استنادش را هم از روی تعداد صندلی‌هایی که برای برگزاری تعزیه در روستای دِه‌زیار استان کرمان اجاره کرده‌اند اعلام و تاکید می کند: بیشتر این مهمانان، خودشان از تعزیه‌خوانان یا استادان تعزیه هستند که برای جنبه های آموزشی تعزیه به اینجا می آیند و به دیدن تعزیه هایی می نشینند که گروه هایی از دیگر استان ها آنها را اجرا می کنند؛ در بین اجراها، چند تعزیه هم با مشارکت بهترین استادان و هنرمندان کشوری در کنار یکدیگر در قالب یک گروه اجرا می شود که صرفنظر از جنبه های دینی، فرهنگی و اجتماعی آن، از نظر آموزشی نیز کارکردهای مهم خود را دارد.
صحبت بر سر روستای ده‌زیار با جمعیت حدود سه هزار نفر در بخش چَترود شهرستان کرمان است؛ روستایی خوش آب و هوا در شمال کرمان که در مسیر این استان به مشهد قراردارد و درباره وجه تسمیه نامش نیز می گویند زیارتگاه هایی نزد مردم در گذشته در این روستا وجود داشته که رفته رفته سبب تغییر نام یا شکل گیری نام ده‌زیار برای این روستا شده است.
شبی که برای دیدن تعزیه و مصاحبه با دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده‌زیار عازم این روستا می شوم گروهی هم از زائران پیاده حرم تا حرم مهمان این روستا هستند؛ هرجای اطراف مسجد این زائران با لباس های سفیدشان به چشم می آمدند که از شهرستان عنبرآباد در جنوب استان کرمان پیاده حرکت کرده اند تا خود را به مشهد برسانند و طبق عادت سال های پیش، در ده زیار اقامت می کنند تا هم نظاره گر تعزیه باشند و هم پس از استراحت و خوردن آبگوشت نذری اهالی این روستا فردا صبح زود نیز بعد از نماز به مسیرشان ادامه دهند.
ثارالله انکوتی دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده‌زیار است؛ خودش خبرنگار و فعال رسانه ای مشغول در مرکز استان کرمان اما چون اهل همین روستاست زادگاهش را رها نکرده و باهمکاری دیگر اهالی روستا و نیز به همت سایر مدیران بخش فرهنگی استان کرمان کار تعزیه یک روستای کوچک در شمال کرمان را به جایی رسانده اند که به قطب و از جمله خاستگاه های تعزیه در کشور تبدیل شده و نهمین سوگواره آن نیز امسال به صورت ملی در حال برگزاری است.
زمان آغاز به کار این سوگواره از سوم خرداد سالروز آزادسازی خرمشهر و موقع اتمام آن نیز ۱۴ خرداد همزمان با ارتحال امام(ره) است.
شروع سوگواره به صورت نظام‌مند به سال ۹۲ بر می‌گردد که به صورت استانی کلید خورد و پس از سه سال برگزاری با گستره استانی، شکل ملی به خود گرفت و اینک نام ده زیار نزد تعزیه خوانان و تعزیه دوستان در کشور غریبه نیست.
زمان اجرای تعزیه ساعت ۲۱ تا ۲۳ اعلام شده است؛ سعی می کنم زودتر خودم را به روستا برسانم تا بخش های مختلف روستا را هم ببینم. گویا بخش تاریخی و قدیمی روستا با بخش کنونی آن جداست؛ اهالی گفتند باغ های انار و پسته این منطقه هم که محصولات با کیفیتی دارند در همان حوالی قرار دارد. برخی دیگر محصولات مانند زردآلو و گیلاس نیز در این روستا به عمل می آید اما اینجا بیشتر به محصولات انار و پسته اش معروف است؛ نان سنتی آن نیز در استان کرمان شناخته شده است و با کیفیت.
خنکای هوا در شبانگاه کرمان تقریبا در همه دیار کریمان زبانزد است؛ اما در یکی از شب های اوایل خرداد وقتی به ده زیار می رسم کار از نسیم فراتر رفته و باید گفت که باد می وزد؛ هوا بسیار خنک و مطبوع است. در حیاط مسجد ده زیار، جایی که تعزیه روی سکو در حلقه صندلی های مهمانان اجرا می شود، وقتی باد انگشتانش را در گیسوان خشکیده درختان نخل کاشته شده در اطراف سکوی تعزیه می اندازد، حرکت شاخه های نخل نورپردازی محیط را زیباتر می کند، گرچه هرچقدر هم باد طنازی کند، نمی تواند حواس شما را از تعزیه و لحظه شهادت علی اکبر پرت کند؛ بویژه که موسیقی آن توسط هنرمندان صاحب نام کشوری اجرا شود؛ آنقدر حرفه ای ترامپت را می نوازد که اگر تعزیه نبود، خیلی از مهمانان برایش کف می زدند و تو میخکوب داستان تعزیه ای هستی که شهادت علی اکبر و طفلان زینب را با هنرمندی تعزیه خوانان برجسته کشوری از تهران و دیگر استان ها در کنار یکدیگر در یک اجرا، روایت می کند.
اجرای تعزیه آن شب مربوط به گروه هنرمندان کشوری است که هرکدام از یک استان در کنار هم قرار گرفته اند و این تعزیه را اجرا می کنند؛ انکوتی دبیر اجرایی سوگواره هم نقش ابن سعد را با صدایی زیبا بازی می کند.
تاریخچه تعزیه و سوگواره در روستا
تاکنون او را به عنوان یک خبرنگار می شناختم اما در تعزیه هم حرف های زیادی برای گفتن دارد و اجرای هنرمندانه و زیباش را به تماشا نشستیم؛ از او می خواهم از نحوه شکل گیری ایده سوگواره تعزیه در این روستا بیشتر بگوید؛ اینکه چطور این رویداد کشوری شد، چه کارهایی کردند و موانع پیش رو چه بود؟
ابتدا پس از آنکه توضیح می دهد سوگواره از سال ۹۲ در سطح استانی شروع و سال ۹۵ به بعد(غیر از دو سال ۹۹ تا ۱۴۰۰ که به علت کرونا برگزار نشد) ملی شد، از تاریخ و قدمت تعزیه در روستایشان می گوید که به زعم وی سابقه ای حدود ۲۰۰ ساله دارد.
توضیح می دهد: در گذشته و تا سال ۱۳۶۸ تعزیه در ده زیار به صورت کاروانی برگزار می شد و بعد به شکل سکویی ادامه یافت.
از انکوتی می خواهم درباره برگزاری کاروانی تعزیه و دلایل توقف اجرای آن بیشتر بگوید که گفت: برگزاری کاروانی تعزیه اینطور بوده که از اول محرم به صورت گروهی از یک محلی تعزیه شروع می شده و هر بخش تعزیه که یکی از شخصیت ها در آن شهید می شده، به یک محل مثل مسجد، تکیه، حسینیه یا منزل یکی از بزرگان محل می رفته اند و هرجا یکی از بخش ها مثل گروه اسرا، اهل بیت یا مخالف را اجرا می کرده اند.
ادامه می دهد: گرچه هنوز در بعضی مناطق به صورت محدود شاهد برگزاری کاروانی تعزیه در استان کرمان هستیم اما از حدود سال ۶۸ به بعد برگزاری تعزیه در روستای ده زیار به روش سکویی تغییر شکل می دهد. علت تغییر شکل هم این بوده که چون هرسال شاهد جمعیت بیشتری برای استقبال و دیدن تعزیه بوده اند، برگزاری آن به شکل کاروانی محدودیت هایی با وجود جمعیت زیاد افراد ایجاد می کرده، ضمن اینکه استفاده از اسب و شتر در تعزیه، گاه سبب بروز مشکل یا حوادثی نیز می شده است».
می گوید پدر و عمویش که به رحمت خدا رفته در اجرای تعزیه ده زیار فعال بوده اند و او هم که متولد سال ۶۱ است از همان کودکی در کنار آنان تعزیه را اجرا می کند. می افزاید وقتی کودک و نوجوان بوده نقش های سکینه خوان، قاسم خوان و علی اکبر خوان را اجرا کرده و وقتی بزرگتر و صدایش دورگه شده، به سمت نقش مخالف رفته و امشب نیز نقش ابن سعد را اجرا می کند.
ایده سوگواره تعزیه چطور شکل گرفت؟
درباره ایده شکل گیری تعزیه در روستا بیشتر می گوید و تصریح می کند که برگزاری این سوگواره ایده خودش بوده است؛ در تشریح چگونگی شکل گیری این ایده می گوید: در کرمان سوگواره های زیادی تا قبل از سال ۹۲ برگزار می شد. همیشه هم به بیشتر تعزیه خوانان انتقادهایی داشتیم و هرچقدر تاکید می کردیم که نواقص برطرف و کیفیت اجراها بهتر شود، اتفاقی شاهد نبودیم و دوباره سال بعد کارهایی با کیفیت نامناسب به اجرا می رفت.
از دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده زیار می خواهم که درباره نواقص تعزیه ها بیشتر توضیح دهد که توضیح می دهد: بیشتر جنبه کمی و تعداد اجراها مهم بود به طوری که از هر جایی که تعزیه داشتند، شرکت کنند و مردم هم که می آمدند در برخی موارد اجراهای بی کیفیت می دیدند و همین سبب می شد سال به سال از تعداد علاقه مندان به دیدن تعزیه کاهش یابد.
«به همین دلیل قرار گذاشتیم در روستای زادگاهم در ده زیار، سوگواره ای با حضور استادان تعزیه را رقم بزنیم که غیر از اجرا برای مردم، جنبه های آموزشی هم داشته باشد و کاملا تخصصی به مرحله اجرا برسد و حالا کار به جایی رسیده که اجراها با حضور استادان بنام تعزیه کشور برگزار می شود؛ به طور مثال استادانی همچون اسماعیل محمدی، از مخالف خوانان برجسته، استاد عباس صالحی از نوازندگان شیپور و دیگر ذاکران کشوری برای اجرا به ده زیار می آیند».
تمرکززدایی از مرکز استان
انکوتی بُعد دیگر برگزاری سوگواره ده زیار را تمرکززدایی از مرکز استان اعلام و تاکید کرد: بیشتر جشنواره ها و رویدادهای مهم در مرکز استان برگزار می شد؛ غیر از بعضی رویدادها که در سال های اخیر با حمایت مالی شرکت های بزرگ معدنی در سیرجان و رفسنجان برگزار می شود و صرفا به علت حمایت مالی، این رویدادها را به این شهرستان کشانده اند، شاهد رویدادهای مهم در غیر از مرکز استان نبودیم.
«با همین هدف تمرکززدایی، اصرار زیاد داشتیم که سوگواره را به روستایمان ببریم و مردم قرار نباشد اینچنین رویدادها را صرفا از تلویزیون یا در مرکز استان ببینند که به نظرم برگزاری ۹ دوره از این سوگواره باوجود همه سختی ها، موانع و مشکلات مالی- زیرساختی آن، یک نمونه بارز کار جهادی است».
سختی های مالی برگزاری تعزیه
بحث به تامین هزینه های برگزاری چنین رویداد ملی و مذهبی می رسد که انکوتی می گوید بخش اعظم هزینه ها بویژه در بخش زیرساخت ها و تجهیزات توسط مردم و اهالی روستا تامین می شود. توضیح می دهد: عمده کارها مثل ایجاد زیرساخت توسط خود اهالی انجام می شود، به طور مثال فضاسازی محیطی با ماشین های سنگین و توسط خود اهالی انجام می شود؛ تهیه نخل ها، بُرش دادن و کاشتن آنها و حمل آنها از دیگر نقاط استان به روستا از دیگر کارهاست.
ادارات کمک مالی نکردند تجهیزات هم ندادند
وی با بیان اینکه ادارات کمک مالی به برگزاری این رویداد نکرده اند اظهارداشت: در بحث های مالی البته چند جوان در روستا هستیم که در کنار کمک های مردمی برای پوشش دادن هزینه ها هرسال وام می گیریم و خودمان هم قسط ها را تا سال بعد می پردازیم؛ اما هرسال باوجود همه کمبودهای مالی، موفق شده ایم بخوبی سوگواره را به اجرا برسانیم.
«هرسال برای برگزاری سوگواره میزبان تعداد بیشتری بوده ایم؛ سال اول شبی ۳۰ نفر را شام نذری به همت خود اهالی می دادیم اما این تعداد اینک به دستکم ۲۰۰ نفر رسیده است؛ غذای نذری شام به تعزیه خوانانی که از مناطق دیگر به روستا می آیند می دهیم که هرشب توسط یکی از اهالی روستا البته با مشارکت دیگر اهالی تهیه می شود. از اهالی هرکس برنج، نخود، گوشت، نان یا دیگر مواد موردنیاز آبگوشت را تامین می کند و هرشب آبگوشت نذری می دهیم».
ادامه می دهد: از آنجا که مهمانانی از دیگر مناطق خارج از روستا داریم که برای جنبه های آموزشی تعزیه به ده زیار می آیند، لذا به این افراد که مهمان ما هستند به رسم مهمان نوازی شام می دهیم؛ ضمن اینکه غیر از مهمانان معمول تعزیه میزبان دیگر افراد نیز در برخی شب ها هستیم مثل زائران پیاده حرم تا حرم عنبرآباد که در مسیر حرم امام رضا یک شب اینجا می مانند و هم تعزیه ما را می بینند و هم شام مهمان ما هستند که امسال ۶۰ نفر از این عزیزان اینجا در مسجد استراحت می کنند.
رویداد ملی بدون سرفصل بودجه
می پرسم چطور همه هزینه ها را نمی توانید از شیوه های مختلف مردمی یا غیرمردمی تامین کنید تا برای یک رویداد ملی مجبور نشوید مثلا چند جوان شخصا وام بگیرند برای این کار که انکوتی پاسخ قابل تاملی می دهد و می افزاید: مردم این روستا از نظر معیشتی چندان وضع مالی خوبی ندارند، ما هم توقعی نداریم؛ در حد توانشان یا بیشتر هم هرسال کمک می کنند که بیشتر کمک ها در حد تامین مایحتاج و ایجاد زیرساخت هاست؛ ما هم نمی توانیم از آنان درخواست مثلا کمک ریالی داشته باشیم.
«این درحالی است البته که همه هزینه ها با حمایت های تجهیزاتی یا امکاناتی مردم حل نمی شود؛ از طرفی به علت شرایط معیشتی با برخی رویکردها و نوع نگرش ها هم مواجه هستیم؛ مثلا برخی اهالی می گویند وقتی جوانی در روستا می خواهد ازدواج کند و مشکل مالی دارد، بهتر است اگر می توان پولی را هم جمع کرد، اینجا برای کمک به جوانان هزینه شود. واقعیت اینکه به اهالی هم نمی توانیم بگوییم مثلا تنها برای اجاره صندلی مهمانان تعزیه هر شب یک میلیون و ۷۰۰ هزارتومان فقط هزینه اجاره صندلی نیاز داریم.
انکوتی ادامه داد: یا باتوجه به جنبه ملی سوگواره و نیاز به تصویربرداری، کیفیت صدا و دیگر ابعاد ضبط ورویکردهای رسانه ای، ۲۰ میلیون تومان باید صرف ۱۲ شب صدابرداری شود؛ هزینه های دیگر مثل هزینه سفر برخی استادان کشوری را نیز اضافه کنید. لذا نمی توانیم از مردم این منطقه که عموما از قشر مستضعف هستند هم مطالبه مالی کرد، هرچند دست تک تک آنان را باید بوسید که با این وضعیت حمایت کرده اند و کار سوگواره به ایستگاه نهم رسیده و اگر ۲ سال تعطیلی کرونا نبود ،شمار برگزاری این رویداد هم بیشتر می بود.
دبیر اجرایی این سوگواره می گوید باوجود ملی شدن گستره برگزاری رویداد، هیچ سرفصل بودجه ای در نهادهای متولی فرهنگی مثل فرهنگ و ارشاد برای آن گذاشته نشده است.
می گوید: جشنواره های مختلف مثل تئاتر، خوشنویسی و .... در کرمان سرفصل های بودجه دارند اما یک هنر آیینی و مذهبی مثل تعزیه هنوز بودجه ندارد و تا از مسئولان درخواست می کنیم این پاسخ را می دهند که «این کار باید مردمی جلو برود؛ تا مردمی باشد، ماندگار است و تا دولت وارد شود، کار خراب می شود».
حداقل در تجهیزات کمک کنند
ادامه می دهم خب شاید از یک نظرهایی درست می گویند که انکوتی می افزاید: یعنی حتی در بحث زیرساخت ها و تجهیزاتی که اگر یکبار تامین شود هرسال بخش مهمی از هزینه های ما کاسته می شود هم آیا نمی توانند کمک کنند؟ اگر ما تعدادی صندلی برای یکبار خریداری کنیم که دیگر نیاز نیست هرسال اینهمه مثلا هزینه اجاره صندلی بدهیم. یا اگر تجهیزات صوتی در اختیار ما بگذارند و دیگر زیرساخت های موردنیاز را بدهند، بخش مهمی از هزینه های ما کمتر می شود.
دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده زیار می گوید: البته دست اندرکاران این رویداد تاکید بسیار دارند که هزینه ها را در هر بخش تا می توانند کاهش دهند اما باتوجه به وضعیت اقتصادی جامعه، برگزاری چنین رویدادی هزینه بر است که اگر ادارات اجرایی حداقل از نظر تامین برخی امکانات حمایت کنند، خیلی انجام کارها راحت تر می شود.
وی البته از ارتش جنوبشرق مستقر در کرمان هم تشکر می کند که امسال برخی تجهیزات را برای برگزاری این رویداد ارسال و کمک کرده است.
نگران ایمنی جاده ای علاقه مندان تعزیه هم باید باشیم
انکوتی می گوید برخی کمک ها و حمایت ها باید باشد و نوع آنها نیز متفاوت است؛ به موضوع مهم دیگری در ادامه مصاحبه اشاره و تاکید می کند: هرشب جمعیت زیادی وارد روستا می شود که موقع ورود به مرور و پراکنده وارد می شوند و مشکلی نیز برای آمدن ندارند اما موقع اتمام تعزیه و خروج، با سیلی از جمعیت مواجه هستیم که با خودرو یا موتورسیکلت در شبانگاه و نیمه شب می خواهند از روستا خارج شوند.
«بارها از ادارات متولی درخواست کرده ایم جاده ورودی به روستا را تعریض کنند تا خدای نکرده حادثه ای شکل نگیرد اما گوش کسی بدهکار این مسائل نیست؛ ما همیشه نگران هستیم اگر خدای نکرده برای کسانی که بخاطر جلسه امام حسین (ع) به اینجا آمده اند، موقع خروج از روستا حادثه ای به وقوع بپیوندد، خیلی بد است و ما چکار کنیم؟».
به گفته وی جاده ورودی روستا هم نیاز به تعریض دارد و هم نیازمند اصلاح برخی نقاط است؛ برخی کوچه های داخل روستا که به محل برگزاری تعزیه می انجامد هم خاکی هستند که نیاز به توجه دارند.
چرایی انتخاب خرداد برای برگزاری سوگواره
دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده زیار در ادامه به چرایی انتخاب زمان برگزاری این رویداد طی خرداد ماه اشاره و تاکید می کند: در ایام محرم کل کشور میزبان تعزیه است و تعزیه خوانان درگیر آن مناسبت هستند؛ وقتی می خواستیم این سوگواره را ملی کنیم، دیدیم در دهه محرم نمی توانیم آن را برگزار کنیم چون ذاکران تعزیه خوان و استادان ایران درگیر اجراهای خود بودند و در آن ایام به کرمان نمی آمدند.
«مجبور شدیم برگزاری آن را به زمان دیگری موکول کنیم که ارتحال امام(ره) را انتخاب کردیم که نخستین سال اجرای ملی آن ۶ ماه تا محرم فاصله زمانی داشت؛ هم تعزیه خوانان مطرح کشور در آن زمان اجرا نداشتند و هم فرصت خوبی برای تمرین گروه های تعزیه قبل از شروع محرم بود».
مخالفت تعزیه خوانان سنتی
انکوتی می گوید که سال های ابتدایی شکل گیری سوگواره مشکل دیگری هم داشته اند؛ آن هم مخالفت برخی اهالی که تعزیه را به صورت سنتی برگزار می کرده اند؛ توضیح می دهد: از سال های قبل افرادی در روستا داشتیم که شبیه خوانی می کردند و نمی توانستیم به آنان بگوییم اجرا نکنند زیرا کارشان ضعیف است؛ اما وقتی سوگواره شکل اجرایی گرفت و هرسال به بلوغ رسید، وقتی کیفیت اجرا را دیدند و کارهای قوی تعزیه را مشاهده کردند، خودشان حس کردند که با آن اجرای سنتی، دیگر توانایی اجرا در کنار این سوگواره را ندارند لذا با احترام همراهی و حمایت کردند.
تعزیه و ظرفیت بزرگ هنری در کنار عزاداری
وی می گوید: تعزیه تنها عزاداری نیست؛ یک کار هنری هم هست که از ظرفیت های مختلف مثل موسیقی، رنگ، لباس و ..... بهره می گیرد لذا اگر حمایت شود تاثیرات اجتماعی و فرهنگی بسیاری دارد.
به گفته انکوتی، این هنر، مادر خیلی از هنرهاست؛ حتی برخی بازیگران و مداحان اهل بیت می گویند ابتدا تعزیه خوان بوده اند.
دبیر اجرایی سوگواره ملی تعزیه ده زیار افزود: تئاتر، موسیقی، رنگ شناسی و خیلی هنرهای دیگر در تعزیه نقش دارد و میزان اثرگذاری آن در بین مردم نیز زیاد است؛ ضمن اینکه به ترویج فرهنگ ایثار، شهادت، احترام به والدین، ترویج نماز و دیگر مفاهیم مهم کمک می کند.
به گزارش ایرنا براساس اعلام دبیر اجرایی این سوگواره امسال بیش از ۱۰۰ هنرمند تعزیه خوان از استان‌های مختلف از جمله اصفهان، قزوین، سمنان، قم و تهران در این رویداد به میدان آمدند.
وی با اشاره به اینکه هر کدام از گروه‌های مهمان از دیگر استان‌ها یک شب اجرای تعزیه دارند و روز بعد به زیارت مرقد مطهر شهید سلیمانی سیدالشهدای جبهه مقاومت می روند ادامه داد: در این ایام چهار مجلس تعزیه با حضور اساتید تعزیه ایران و با همکاری ۲۰ نفر از بهترین تعزیه خوانان کشور برگزار شد.
مقابله با تحریف ها در تعزیه
دبیر اجرایی سوگواره تعزیه ده زیار کرمان از جمله برخی دیگر اهداف برگزاری این سوگواره را نقدی به برگزاری سنتی تعزیه، اجراهای بی‌کیفیت، شکل گیری تحریف‌ها و نگاه غلطی که به این هنر آیینی وجود داشت عنوان و بیان کرد: برگزاری این سوگواره در این ایام ارتحال امام (ره) و با توجه به شور حسینی که در بین مردم وجود داشت، با استقبال زیاد مردمی روبه رو شد.
وی با بیان اینکه بعد از شهادت حاج قاسم سلیمانی درخواست‌ها برای حضور در سوگواره تعزیه ده زیار از سوی هنرمندان دیگر استان‌ها بسیار زیاد شد گفت: به دلیل محدودیت زمانی، امکان حضور همه هنرمندان و گروه‌های هنری در این سوگواره وجود نداشت.
انکوتی با گرامیداشت یاد و خاطر ۱۳ شهید روستای ده زیار بیان کرد: ۲ شهید مرتبط با مراسم تشییع پیکر حاج قاسم در روستای ده زیار داریم؛ شهید جهانگیر صدقی در مقطعی از جنگ تحمیلی بیسیم‌چی شهید سلیمانی بوده و شهیده زهرا افضلی از شهدای مراسم تشییع حاج قاسم در کرمان است که در این سوگواره یاد آنان نیز گرامی داشته شد.
آخرین اجرای نهمین سوگواره تعزیه در ده زیار شبانگاه چهاردهم خرداد ماه با اجرای گروهی از سمنان میزبان علاقه مندان است.
