به تصمیمات سیاسی که دولت صدام حسین در سال‌های دور گرفته و مدیریت گسترده کنترلی آب بر روی دجله که در داخل مرزهای عراق انجام می‌شود، برمی‌گردد. براساس آماری که من مشاهده کردم، اگر میزان آبریز دجله حدود ۴۵ میلیون مترمکعب در داخل عراق باشد بیش از ۱۱۰ میلیارد مترمکعب کنترل آب در داخل عراق بر روی دجله انجام می‌شود که خود این باعث خشک شدن بسیاری از آنها و متضرر شدن کشورهای منطقه شده است. از نظر تخصصی باید منشاء ریزگردها مشخص شود و کشورهای همسایه باید مشترکا بدون نگاه سیاسی به مدیریت مشترک آب‌ها در این منطقه بپردازند.
موضوع ریزگردها و عملیات سدسازی در ترکیه در نشست ۲۹ فروردین ماه ۱۴۰۱ سخنگوی وزارت خارجه نیز مورد پرسش قرار گرفت و خطیب‌زاده به برگزاری نشست کمیته دیپلماسی آب کشور به ریاست معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت خارجه اشاره کرد و گفت: موضوع آب و محیط زیست هر دو در دو اداره کل وزارت خارجه در معاونت حقوقی و بین‌المللی پیگیری می‌شود. اداره حقوقی داریم که در اداره حقوقی وزارت خارجه رسیدگی به رودخانه‌های مرزی و منابع آبی مشترک بین ایران و کشورهای دیگر پیگیری می‌شود. یک اداره کل هم در خصوص موضوعات محیط زیستی داریم. ما با برخی کشورها در بحث رودخانه‌های مرزی توافقات دوجانبه داریم مثلا با افغانستان داریم، ولی با ترکیه و درباره رود ارس نداریم و به رغم اینکه این توافق را با ترکیه نداریم، گفت‌وگوهایی که بین امیرعبداللهیان و همتای ترکیه‌ای انجام شد قرار شد جلساتی برگزار شود و در پایان سال گذشته هیأتی از وزارت خارجه و معاون وزارت نیرو به آنکارا رفتند و گفت‌وگوهایی با طرف ترکیه درباره رودخانه مرزی آغاز کردند.با عراق و برخی دیگر از کشورها اینها را داریم و با برخی دچار مشکلاتی هستیم همانطور که درباره افغانستان از آن مطلع هستیم. دیپلماسی آب و موضوع آب در وزارت خارجه جدی است و پیگیر آن هستیم.
سخنگوی دستگاه دیپلماسی درباره ریزگردها هم بیان کرد: اینکه مراجع تخصصی اعلام کنند که منشأ این ریزگردها کجاست قدم اول است. باید دنبال راه‌حل اجماعی و مرضی الطرفین بین همه بگردیم و راه‌حلی را پیدا کنیم که همه کشورهای منطقه بتوانند در حوزه آب‌های مشترک و محیط زیست کار کنند. اینکه فقط بگوییم در بالادست رودخانه دجله و اتفاقاتی که در ترکیه رخ می‌دهد عامل اصلی است، شاید فاکتورهای دیگر را در نظر نگرفته باشیم. واقعیت این است که عراق دهه‌هاست سیاست‌های آبی نامناسبی را داشته و هورهای بزرگی در جنوب عراق خشک شده‌اند و در دوران صدام سیاسی کردن منابع آب باعث شده بسیاری از اینها آسیب ببیند. بهره‌برداری‌های بسیار زیاد و خارج از عرف از رودخانه‌ها مثل دجله رخ داده است. به اضافه سدهایی که در ترکیه ساخته شده و تصمیمات یکجانبه که بدون مشورت اتخاذ شده است و همه کشورها باید با هم تلاش کنیم که این معضل را حل کنیم.
یک روز بعد یعنی ۳۰ فروردین ماه ۱۴۰۱ علی بهادری جهرمی سخنگوی دولت در نشست هفتگی با خبرنگاران در این باره گفت: ریزگردها مسئله دامنه داری است. برنامه‌های داخلی و بین‌المللی در این زمینه در دستورکار است. همچنین سازمان محیط زیست برنامه ۱۰ ساله را طراحی کرده که در ستاد ملی گرد و غبار در حال پیگیری است. در حوزه منشاء خارجی نیز با کشورهای منطقه رایزنی‌ها آغاز شده و دستگاه دیپلماسی، تعامل چندجانبه برای حل و مدیریت این بحران دارد.
گفتنی است سعید خطیب‌زاده ۲۶ اردیبهشت ماه سال جاری در نشست هفتگی با خبرنگاران در پاسخ به سؤالی درباره حق‌آبه هیرمند گفت: در موضوع آب از دو منظر می‌توانم پاسخ دهم یکی از منظر حاکمیتی است که به عنوان مسؤول پاسخگویی در وزارت خارجه از این منظر باید موضوع را باز کنم و بعد دیگر هم بعد توجه به شرایط اقلیمی منطقه غرب آسیاست که از فقدان استانداردهای زیست محیطی به خاطر سال‌‌ها جنگ و خونریزی و شرایط اقلیمی خاص و فشارهایی که بر منابع آشکار و پنهان آب در این منطقه آمده است، رنج می‌برد. حتما با آنهایی که با این حوزه آشنا هستند صحبت کنید. موضوع محیط زیست موضوعی است که همه مشترکا در این منطقه باید به آن توجه کنند. تیر ماه میزبان وزرای محیط زیست کشورهای منطقه در تهران هستیم و درباره موضوع آب، محیط زیست و ریزگردها صحبت کنیم.
خطیب‌زاده ۱۹ اردیبهشت ماه نیز در نشست هفتگی با خبرنگاران با اشاره به ریزگردها و مشکلات استان‌های مرزی هم گفت: وضعیت استان‌های مرزی مناسب نیست و اینها ثابت می‌کند باید به صورت مشترک با هم کار کنیم. بدترین کار سیاسی کردن موضوعی چون آب است.
البته در این میان اظهارات حسین امیرعبداللهیان واکنش سخنگوی وزارت خارجه ترکیه را به همراه داشت که گفته بود که «ادعاهای ایران درباره ریزگردها به خاطر سدسازی‌ها مبنای علمی ندارد» این موضوع در نشست ۲۶ اردیبهشت ماه سعید خطیب‌زاده مطرح شد و سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در این باره بیان کرد: ما علم را به دانشمندان بسپریم و کمک کنیم به همدیگر که مشکلات زیست محیطی و مشترک را حل کنیم. استقبال ترکیه را به فال نیک می‌گیرم. باید تلاش کنیم قدم اجرایی برای منطقه درست کرده و مشترکا مشکل آب، محیط زیستی و ریزگردها را مرتفع کنیم.
لازم به ذکر است، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه در نشست علنی ۲۰ اردیبهشت مجلس در پاسخ به سؤال جلال محمودزاده نماینده مهاباد در مجلس درباره سدسازی های بی رویه ترکیه گفته بود: برای ما در ایران قابل قبول نیست کشور ترکیه اقداماتی را در حوزه سدسازی انجام بدهد و نتیجه آن مشکلاتی برای مردم ایران و منطقه شود و همچنین در میزان ورود آب به کشور تاثیر منفی بگذارد. در رابطه با این موضوع، سه بار در دیدارهای حضوری نیویورک و تهران، از وزیر امور خارجه ترکیه خواستم تا به رسم همسایگی توجه جدی در سدسازی‌ها روی رودخانه ارس داشته باشند.
وزیر امور خارجه با ذکر این نکته که هیچ قرارداد دوطرفه‌ای بین ایران و ترکیه در حوزه سدسازی وجود نداشته، افزود: مقامات دولت ترکیه می‌گویند سدسازی های ما در مناطق کوهستانی است و صرفاً برای مصارف برق آبی است. مراتب اعتراض به ترکیه اعلام شد و وزیر امور خارجه ترکیه در این رابطه گفت ما هیچ نیازی به این آب نداریم و آب را در زمستان ذخیره و در تابستان آن را رها می‌کنیم. کار مهمی در چهار ماهه انجام دادیم و توانستیم برای اولین بار در طول تاریخ، با ترکیه در حوزه مباحث آبی نسبت به تشکیل کمیته مرزی مشترک توافق کنیم. اولین سفر را تیمی از کارشناسان وزارت خارجه و وزارت نیرو به ترکیه انجام دادند و قرار است به زودی نیز هیأتی از ترکیه به ایران سفر کند.
گفتنی است «مجید تخت روانچی» سفیر و نماینده دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان ملل ۱۷ مهر ماه ۱۴۰۰ طی سخنانی در نشست عمومی کمیته دوم مجمع عمومی سازمان ملل با اشاره به معضل طوفان‌های گرد و غبار و ریزگردها، آن را یکی از چالش‌های چندلایه‌ای خواند که ایران و بسیاری از کشورهای منطقه غرب آسیا با آن دست به گریبان هستند و افزود: متاسفانه، ایران در قسمت‌هایی از مناطق کشور و به ویژه در بخش اعظم فصل‌های خشک سال، با شدیدترین وضعیت ریزگردها روبروست و در این رابطه، طرح ملی جامعی برای مقابله با چنین وضعیتی تدوین شده و در حال اجراست و همکاری با سایر کشورهای منطقه با هدف هم افزایی تلاش‌ها در کاهش اثرات سوء این پدیده، در دستورکار قرار دارد.
