افزایش و گسترش روز افزون این آلودگی‌ها، زیستن و تنفس کردن در هوای پاک را به یکی از دغدغه‌ها و مطالبات انسان معاصر تبدیل نموده است. محققان در پژوهشی با عنوان «حق بهره‌مندی از هوای پاک در رویه مراجع بین‌المللی» آورده‌اند، افزایش آگاهی‌ها و معلومات زیست‌محیطی و آشنایی با خطراتی که تخریب محیط زیست و آلودگی آن بر زندگی نسل حاضر و نسل‌های آینده به جا می‌گذارد، موجب رشد و توسعه چشمگیر کمی و کیفی مراجع بین‌المللی شده که هر یک به نحوی از انحا، اختلافات و دعاوی مرتبط با محیط زیست را مورد رسیدگی و بررسی قرار می‌دهند.
در این پژوهش که توسط احمد نصر اصفهانی دانشجوی دکتری حقوق بین‌المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان و لیلا رئیسی عضو هیات علمی گروه حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان انجام شده نشان می‌دهد، درباره جایگاه این حق در نظام حقوق بین‌الملل دو رویکرد عمده وجود دارد که اولی را به نسل سوم حقوق بشر و حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم و دومی را به نسل اول و دوم حقوق بشر ارجاع می‌دهند.
مطابق رویکرد اول استفاده و برخورداری از هوای پاک یکی از زیرمجموعه‌های حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم است که امروزه در قالب نسل سوم حقوق بشر خود را نمایان کرده‌اند. نسل سوم یا دوره سوم حقوق بشر به مجموعه حق‌هایی گفته می‌شود که آرام آرام از دهه ۷۰ میلادی به بعد مورد توجه قرار گرفتند. حفاظت از محیط زیست، صلح و توسعه از جمله حق‌هایی هستند که در این دسته قرار می‌گیرند. حق‌های نسل سوم سه ویژگی عمده دارند که آن‌ها را از سایر حقوق متمایز می‌سازد.
اینکه کاملا به هم وابسته و جدانشدنی هستند، به عنوان مثال دستیابی بـه صلح منوط به تحقق توسعه است و دستیابی به توسعه پایدار نیز منوط به پاسداری از محیط زیست است. دوم، مستقیم یا غیرمستقیم بر همه انسان‌ها و حتی نسل‌های آینده تاثیر می‌گذارند. تحقق آن‌ها سود همگان و نقض آن‌ها زیان همگان را در پی دارد و سوم برخورداری از آن، حق همه ملت‌ها و تلاش برای تحقق و دستیابی به آن‌ها نیز تکلیف و مسئولیت همگانی اعم از دولت‌ها، سازمان‌ها و اشخاص است. به همین خاطر نیز به آن‌ها، حقوق همبستگی نیز گفته می‌شود به این معنا که دستیابی به آن‌ها نیازمند همبستگی و تلاش و تعامل جمعی همه بشریت است.
نخستین سند بین‌المللی که به طور مشخص به حقوق و تکالیف انسان نسبت به محیط زیست می‌پردازد، «اعلامیه استکهلم» است که در سال ۱۹۷۲ در جریان کنفرانس سازمان ملل در زمینه محیط زیست انسانی به تصویب رسید. این اعلامیه در اصل یکم خود بیان می‌دارد «انسان دارای حق بنیادینی بر آزادی، برابری و شرایط مناسب زندگی در محیط زیستی است که امکان حیات شرافتمندانه و همراه با رفاه او را تأمین نماید و هم او واجد یک تکلیف و مسئولیت جدی در حفاظت و بهسازی محیط زیست برای نسل‌های حال و آینده است».
محققان می‌گویند، طبق این اصل، زندگی در یک محیط زیست سالم و امن، شرط لازم برای بهره‌مندی از حقوق بنیادین بشری است. این اعلامیه همچنین در اصل دوم خود از هوا به عنوان منبعی که باید برای منافع نسل‌های حال و آینده مورد حفاظت قرار بگیرد، یاد کرده است. این اصل مقرر می‌دارد که منابع طبیعی زمین شامل آب، هوا، گیاهان و زیست بوم‌های طبیعی می‌بایست از طریق برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت صحیح، برای منافع نسل‌های حال و آینده، محافظت و صیانت بشوند.
دومین سند مهم دیگر در حوزه محیط زیست سالم «منشور جهانی طبیعت» است که در سال ۱۹۸۲ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسید. این منشور انسان را پاره‌ای از طبیعت و حیات او را وابسته به آن می‌داند و از این‌رو برای افراد و دولت‌ها مسئولیت‌هایی را در راستای حفاظت از طبیعت و بهسازی آن در نظر می‌گیرد.
حمایت از هوای پاک در عملکرد مراجع بین‌المللی
از آنجا که مواجهه اسناد بین‌المللی با مسئله محیط زیست و هوای پاک متفاوت بوده است به نحوی که برخی مستقیما آن را به عنوان یک حق شناسایی کرده و برخی دیگر درباره آن سکوت نموده‌اند، عملکرد مراجع بین‌المللی مرتبط با این اسناد نیز دو رویه جداگانه را برای حمایت از محیط زیست و هوای پاک پیش رو نهاده است. در دسته‌ای از این قبیل مراجع بهره‌مندی از هوای پاک مستقیما در قالب حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم ارزیابی شده یا قابل شناسایی و ارزیابی است و در برخی دیگر این موضوع به طور غیر مستقیم و در قالب یک یا چند حق بشری (نسل اول یا دوم) مورد توجه قرار گرفته است.
براساس این پژوهش، حق بهره‌مندی از هوای پاک از یک دیدگاه یکی از ابعاد مهم و اصلی حق برخورداری از محیط زیست سالم و از دیدگاهی دیگر چهره‌ای و پیامدی از برخی حقوق بشر نسل اول و دوم است. این حق در برخی اسناد بین‌المللی به صراحت پذیرفته شده است اما در بعضی دیگر سخنی از آن به میان نیامده است، به عنوان مثال در منشور آفریقایی حقوق بشر و ملت‌ها یا پروتکل سانسالوادور این حق بهره‌مندی از محیط زیست سالم به صراحت پذیرفته شده اما در اعلامیه جهانی حقوق بشر یا میثاقین و کنوانسیون اروپایی حقوق بشر و پروتکل‌های شانزده گانه آن مستقلا حقی تحت این عنوان شناسایی نشده است، با این وجود عملکرد برخی از مراجع بین‌المللی این نقیصه را تا حدود زیادی جبران نموده است.
دیوان بین‌المللی دادگستری با شناسایی برخی استانداردهای کلی در زمینه محیط زیست امکان شناسایی و پذیرش حق بهره‌مندی از هوای پاک را نیز فراهم نموده است. کمیته حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی نیز در نظریه عمومی شماره ۱۴ در ذیل حق بهره‌مندی از بالاترین استانداردهای بهداشتی قابل دسترس، جنبه‌هایی از حق برخورداری از محیط زیست سالم و به ویژه بهره‌مندی از هوای پاک را مورد اشاره قرار داده اما جالب توجه‌ترین و گسترده‌ترین عملکرد را در این حوزه دیوان اروپایی حقوق بشر برعهده داشته است.
محققان می‌گویند، این دیوان با استفاده از روش تفسیری خاصی که اصطلاحا روش «تفسیر پویا و تکاملی» نامیده می‌شود، تلاش کرده تا حقوق مندرج در کنوانسیون اروپایی را به نحوی تفسیر کند که در ارتباط با یکدیگر قرار گیرند و تضمین‌های مندرج درکنوانسیون به حقوقی که برای آن‌ها ضمانتی پیش‌بینی نشده نیز تعمیم یابد. در پرونده‌هایی که در این مقاله مورد اشاره قرار گرفتند، دیوان اروپایی حقوق بشر تلاش کرده بود تا در مواجهه با آلودگی‌های غیر مجاز ناشی از انتشار ضایعات صنعتی و غیره، آن را به نقض حق حیات، حق برخورداری از مسکن مناسب و حریم خصوصی یا حتی حق دوری از رفتارهای رنج‌آور و غیر انسانی گره بزند.
این پژوهش در دوفصلنامه علمی حقوقی تطبیقی منتشر شده است.
انتهای پیام
