به گزارش همشهری آنلاین، هم‌زمان با رسیدن موسم حج و آغاز این فریضه الهی شاهد بزرگترین گردهمایی مردمان جهان در قالب امری واحد یعنی ستایش پروردگاری که شریکی برای او نیست و اوست که خالق و قادر مطلق آسمان و زمین و تمام آفریده هایی‌ست که ما بندگان تنها یکی از هزاران آن آفریده‌ها به‌شمار می‌رویم.
آئین پرشکوه حج؛ نه‌تنها در نظرگاه و جلوه‌گاه مسلمانان به‌عنوان یک فریضه بزرگ الهی، سعادت و موهبتی گران‌سنگ به شمار می‌رود که چشم جهانیان را نیز همواره به خود خیره کرده‌است.
به‌سبب تنیده شدن باورها، شعائر و فرایض دینی در تاروپود فرهنگ مردمان ایران‌زمین به‌ویژه بعد از ورود اسلام -این دین هدایتگر و مبین- در تاریخ هزاران ساله مردمان دین‌دار، آیین‌مند و باورمند ایران‌زمنن؛ شاهد تجلی و تبلور آن در تولید آثار خلاقه هنری در کشورمان بوده‌ایم.
بعد از انقلاب اسلامی و با قدرت‌گیری نهضت تئاتر دینی هنرمندان عرصه هنرهای نمایشی نیز تلاش کرده‌اند تا به واسطه این رویداد بزرگ جهانی و مبتنی بر فرایض دین اسلام؛ دست به خلق و تولید آثار مختلفی در عرصه تئاتر بزند که در ادامه به‌مرور برخی از مهمترین آثار تولید شده در این عرصه می‌پردازیم
«بانوی بی‌نشان»؛ روایت مادر شهید از سفر حج
بی‌تردید یکی از آشناترین نمایش‌هایی که طی دو دهه اخیر در کشورمان در حوزه تئاتر دینی تولید شده و محور روایت آن بر مساله و موسم حج به‌ویژه حج تمتع استوار است و دایره روایت آن با استناد به این فریضه الهی در نهایت به تبیین زندگی حضرت زهرا(س) می‌پردازد به نمایش بانوی بی‌نشان بازمی‌گردد.
بانوی بی‌نشان؛ داستان مادر شهید مفقودالاثری است که همراه فرزندش برای تشرف به حج تمتع نام‌نویسی می‌کند. اما پس از شهادت فرزند، نام آنها برای تشرف به حج انتخاب می‌شود، ولی مادر از تشرف امتناع می‌کند نمایشی که طی دو دهه از میانه‌های دهه ۷۰ تا میانه‌های دهه ۹۰ بارها با کارگردانی و بازیگری هنرمندان شناخته‌شده تئاتر کشورمان در مناسبت‌ها، رخدادها و رویدادهای متعدد مذهبی به اجرا رفته است.
یکی از هنرمندانی که بیشترین دفعات اجرا در قالب کارگردان و گاه بازیگر این اثر نمایشی را برعهده داشته کوروش زارعی هنرمند شناخته شده تئاتر کشورمان و مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری است که به تازگی به عنوان دبیر چهل‌ویکمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز انتخاب‌شده است.
نمایش بانوی بی‌نشان؛ داستان مادر شهید مفقودالاثری است که همراه فرزندش برای تشرف به حج تمتع نام‌نویسی می‌کند. اما پس از شهادت فرزند، نام آنها برای تشرف به حج انتخاب می‌شود، ولی مادر از تشرف امتناع می‌کند تا اینکه فرزند به خواب مادر می‌آید و می‌گوید «پس از رفتن به حج، به قبرستان بقیع برو و از فاطمه زهرا(س) نشانی مرا بگیر.»
مادر در روز آخر سفر خود در کنار قبرستان بقیع در جمع عزاداران بی‌تابی می‌کند که در همین هنگام زنی به نام «اسماء» از بین جمعیت بیرون می‌آید و مادر را دلداری می‌دهد. دستش را می‌گیرد و در جمع عزاداران او را در قبرستان بقیع به دل تاریخ برده و از تولد تا نبش قبر حضرت زهرا(س) را برای مادر روایت می‌کند.
مخاطب در پایان نمایش می‌بیند فرزند در قبرستان بقیع به سراغ مادر می‌آید و به او می‌گوید متوجه شدی که دردی سخت‌تر از درد تو هم وجود دارد... مادر تسکین پیدا کرده و با آرامش شروحانی و معنوی به زادگاه خود باز می‌گردد.
در نگاهی ساده می‌توان عنوان کرد؛ نمایش بانوی بی‌نشان با موضوع قرار دادن مساله حج تمتع از یک سو به احیای فرهنگ ایثار و شهادت می‌پردازد و از سویی دیگر تبیین زندگی حضرت زهرا(س) را در اولویت محتوای خود قرار داده است.
داستان حقیقی پیرزنی که به حج فقرا رفت
یکی از مهمترین شیوه‌های نگارش نمایشنامه در تولید آثار تئاتری بر روند اقتباس به‌ویژه برداشت از روایات حقیقی در زندگی معاصر جوامع مختلف جهان استوار است.
در حوزه مسائل و مبانی دینی با توجه به جایگاه والا و بالای آن در کشورمان که درازنای قدمت و سابقه آن به هزاره‌های دورتر می‌رسد؛ بعد از پذیرش اسلام شاهد عجین شدن شعایر و فرایض این دین هدایتگر و مبین در تاروپود زندگی مردم و بازتاب و تجلی آن در تولیدات فرهنگی و هنری بوده‌ایم.
این پیرزن از ابتدا فکر می‌کرده زیارت خانه خدا که نصیبش شده، از الطاف امام رضا(ع) است، اما قصه برای او طوری رقم می‌خورد که به‌جای حج تمتع، حج فقرا و زیارت امام رضا(ع) نصیبش می‌شودموسم حج و فریضه زیارت خانه خدا که یکی از موهبت‌ها و سعادت‌های هر مسلمانی به‌شمار می‌رود نیز در روند اقتباس آثار نمایشی بارها توسط نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان کشورمان مورد آزمون قرارگرفته است که یکی از جذاب‌ترین روایت‌های اقتباس شده در تاریخ معاصر کشورمان که برداشتی از یک اتفاق و رویدادی حقیقی است به نمایش «آلاء» به نویسندگی و کارگردانی محمدرضا شاه‌مردی بازمی‌گردد.
محمدرضا شاه‌مردی نویسنده و کارگردان نمایش آلاء که این اثر را در سال ۱۳۹۷ رد جشنواره تئاتر رضوی به صحنه برده است درباره این اثر گفته است: نمایشنامه نمایش آلاء، در سال ۱۳۹۰ و بر اساس یک رخداد واقعی که در زندگی یکی از بستگان نزدیکم اتفاق افتاد نوشته شده است.
این نمایش، قصه زنی هست به اسم ننه خورشید که چون احساس می‌کند مرگش نزدیک است، تصمیم می‌گیرد به‌جای این که در نوبت سفر حج باشد و ثبت نام کند، به پیشنهاد یکی از دوستانش ویزای تجاری بگیرد تا خانه خدا را زیارت کند.
این پیرزن بعد از رسیدن به فرودگاه عربستان، توسط پلیس فرودگاه دیپورت می‌شود و چون پروازی برای تهران نبود، با پرواز مستقیم جده-مشهد عازم ایران می‌شود و به شهر مشهد می رسد و در نهایت توفیق زیارت امام رضا(ع) نصیب او می‌شود.
به نوعی این پیرزن از ابتدا فکر می‌کرده زیارت خانه خدا که نصیبش شده، از الطاف امام رضا(ع) است، اما قصه برای او طوری رقم می‌خورد که به‌جای حج تمتع، حج فقرا و زیارت امام رضا(ع) نصیبش می‌شود.
شاه مردی در پاسخ به این سؤال که چرا نام نمایشنامه خود را آلاء گذاشته است یادآور شده: در زبان عربی، آلاء به معنای نعمت‌هاست؛ ما در سوره الرحمان، و در آیه معروف «فبای آلاء ربکما تکذبان»، بارها کلمه آلاء را می شنویم؛ آلاء به معنای نعمت هایی است که در واقع در این اثر به آن ها پرداخته می شود.
پلی از دفاع مقدس تا نماز حجه‌الوداع
حماسه هشت سال دفاع مقدس به‌عنوان یکی از برگ‌های زرین تاریخ معاصر کشورمان شناخته می‌شود و همواره در حوزه الگوسازی برای مفاهیم کلانی چون عشق؛ ایثار؛ شهادت؛ ازجان‌گذشتگی؛ پایداری؛ پایمردی و مواردی از این دست که یکان یکان این مفاهیم خود از الگوها و اسوه‌ها دین اسلام و ائمه اطهار(ع) سرچشمه می‌گیرد در بطن روایت‌های خود همواره پیوندی ناگسستنی با رخدادها و رویدادهای تاریخ صدر اسلام به‌ویژه حادثه کربلا و تراژدی بزرگی چون عاشورا و شهادت حضرت امام حسین(ع) داشته و دارد.
داستان‌های آموزنده دینی و گنجاندن این گونه مضامین در ساختاری درست به اسم تئاتر دینی می‌تواند باعث پیوندی محکم‌تر بین مخاطب و تئاتر شود. برهمین اساس بسیاری از درام‌نویسان و کارگردانان حوزه نمایش کشورمان در تولید آثار دفاع مقدسی همواره رخداد و رویدادی چون مسائل و مباحث دینی آمیخته با آن حماسه بزرگ را مدنظر قرار داده‌اند. در پیوند چنین مفاهیم عظیم آسمانی، اسلامی و الهی؛ موسم حج و فریضه زیارت خانه خدا نیز از آن جمله مواردی است که می‌توان پیوندهای عمیق آن با تئاتر دفاع مقدس را به وضوح رصد کرد که یکی از آنها به نمایش «آخه اینجا نزدیک تره به خدا» به نویسندگی و کارگردانی حامد هوشیاری باز می‌گردد.
هوشیاری که این اثر را ابتدا در جشنواره تئاتر صاحبدلان و سپس در جشنواره سی‌وپنحم تئاتر فجر در سال ۱۳۹۵ به صحنه برده است در «آخه اینجا نزدیک‌تره به خدا» با محور قرار دادن موضوع دفاع مقدس، روایتگر رزمنده‌ای از دوران دفاع مقدس است که در قالب واگویه‌هایی به برخی مقاطع ارزشی و پرالتهاب دوران دفاع مقدس و سلحشوری همرزمانش در شرایطی که سالیان سال از پایان جنگ گذشته می‌پردازد.
این نمایش دفاع مقدسی که روایتی سرراست و ساده از خاطرات جنگ و دوران هشت سال دفاع مقدس را با مخاطب به اشتراک می‌گذارد به نوعی نمایشی، با نقب و نظر به حجه الوداع و نماز پرشکوه آن رخداد در بطن روایت خود به ترویج فرهنگ نماز به عنوان یکی از مهمترین فرایض الهی دست می‌زند.
هوشیاری درباره مضمون این نمایش گفته: جرقه شکل‌گیری نمایش آخه اینجا نزدیک‌تره به خدا بر اساس طرحی از ذ مدیر دفتر تئاتر دینی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شکل گرفت و از همان ابتدا درگیر مضمون این نمایش شدم؛ چراکه معتقدم تئاتر با مضامین دینی بهترین نوع از شکل و شیوه تولید تئاتر است که می‌تواند با مخاطبش ارتباط برقرار کند. داستان‌های آموزنده دینی و گنجاندن این گونه مضامین در ساختاری درست به اسم تئاتر دینی می‌تواند باعث پیوندی محکم‌تر بین مخاطب و تئاتر شود.
پیوند حج با عاشورا از دو منظر دکتر شریعتی
موسم حج و فریضه زیارت خانه خدا به‌عنوان یکی از کهن الگوهای مورد تقدیس مسلمانان سراسر جهان از یک‌سو و ازسویی‌دیگر آوردگاه کربلا، قیام اباعبدالله، درنهایت رسیدن به‌روز واقعه و شهادت امام حسین(ع) در عاشورای حسینی؛ همواره در پیوند مضامین دینی خاص با محوریت الگوهای فرهنگی و هنری؛ تجلی متفاوت و خاصی در حوزه تئاتر و نمایش کشورمان داشته است.
موضوع اصلی نمایشنامه «حج ابراهیم، حج عاشورا» نیمه تمام گذاشتن حج توسط امام حسین(ع) و به سوی کربلا رفتن است. این نمایشنامه متاثر از کتاب «پس از شهادت» اثر زنده‌نام دکتر علی شریعتی است
در این حوزه می‌توان به دو نمایش متفاوت در چهار دهه معاصر کشورمان اشاره کرد. نخست نمایش «حج ابراهیم؛ حج عاشورا» بر اساس کتاب «پس از شهادت» دکتر علی شریعتی که در سال‌های نخست انقلاب اجراهای موفقی را با کارگردانی کمال الدین غراب پشت سر گذاشته است و خود به یکی از سکوهای معرفی بازیگران شناخته‌شده این مرزوبوم در حوزه تئاتر سینما و تلویزیون بدل شد.
دو دیگر؛ روایتی که نسل دوم هنرمندان انقلاب؛ جوانان رشد یافته در نظام جمهوری اسلامی و تربیت یافته فرهنگ مفاهیم دینی با الگوهای هنری مد نظر قرار دادند که سرآمد آنها به نمایش «از کعبه تا علقمه» به نویسندگی و کارگردانی علیرضا ناصربخت بازمی‌گردد.
نمایشنامه «حج ابراهیم، حج عاشورا» به قلم و کارگردانی کمال‌الدین غراب در خرداد ۱۳۵۹ در آمفی‌تئاتر مجموعه فرهنگی هنری برج آزادی تهران برای بار دوم به صحنه رفت. این گروه نمایشی اولین بار در سال گذشته ۱۳۵۸ در مشهد کار خود را عرضه کرده بود و به دلیل استقبال گسترده مخاطب، این بار در تهران کار خود را به نمایش گذاشت.
موضوع اصلی نمایشنامه «حج ابراهیم، حج عاشورا» نیمه تمام گذاشتن حج توسط امام حسین(ع) و به سوی کربلا رفتن است. این نمایشنامه متاثر از کتاب «پس از شهادت» اثر زنده‌نام دکتر علی شریعتی است که نیمه تمام گذاشتن حج را در زمانه‌ای که قدرت حاکم نیز به نام دین سلطه می‌راند ضروری‌تر از به جا آوردن سنت اجدادی برای امام حسین(ع) می‌داند.
بازیگران جوان حاضر در این اثر نمایشی بعدها به صف بازیگران و چهره‌های شناخته شده تئاتر، سینما و تلویزیون کشورمان بدل شدند که سرآمد آنها سیدجواد هاشمی است که نخستین کار جدی وی، بازی در تئاتر «حج ابراهیم حج عاشورا» در سال ۱۳۵۸ در تئاترشهر و تالار آزادی بود.
تئاتر مکانیکی برای نخستین بار در روایت «از کعبه تا علقمه»
نمایش از کعبه تا علقمه از معدود آثار تئاتر دینی است که با به کارگیری شیوه نمایشی «تئاتر کالیزم» یا «تئاتر مکانیکی» در خارج از تهران (استان البرز) تولید شده و به صحنه رفته است
علیرضا ناصربخت نویسنده و کارگردان نمایش «از کعبه تا علقمه» که این اثر را در سال ۱۳۹۳ به صحنه برده است درباره این اثر نمایشی گفته: این نمایش مذهبی تلفیقی از تعزیه و شیوه نمایشی «پرفورمنس آرت» است که با شیوه‌ای جدید سعی در روایت واقعه عاشورا و سوگواری سالار شهیدان دارد. البته مساله حجه‌الوداع نیز در این اثر به عنوان داستانی موازی برای مخاطب روایت می‌شود. در حقیقت با روایت موازی این دو اثر؛ مخاطب در نهایت به نقظه تلاقی و مدنظر نمایشنامه دست پیدا می‌کند.
نمایش از کعبه تا علقمه از معدود آثار تئاتر دینی است که با به کارگیری شیوه نمایشی «تئاتر کالیزم» یا «تئاتر مکانیکی» در خارج از تهران (استان البرز) تولید شده و به صحنه رفته است. ناگفته نماند که موسیقی جذاب و مبتنی بر روایت‌های موسیقایی اصیل تعزیه کشورمان نیز در اقبال مخاطبان به این اثر نمایشی سهم به‌سزایی دشاته است.
«کلید»؛ اثری جاندار در حوزه خلق نمایشنامه مذهبی
داستان کلید درباره ماجرای قبیله «جرهم» است که مدتی کلیددار کعبه بودند و به دلیل گناهی که مرتکب می‌شوند از کعبه تبعید شده و پس از سال‌ها قصد می‌کنند تا حجرالاسود را بدزدند
اگرچه همواره یکی از اصلی‌ترین آسیب‌های تولید آثار نمایشی در کشورمان به حوزه نمایشنامه‌ها به‌عنوان سنگ‌بنای تولید تئاتر بازمی‌گردد؛ اما در این میان می‌توان نمایشنامه‌نویسان خوش‌نام، خوش ذوق و خوش قریحه‌ای پیدا کرد که در روایت مسائل و بزنگاه‌های تاریخی و اجتماعی توانستند دست به خلق آثار متعدد و البته گاه جریان‌ساز بزنند.
یکی از این نام‌ها به دکتر محمد ابراهیمیان نمایشنامه‌نویس پیشکسوت کشورمان بازمی‌گردد که ردپای او در قالب نگارش آثار نمایشی طی چهار دهه اخیر در کشورمان غیر قابل انکار است. یکی از آثار درخشان دکتر ابراهیمیان نمایش نمایشنامه «کلید» است که در سال ۱۳۹۵ اجرا و تولید شد. این اثر با مضمونی مناسب سال پیامبر اعظم(ص) به رشته تحریر درآمده است.
نمایشنامه کلید با رعایت تمامی قوانین کلاسیک نمایشنامه‌نویسی نوشته شده است و داستان آن در بازه زمانی ۵۰ سال قبل از بعثت حضرت محمد(س) تا تولد حضرت علی(ع) اتفاق می افتد. داستان کلید درباره ماجرای قبیله «جرهم» است که مدتی کلیددار کعبه بودند و به دلیل گناهی که مرتکب می‌شوند از کعبه تبعید شده و پس از سال‌ها قصد می‌کنند تا حجرالاسود را بدزدند.
ابراهیمان خود درباره این نمایشنامه گفته: این نمایش برای اجرا در سال پیامبر اعظم (ص) به رشته تحریر درآمده است. هر چند بهانه خلق این اثر به سبب نماگذاری سال به نام پیامبر اعظم است اما خلاء روایت‌های ناب تاریخی در حوزه تاریخ صدر اسلام و کمبود آثار نمایشی در حوزه مسائل مرتبط به موسم حج باعث می‌شود تا تولید این اثر در هر زمان و فصلی مخاطبان خاص خود را به دست آورد.
دو مجلد سترگ سهم کودکان و نوجوان در آشنایی با موسم حج با مدد تئاتر
اگر بر این اصل اعتقاد داشته باشیم که حوزه فرهنگ‌سازی در هر جامعه‌ای برای رسیدن به نقطه تعالی خود نیازمند آموزش و جریان سازی نسل هدف کودکان و نوجوانان به‌عنوان آینده‌سازان فردای هر جامعه‌ای به شمار می‌رود؛ متولیان عرصه فرهنگ و هنر، خاصه در حوزه هنرهای نمایشی نیز همواره تلاش کرده‌اند تا سهم، دِین و رسالت‌شان را در این مهم با رویکردهای مختلف ازجمله گام گذاشتن در حوزه مفاهیم نمایش دینی به بهترین شکل انجام دهد.
نمایش حج؛ بزرگترین رویداد آئینی جهان است چرا که مخاطب در این رویداد تماشاگر باقی نمی‌ماند، بلکه بازیگریست که از حس و تفکرش برای اعمال خاص مورد نظر کارگردان کمک می‌گیرد و آن اعمال را تجربه می‌کند
در مورد معرفی هرچه بیشتر فریضه بزرگ حج، زیارت خانه خدا و جایگاه مهم آن در شعائر و فرایض دینی مسلمانان استاد داوود کیانیان از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان برجسته و پیشکسوت تئاتر کشورمان نیز دست به نگارش دو مجلد متفاوت با محوریت موسم حج زده است.
نمی‌توان رخداد، رویداد و جریانی در حوزه تئاتر کودک و نوجوان طی پنج دهه اخیر را در کشورمان مورد رصد قرار داد و اثری از ردپای استاد کیانیان را در آن مشاهده نکرد. در حوزه فرهنگ‌سازی و معرفی جایگاه والای فریضه حج نیز داوود کیانیان با نگارش دو مجلد «حج، نمایش ناب الهی» و «بزرگترین نمایشنامه روی زمین» که حاوی چندین نمایشنامه‌ای برای گروه‌های سنی مخاطب هدف کودک و نوجوان است توانسته سهم مهمی در معرفی این رخداد برای مخاطبان هدف این گروه داشته باشد.
بزرگترین نمایش روی زمین کتابی تحقیقی به همراه پنج نمایشنامه در مورد حج است که از سوی حوزه هنری استان البرز منتشر شده است. دراین کتاب جلوه‌های متفاوت حج در قالب نمایشنامه برای گروه‌های سنی مختلف مورد بررسی قرار گرفته شده است، بزرگترین نمایش روی زمین، کشف بهشت، احرام‌های خونین و حج سفر رستگاری از نمایشنامه‌هایی هستند که در این کتاب آمده است.
کیانیان در مقدمه کتاب «حج، نمایش ناب الهی» نوشته است: نمایش حج؛ بزرگترین رویداد آئینی جهان است چرا که مخاطب در این رویداد تماشاگر باقی نمی‌ماند، بلکه بازیگریست که از حس و تفکرش برای اعمال خاص مورد نظر کارگردان کمک می‌گیرد و آن اعمال را تجربه می‌کند. بنابراین استحاله سریع‌تر و عمیق‌تر انجام می‌گیرد و مخاطب کم و بیش دچار تحول می‌گردد، و اگر دچار تحول نشود، به این معناست که حجش مقبول واقع نگردیده است، بنابراین تمام سعی‌اش را می‌کند و البته خدا نیز او را یاری خواهد داد.
این هنرمند پیشکسوت تئاتر کودک و نوجوان همچنین معتقد است: حج یک نمایش بزرگ است و بر مبنای کاربردهای آموزشی و تربیتی تدوین و آفرینش شده است. خاستگاه تئاتر نه در یونان باستان با قدمت ۲۵۰۰ سال بلکه در نمایش ارزشی «حج» با قدمتی ۶۰۰۰ ساله خلاصه می‌شود و با استناد به سال‌ها پژوهش می‌گویم که ریشه تئاتر در حج است؛ اما متأسفانه هنرمندان ما از کنار این امر به سادگی گذشته و هرگز حرفی از لزوم پرداخت به این مهم در محافل تئاتری مطرح نیست.
