به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس، «محمد بن سلمان» ولیعهد سعودی قرار است امروز (چهارشنبه) عازم ترکیه شود. این اولین سفر او به این کشور خواهد بود و به نظر می‌رسد پس از پنج سال تنش در روابط آنکارا و ریاض، حضور بن سلمان در آنکارا تکمیل کننده روندی است که اخیرا در راستای بهبود روابط دو کشور آغاز شده است.
در سایه تحولات سریعی که در منطقه رخ می‌دهد و فعالیت فشرده بازیگران مختلف، تلاش ترکیه برای کاهش تنش با کشورهای منطقه، سازش برخی کشورهای عربی با رژیم صهیونیستی و تلاش آمریکا برای کشاندن کشورهای دیگر به این روند، جنگ اوکراین و تأثیر سیاسی و اقتصادی آن بر منطقه و در آستانه سفر «جو بایدن» به منطقه و حضور در نشست جده، این سفر می‌تواند قابل توجه باشد.
«محمد بن سلمان» روز دوشنبه عازم مصر شد و با عبدالفتاح السیسی دیدار کرد. به گفته دیوان پادشاهی سعودی دو کشور در این سفر قراردادی به ارزش هشت میلیارد دلار برای زمینه‌های مختلف امضاء کردند.
به گفته یک منبع دیپلماتیک مصری به وبگاه العربی الجدید، تحولات اخیر در منطقه از جمله بهبود روابط ترکیه و مصر در ماههای گذشته، جزو رایزنی‌های محمد بن سلمان و عبدالفتاح السیسی بود. به طوریکه روابط ترکیه و مصر در ماههای گذشته شاهد تحولات قابل توجهی بود و به خصوص پس از سفر اردوغان به عربستان در نهم اردیبهشت روند بهبود روابط آنکارا و قاهره سرعت گرفته است.
روزنامه الاتحاد امارات نیز در گزارشی به نقل از کارشناسان و تحلیلگران سیاسی مصری نوشت که سفر ولیعهد سعودی به مصر با هدف هماهنگی ریاض و قاهره پیش از سفر جو بایدن و برگزاری نشست جده صورت گرفت و محمد بن سلمان و عبدالفتاح السیسی در مورد مذاکره با بایدن در حوزه سرمایه‌گذاری، انرژی و امنیت گفت‌و‌گو کرده‌اند.
ولیعهد عربستان سعودی پس از مصر راهی اردن شد و شب گذشته میهمان «عبدالله دوم» پادشاه این کشور بود. در این باره نیز یک منبع اردنی به الجزیره گفت که هدف بن سلمان از سفر به امان، هماهنگی با این کشور در خصوص سفر جو بایدن به منطقه و نشست جده بود.
پیش از این منابع اردنی به الجزیره گفته بودند که محمد بن سلمان در سفر خود به سه کشور یاد شده، در خصوص مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی به خصوص پرونده هسته‌ای ایران و اوضاع یمن و تأثیر جنگ روسیه و اوکراین بر منطقه با مقامات این کشورها مذاکره خواهد کرد.
اما دیدار محمد بن سلمان با اردوغان بیش از سفر به اردن و مصر توجه محافل سیاسی و رسانه‌ها را به خود جلب کرده است. در ادامه نگاهی به سیر روابط دو کشور در سال‌های اخیر انداخته و تلاش می‌کنیم به اختصار تأثیر همگرایی اخیر دو طرف بر معادلات منطقه را بررسی کنیم.
هم‌افزایی، تنش و بحران و بار دیگر همگرایی
با آغاز پادشاهی سلمان بن عبدالعزیز در سال ۲۰۱۵، ترکیه و عربستان سعودی روابط تقریبا عادی را تجربه می‌کردند، هرچند پیش از آن کودتای سال ۲۰۱۳ در مصر و حمایت آنکارا از اخوانی‌ها و پشتیبانی ریاض از عبدالفتاح السیسی، اختلاف دو طرف را عیان کرده بود، اما عربستان سعودی و ترکیه همچنان به همکاری و ثبیت روابط فی مابین اصرار داشتند. در سوریه نیز هنوز اختلافات عدیده تروریست‌های وابسته به دو طرف عیان نشده بود و ریاض و آنکارا همچون بسیاری دول غربی گمان می‌کردند که دولت بشار اسد در نهایت سقوط خواهد کرد.
در همان سال یورش همه جانبه ائتلاف سعودی به یمن رخ داد و ترکیه به جای محکومیت این تجاوز، تلاش کرد ایران را مقصر ماجرا جلوه دهد. یک سال پس از آغاز جنگ یمن، سلمان بن عبدالعزیز به ترکیه رفت و ضمن استقبال گرم از وی، نشان ریاست‌جمهوری را از دستان اردوغان گرفت.
اما این روند در سال ۲۰۱۷ به تدریج برعکس شد، هنگامی که عربستان سعودی و امارات به همراه بحرین و مصر، قطر را به عنوان متحد راهبردی ترکیه بایکوت کرده و تحت محاصره قرار دادند و ۱۲ شرط پیش پای دوحه گذاشتند که یکی از آن‌ها لزوم برچیده شدن پایگاه نظامی ترکیه در قطر بود. تیرگی روابط زمانی سرعت گرفت که محمد بن سلمان به ولایت‌عهدی عربستان رسید و به تدریج رسانه‌های همسو با عربستان در منطقه شروع به تبلیغ علیه ترکیه و شخص اردوغان کردند.
قتل جمال خاشقچی این فرصت را به ترکیه داد تا شدیدترین حملات ممکن را علیه ریاض و محمد بن سلمان آغاز کند.
همان زمان منطقه شاهد یک جبهه‌بندی جدیدی بود؛ بدین صورت که عربستان سعودی، امارات و مصر به عنوان جریان ضد اخوانی و اسلام سیاسی در مقابل ترکیه و قطر صف‌آرایی کردند و در این میان «محمد بن زاید» ولیعهد وقت امارات سهم بسزایی در کشاندن ریاض به سمت تنش با ترکیه داشت.
با این حال هنوز اختلاف میان ترکیه و عربستان سعودی به شدت مصر و امارات نبود، اما یک اتفاق شرایط را به بدترین شکل ممکن رساند و آن قتل عجیب و فجیع «جمال خاشقچی» نویسنده معروف عربستانی در کنسولگری این کشور در استانبول در دوم اکتبر ۲۰۱۸ بود. اتفاقی که این فرصت را به ترکیه داد تا شدیدترین حملات ممکن را علیه ریاض و محمد بن سلمان آغاز کند. در مقابل نیز سعودی‌ها اقدام به تحریم کالاهای ترکیه کردند و روزی نبود که در رسانه‌های عربستان مطلبی علیه ترکیه و لزوم تحریم گردشگری این کشور منتشر نکنند.
نوع واکنش محمد بن سلمان در مواجهه با اردوغان در نشست جی ۲۰ در سال ۲۰۱۸، توجه رسانه‌ها را به خود جلب کرد.
علاوه بر بحران قطر و پرونده خاشقجی، عوامل منطقه‌ای و بین‌المللی غالب در آن دوره برای بازسازی روابط ترکیه و عربستان مساعد نبود. سیاست خارجی دونالد ترامپ رئیس‌جمهور وقت آمریکا نیز به گونه‌ای بود که نه تنها کمکی به حل اختلاف میان آنکارا و ریاض نمی‌کرد، بلکه تنش را ثابت نگه می‌داشت، به طوریکه واشنگتن در آن زمان روابط ویژه‌ای با امارات و عربستان سعودی داشت و همزمان روابط واشنگتن و آنکارا تنش‌آلود بود، تا جایی که دولت ترامپ چند مقام صنایع دفاعی ترکیه را به دلیل خریدهای تسلیحاتی این کشور از روسیه تحریم کرد.
اما تحولات شگرفی که در اوایل سال گذشته در منطقه پدیدار شد، پس از نزدیک به یک دهه رقابت شدید برای تغییر وضعیت منطقه، مسیر جدیدی را در روابط ترکیه و اعراب ایجاد کرد. در ماه مه ۲۰۲۱، آنکارا برای اصلاح روابط با مصر وارد مذاکره شد و به دنبال آن آشتی با امارات متحده عربی با سفر شیخ محمد بن زاید ولیعهد ابوظبی به آنکارا در پایان سال گذشته به اوج خود رسید. در مارس گذشته، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، همتای اسرائیلی خود، اسحاق هرتزوگ را به حضور پذیرفت و از باز شدن صفحه جدیدی در روابط با اسرائیل سخن گفت.
در این راستا ترکیه استراتژی کاهش اختلافات با مخالفان منطقه‌ای خود را دنبال کرد که به این کشور کمک کرد زمینه را برای مرحله آشتی با عربستان سعودی آماده کند. اردوغان در ۲۸ آوریل گذشته سفری به عربستان داشت که افق‌های جدیدی را در روابط دو کشور گشود. هفته‌ها قبل از این دیدار، دادگاه ترکیه رسیدگی‌های حقوقی ۲۶ سعودی مظنون به دست داشتن در قتل خاشقجی را به حالت تعلیق درآورد و پرونده را به عربستان سعودی ارجاع داد. عموماً اعتقاد بر این است که این اقدام پیش شرط عربستان سعودی برای شروع اصلاح روابط بود.
استقبال گرم محمد بن سلمان از اردوغان در سفر ماه آوریل او به عربستان
بسیاری چرخش ترکیه به سمت اصلاح روابط خود با مخالفان منطقه‌ای سابق خود - از جمله عربستان سعودی - را به نیاز اردوغان به بهبود روابط اقتصادی با کشورهای خلیج فارس به منظور رویارویی با مشکلاتی که کشورش با نزدیک شدن به انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی حساس سال آینده تجربه می‌کند، نسبت می‌دهند.
این توضیح با توجه به اهمیت همکاری تجاری و اقتصادی ترکیه با کشورهای حاشیه خلیج فارس منطقی به نظر می‌رسد؛ برای ترکیه حفظ روابط تجاری با کشورهای امارات و عربستان از اهمیت بالایی برخوردار است، به طوریکه هم اکنون دهها شرکت ترکیه در این دو کشور مشغول فعالیت هستند و آنکارا تمامی تلاش خود را برای حفظ این روابط حتی در میانه بحران نیز به کار گرفت.
می‌توان گفت که عامل اقتصادی به عنوان شتاب‌دهنده بهبود روابط ترکیه با عربستان سعودی عمل کرد.
برای ریاض و ابوظبی نیز روابط اقتصادی با ترکیه بسیار حائز اهمیت است و شرکت‌های دو کشور حضور فعالی در ترکیه دارند. علاوه بر این شیوع ویروس کرونا اقتصاد این کشورها را به شدت تحت تأثیر قرار بود، به طوریکه کاهش تقاضای نفت دولت سعودی را با کسری بودجه‌های کم سابقه روبه‌رو کرد و برای ترکیه نیز کاهش ورود گردشگر و تباعات دیگر اقتصادی شیوع کرونا، تورم شدیدی را به ارمغان آورد و در این شرایط می‌توان گفت که عامل اقتصادی به عنوان شتاب‌دهنده بهبود روابط ترکیه با عربستان سعودی عمل کرد.
اما عامل اقتصادی به تنهایی برای توضیح تحولات کنونی در روابط ترکیه با کشورهای عربی، به ویژه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس کافی نیست، در این‌جا تعدادی عوامل مهم و تعیین‌کننده دیگر وجود دارد که آنکارا و ریاض و همچنین آنکارا و ابوظبی را بر آن داشت تا مسیر اختلاف آمیز روابط خود را به سمت همکاری سوق دهند. در این خصوص به سه عامل اصلی می‌پردازیم.
عوامل سیاسی بهبود روابط ترکیه و عربستان سعودی
موفقیت‌های راهبردی ایران در منطقه
با آغاز سال ۲۰۲۱ کشورهای منطقه به کاهش قطب‌بندی‌ها که منطقه در یک دهه گذشته شاهد آن بود و همچنین تغییر در سیاست خارجی خود، تمایل نشان دادند.
ترکیه در این راستا تلاش کرد ضمن پایان دادن به بحران با کشورهای خلیج فارس، در لیبی نیز که یکی از عرصه‌های جنگ نیابتی بود، از در آشتی وارد شود. از سوی دیگر کشورهای مصر، عربستان سعودی و امارات نیز به دنبال راههایی برای پایان دادن به اختلافات و رقابت شدید و حرکت به سوی همکاری بودند.
از نظر نگارنده، چنین به نظر می‌رسد که این کشورها پس از یک دهه رقابت شدید به این نتیجه رسیدند که در این سال‌ها تغییرات در منطقه به نفع هیچ کدام نبوده و در سایه اختلافات شدید میانشان، این ایران بوده که توانسته نفوذ خود را بیش از پیش در منطقه توسعه دهد و دستاوردهای قابل توجهی از یمن تا سوریه و لبنان و افغانستان و عراق به دست آورد.
تغییر دولت در آمریکا
تغییر دولت در آمریکا و روی کار آمدن بایدن از یک جهت موجب نگرانی مشترک ترکیه، عربستان سعودی و امارات بود. تمایل بایدن برای کاهش دخالت و حضور در منطقه و توجه بیشتر به مسأله روسیه و چین و تجربه خروج خفت‌بار از افغانستان، این انگیزه مضاعف را در این کشورها ایجاد کرد که برای پایان دادن به اختلافات و دستیابی به تفاهم در مورد چگونگی مدیریت اوضاع در مرحله پس از افول قدرت آمریکا در منطقه، اقدام کنند.
کاهش التزام ترکیه به اسلام سیاسی
حمایت ترکیه تحت رهبری حزب عدالت و توسعه با جهت‌گیری اخوانی از اسلام سیاسی را می‌توان اساس بروز اختلافات میان ترکیه با عربستان سعودی، مصر و امارات دانست و در این سال‌ها ترکیه دهها نفر از رهبران فراری اخوان‌المسلمین از مصر را مورد استقبال قرار داد. اما در یک سال گذشته با آغاز گفت‌و‌گوهای آنکارا و قاهره، ترکیه محدودیت‌هایی را برای فعالیت رسانه‌های وابسته به جریان اخوان‌المسلمین اعمال کرده است.
به نظر می‌رسد شکستی که اخوان‌المسلمین پس از کودتا علیه محمد مرسی، رئیس‌جمهور فقید مصر در سال ۲۰۱۳ متحمل شد، و سپس افول آن در سایر کشورها، نقش مهمی در ترغیب آنکارا به تمرکز بر احیای روابط سنتی خود با کشورهای عرب مخالف اسلام سیاسی داشت. اگرچه ترکیه به دلیل حمایت از تحولات موسوم به بهار عربی به دنبال بازاریابی روابط خود با اخوان‌المسلمین بود، اما پس از سال‌ها به این نتیجه رسید که مضرات پایبندی به این رویکرد بیشتر از مزایای آن است.
انتهای پیام/م
