در اردیبهشت ماه سال 1397 بود که آمریکا رسما از توافق بین المللی برجام خارج شد و رئیس جمهور این کشور وعده داد که تحریم ها علیه ایران در مدت 90 روزه و 180 روزه باز خواهند گشت.
به گزارش تابناک اقتصادی، با خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم ها علیه کشورمان، سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و انگلیس برای زنده نگه داشتن برجام و مقابله با تحریم های آمریکا علیه ایران بر روی کاغذ پیشنهاداتی را ارائه کردند.
در ابتدا سه کشور اروپایی، وعده راه اندازی سازوکاری برای تجارت میان ایران و اروپا را دادند و طرح کانال ویژه مالی با نام اختصاری SPV ارائه شد و بعد از گذشت 9 ماه از این وعده درنهایت، سازوکار اینستکس به عنوان بخشی از اس پی وی اجرایی شد. به عبارت بهتر اینستکس جایگزین اس پی وی شد.
اینستکس (INSTEX) که حروف مخفف Instrument in Support of Trade Exchanges می باشد در ترجمه به معنای ابزار حمایت از فعالیت های تجاری است. مقر این شرکت در وزارت اقتصادی فرانسه، مدیرعامل آن پرفیشر آلمانی بود و بریتانیا نقش حسابرس و بازرس این شرکت را ایفا می کرد.
قرار بود این کانال ویژه مالی دو شعبه در ایران و اروپا داشته باشد و به عنوان یک نهاد واسطه برای تسویه حساب شرکت های بدهکار و بستانکار دو طرف عمل کند. به عنوان مثال، قرار بود اگر یک شرکت اروپایی بدهی به ایران دارد، این بدهی خود را به اینستکس پرداخت کند و این شرکت هم به نمایندگی از ایران، این پول را در قالب انتقال وجه یا تخصیص اعتبار به شرکت‌هایی منتقل کند که به ایران کالا صادر کرده و طلبکار هستند.
به عبارت بهتر این شرکت قرار بود برای آنکه با تحریم و فشار آمریکا رو به رو نشود، اقدام به تبادل پول نکند. قرار بود ایران محصولاتی را به اروپا صادر و اعتباری را به اندازه ارزش صادرات خود در اینستکس کسب کند و برحسب این اعتبار ایران می توانست کالاهایی را از اروپا وارد کند.
طبق بیانیه مشترکی که از سوی وزرای خارجه 3 کشور تأسیس کننده اینستکس صادر شده بود، این نهاد در مرحله نخست، روی مبادله مواد غذایی، محصولات کشاورزی، دارو و تجهیزات پزشکی متمرکز بود. آن‌ها همچنین اعلام کرده بودند که کشورهای دیگر نیز می‌توانند در ادامه کار وارد اینستکس شوند.
یکی از مهم ترین اشکالات اینستکس عدم تضمین خرید نفت ایران توسط اروپایی ها بود. این یک مشکل بزرگ بود چرا که مزیت صادراتی ایران، نفت بود و با کنار گذاشته شدن نفت، ایران عملا کالای زیادی به اروپا صادر نمی کرد که بتواند از محل ارزش آن ها، کالا از کشورهای اروپایی به ایران وارد کند.
پدرام سلطانی رییس اتاق مشترک ایران و اتریش طی مصاحبه ای در 4 آبان 99 در این باره گفت: از آخرین تلاش‌هایی که انجام و چند فقره هم به صورت آزمایشی از طریق این سازوکار مبادله شد، دیگر پیشرفتی در این موضوع مشاهده نمی‌شود. دلیل اصلی آن است که این سازوکار به نوعی دولتی تعریف شده لذا دولت ایران باید بتواند فروشی داشته باشد تا بتواند منابع را صرف واردات از اروپا کند. چون شرکت‌های اروپایی دیگر نفت و فرآورده‌های نفتی از ایران نمی‌خرند پس منبعی وجود ندارد که در اینستکس ریخته و بتواند موجب تجارت با اروپا شود. وی در ادامه اضافه کرد: اگر منابع حاصل از فروش نفت ایران به کشورهای دیگر مثل چین، کره جنوبی، ژاپن، هند یا صادرات گاز به ترکیه یا برق به عراق به اینستکس واریز نشود، نمی‌توان از این مکانیزم انتظار داشت که بتواند به کمک تجارت خارجه ما بیاید.
در بیانیه سه کشور اروپایی به موارد زیر تاکید شده بود:
تاکید بر جنبه های بشردوستانه: اینستکس در ابتدا با تمرکز بر بخش های حیاتی تر برای مردم ایران مانند دارو، لوازم پزشکی و مواد غذایی از مبادلات مشروع اروپا با ایران حمایت می کند.
تاکید بر تصویب FATF: اینستکس با رعایت دقیق ترین استانداردهای جهانی در زمینه مبارزه علیه پولشویی، تامین مالی تروریسم و با رعایت تحریم های اتحادیه اروپا و سازمان ملل عمل خواهد کرد. در این راستا، اینستکس انتظار دارد که ایران هر چه سریعتر به تمامی تعهدات خود در چارچوب مفاد اف ای تی اف عمل کند.
تاکید بر تدریجی و چند مرحله ای بودن فرآیند: در این بیانیه بر چند مرحله‌ای بودن فرآیند تاکید شده بود و در عین حال، هیچ زمان بندی مشخصی ارائه نشده بود!
این مشکلات و پیش شرط ها باعث شد تا اینستکس آن گونه که باید کارآیی لازم را نداشته باشد و اولین تراکنش مالی اینستکس میان ایران و اروپا در فروردین ماه سال جاری و دو سال بعد از اولین باری که مقامات اروپایی این مکانیسم مالی را مطرح کردند انجام شد.
وزارت خارجه آلمان روز دوازدهم فروردین (سی‌ویکم مارس) از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت‌آمیز اروپا با ایران از طریق سازوکار مالی اینستکس خبر داد. این وزارتخانه با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: فرانسه، آلمان و بریتانیا تأیید می‌کنند که اینستکس اولین مبادله خود را با ایران با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی را از اروپا به ایران میسر کرده است.
روزنامه وال استریت ژورنال طی گزارشی درباره جزئیات این تراکنش این گونه نوشت:
"جزئیات اندکی درباره این تراکنش مالی ارائه شده اما افراد نزدیک به این موضوع اعلام کردند که تجهیزات فروخته شده مربوط به درمان بیماری‌های خونی بوده که از یک شرکت آلمانی خریداری شده و چندین ماه نهایی شدن این معامله به طول انجامیده است. بر اساس اعلام این افراد، ارزش مالی این قرارداد تقریبا ۵۰۰ هزار یورو (۵۴۸ هزار دلار) بوده است و تجهیزات فروخته شده هیچ ارتباطی به همه‌گیری ویروس کرونا ندارد."
همان گونه که ملاحظه گردید پیش شرط هایی از سوی اروپایی ها گذاشته شده بود که عملاً انجام تجارت از طریق سازوکار اینستکس را سخت می کرد.
حالا به تازگی قائم مقام وزارت امور خارجه آلمان ادعا کرده است، سازو کار مالی اینستکس که دو سال پیش با هدف میسر کردن مبادله تجاری بین اروپا و ایران ایجاد شده بود، موثر نبوده و ایران مسئول عملکرد ناموفق اینستکس است چون با معاملات موافقت نکرده است!
بانک مرکزی هم در حساب رسمی خود در توئیتر ضمن رد این ادعا اعلام کرد:
کانال اینستکس برای نجات برجام طراحی شد اما کار نکرد چون کشورهای اروپایی شجاعت کافی برای اعمال قدرت اقتصادی ملی و مستقل خویش را نداشتند. همچنین آنان هیچ راهی برای تامین مالی اینستکس نیافتند. مشخص است که ایران تنها برای حفظ کانال اروپایی و واردات کالاهایی که قادر است از کانال های دیگر تامین کند، حاضر به جابه جایی منابع مالی خود نیست. اینستکس قرار بود روابط تجاری ایران و اروپا را فارغ از تحریم های امریکا شکل دهد نه آن که آن را تحت تحریم ها تعریف کند.
