گروه تاریخ انقلاب خبرگزاری تسنیم - علی‌اکبر ولایتی باسابقه‌ترین وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران است. او که هم‌اکنون مشاور امور بین‌الملل رهبر معظم انقلاب اسلامی است در دوره‌ای حساس که جنگ ایران و عراق جاری بود و با پذیرش قطعنامه 598 به پایان رسید، مسئولیت وزارت امور خارجه را به‌عهده داشت و تا سال 76 (پایان دولت سازندگی) عهده‌دار این سمت بود.
ولایتی پس از اینکه در سال‌های گذشته کتاب «تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران» را با نگاه به نقش دستگاه دیپلماسی و وزارت امور خارجه در جنگ به انتشار رساند، اکنون کتاب «آن سوی دیپلماسی؛ سیاست و روابط خارجی جمهوری اسلامی بر پایه یادداشت‌های دوران وزارت امور خارجه» را مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس آماده انتشار ساخته است که جلد اول آن درباره رویدادهای سال‌های 60 و 61 است که در چند گزارش به بازخوانی بخش‌های مهم این کتاب خواهیم پرداخت:
یکی از موضوعات مهم در سال 61 تلاش برای لغو ریاست عراق بر کنفرانس عدم تعهدها بود. در این راستا علاوه بر تلاش‌های دیپلماتیک، اقدامات نظامی و امنیتی نیز انجام شد که مهمترین آن‌ها حمله هوایی به بغداد بود. بنا به پیشنهاد وزارت امور خارجه به رئیس‌جمهور که رئیس شورای عالی دفاع هم بود، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران مامور انجام حملاتی به بغداد شد تا عدم امنیت این شهر برای برگزاری هفتمین اجلاس سران را ثابت کند. این عملیات که به «عملیات بغداد» معروف شد، در 30 تیر 1361 با شرکت شش خلبان نیروی هوایی با سه فروند هواپیمای جنگنده فانتوم اف4 انجام شد. قرار شده بود هر سه تا مرز پرواز کنند و تنها دو فروند از مرز گذشته و به هدف حمله‌ور شوند و فانتوم سوم در همان‌جا منتظر بماند تا در صورت نیاز به آن‌ها بپیوندد.
(نامه علی‌اکبر ولایتی وزیر وقت امور خارجه به آیت‌الله خامنه‌ای رئیس‌جمهور و رئیس وقت شورای عالی دفاع برای انجام حمله هوایی به بغداد)
هدف آن‌ها بمباران پالایشگاه الدوره بغداد، نیروگاه اتمی بغداد و پایگاه الرشید یا ساختمان تعیین‌شده برای محل برگزاری اجلاس سران غیرمتعهدها بود. هر سه تا مرز پرواز می‌کنند آنگاه یکی جدا شده و دو فروند دیگر به فرماندهی عباس دوران وارد خاک عراق می‌شوند. هواپیماها در حدود 30 کیلومتری شهر بغداد با سه دیوار آتش در مقابل خود مواجه می‌شوند. پس از عبور از دیوارهای آتش دشمن چند گلوله به هواپیمای عباس دوران اصابت می‌کند. با اصابت این گلوله‌ها، موتور سمت راست هواپیما از کار می‌افتد، ولی او باز هم تصمیم به ادامه عملیات می‌گیرد؛ بنابراین هواپیماها به سمت جنوب‌شرقی بغداد که پالایشگاه الدوره در آنجا بود ادامه مسیر می‌دهند و با اینکه پدافند دشمن بسیار قوی است، اما تمام بمب‌ها را روی این پالایشگاه ریختند.
بعد از ریختن بمب‌ها به مسیری ادامه می‌دهند که در واقع این مسیر در نهایت به محل برگزاری کنفرانس سران غیرمتعهدها ختم می‌شده است. در همین زمان هواپیمای محمود اسکندری که به شدت آسیب دیده با مهارت بالای این خلبان از مهلکه می‌گریزد و به پایگاه هوایی نوژه بازمی‌گردد. اما هواپیمای عباس دوران که مورد اصابت چندین گلوله ضدهوایی قرار گرفته بود، به طوری که از دم هواپیما تا محل قرار گرفتن کابین خلبان آتش می‌گیرد. در این هنگام، منصور کاظمیان خلبان کابین عقب تصمیم به خروج از هواپیما و ایجکت خود و دوران می‌گیرد؛ ولی قبل از کشیدن دستگیره خروج اضطراری ایجکت صندلی عقب (احتمالاً به دلیل رسیدن آتش به صندلی) عمل کرده و کاظمیان به صورت خودکار به بیرون پرتاب می‌شود.
(تصویر هوایی از پالایشگاه الدوره عراق که توسط هواپیماهای RF4 و خلبانان مهرداد بیضایی و منصور ناصری در هجدهم مهر ماه سال 59 گرفته شده است)
اما عباس دوران با صرفنظر کردن از خروج اضطراری، جنگنده صدمه‌دیده خود را که در آتش می‌سوخت با هدف ناامن جلوه دادن شهر بغداد به محل برگزاری اجلاس سران جنبش غیرمتعهدها کوبید و مانع از برگزاری این اجلاس در کشور عراق شد.
** نخستین تلاش‌ها برای لغو میزبانی بغداد
بنابر خاطرات ولایتی نخستین تلاش‌های دیپلماتیک ایران برای لغو ریاست عراق بر جنبش عدم تعهدها در هفتمین دوره از زمستان سال 60 و زمانی که رزمندگان آغاز به بازپس‌گیری مناطق اشغالی و اجرای موفق عملیات‌های ثامن‌الائمه و طریق‌القدس کرده بودند، شروع شد.
ولایتی 29 بهمن 1360 در دیدار با عبدالسلام جلود نخست‌وزیر لیبی گفت: نکته آخری که لازم است اشاره کنم که اکنون نیز هجوم سیاسی خود را آغاز کرده‌ایم، مسئله کنفرانس غیرمتعهدها است. خودم با رئیس‌جمهور یوگسلاوی صحبت کرده‌ام، با ایندیرا گاندی (نخست‌وزیر هند) و دیگران هم صحبت شده و سوریه هم همراهی خود را با ما اعلام کرده است. ما هم گفته‌ایم که کلاً مخالفیم که عراق عضو غیرمتعهدها باشد، چه رسد به اینکه بغداد محل تشکیل اجلاس غیرمتعهدها باشد. در نیویورک هم با معاون وزیر امور خارجه کوبا در این خصوص صحبت کرده‌ایم. خواهش ما این است که در مذاکرات و مصاحبه‌های خود این مسئله را مطرح کنید و بخواهید که با ریاست و میزبانی عراق در اجلاس هفتم نهضت عدم تعهد مخالفت شود.
جلود هم گفت: اعتقاد داریم صدام چنین اهلیتی (برای میزبانی اجلاس غیرمتعهدها) ندارد و محل آن باید در جای دیگری باشد و آقای العبیدی سعی خواهد کرد از امروز شروع کند و در این مورد تماس بگیرد، ما انقلابی هستیم و بایستی صریح باشیم و تمام کوشش خود را به کار ببریم تا محل آن را تغییر دهیم، ولی اگر نشد خود را موظف می‌دانیم در آنجا شرکت کنیم و حداقل کار این است که محل اجلاس را تغییر دهیم. سه ماه پیش که سرهنگ قذافی به یوگسلاوی رفت گفت که به جای بغداد در لیبی کنفرانس غیرمتعهدها تشکیل شود. متاسفانه نظر سیاسی یوگسلاوی این است که مشکل بین عراق و ایران را حل کنند.
(جلود نخست‌وزیر لیبی در دیدار ولایتی گفت: اعتقاد داریم صدام چنین اهلیتی (برای میزبانی اجلاس غیرمتعهدها) ندارد و محل آن باید در جای دیگری باشد)
ولایتی در روز 18 فروردین سال 61 و پس از اجرای موفق عملیات فتح المبین نیز در کنفرانس مطبوعاتی در پایان اجلاس وزرای خارجه غیرمتعهدها در کویت در پاسخ به سوالی در مورد شرکت احتمالی ایران در اجلاس آتی سران جنبش عدم تعهد در بغداد گفت: «ایران هرگز در کنفرانس غیرمتعهدها در بغداد شرکت نخواهد کرد. در تماس‌هایی که با چندین عضو جنبش داشته‌ایم، این کشورها نیز حاضر به شرکت در کنفرانس بغداد نیستند.»
** تداوم تلاش‌های دیپلماتیک ایران و بی‌اعتنایی اجلاس
ولایتی 9 اردیبهشت 1361 در یک گفتگوی مطبوعاتی در کشور در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه «موضع ایران در قبال کنفرانس غیرمتعهدها در بغداد چیست؟ آیا در این مورد با مقامات هند صحبت شده است یا خیر؟» گفت: «ما به دوستان هندی خود گفته‌ایم که در کنفرانس بغداد شرکت نخواهیم کرد. اصولاً اعتقاد ما این است که اگر کنفرانس در بغداد تشکیل شود یکی از نقاط ضعف جنبش غیرمتعهدها خواهد بود. مسلماً آن تعدادی که انتظار می‌رود در این کنفرانس شرکت کنند به بغداد نخواهند رفت. حکومت عراق اصول مسلم و اولیه غیرمتعهدها را که در فوریه 1981 در دهلی تشکیل شد، زیرپا گذاشته است. یکی از اصول تصویب‌شده این بود که کشورهای غیرمتعهد نباید خاک کشور دیگری را اشغال کنند یا مورد تجاوز قرار دهند و عراق این اصل و اصول مشابه آن را زیرپا گذاشته و به ایران حمله کرده است. حمله عراق به ایران را حتی رهبران عراق هم کتمان نمی‌کنند... چنین کشوری لیاقت عضویت در جنبش غیرمتعهدها را ندارد، چه رسد به اینکه میزبان سران آن باشد.»
او همان روز در گفتگو با خانم گاندی نخست‌وزیر هند هم گفت: «ما علاقه زیادی داریم که جنبش غیرمتعهدها از کیفیت و محتوای خوبی برخوردار باشد. امیدواریم در مورد تصمیمی که قبلاً در خصوص برگزاری کنفرانس سران کشورهای غیرمتعهد در بغداد اتخاذ شده است باز هم بحث و اندیشه شود. این کار به صلاح کشورهای غیرمتعهد است. عراق با ویژگی‌هایی که دارد و بی‌نیاز از توضیح است، صلاحیت میزبانی کنفرانس مزبور را ندارد، حال آنکه کشورهایی مثل هند، الجزایر، یوگسلاوی و کوبا که از بنیان‌گذاران جنبش عدم تعهد هستند، می‌توانند میزبان کنفرانس مزبور باشند.»
ولایتی تلاش کرد در دیدار، گفتگو و مکاتبه با مقامات کشورهای مختلف نظر آنان را جلب و با خود همراه سازد.
(ولایتی در دیدار با خانم گاندی نخست‌وزیر هند گفت: عراق با ویژگی‌هایی که دارد و بی‌نیاز از توضیح است، صلاحیت میزبانی کنفرانس مزبور را ندارد)
وزارت خارجه در راستای تلاش‌های دیپلماتیک در روز 24 اردیبهشت 1361 مقامات آن وزارتخانه همچون مدیرکل سیاسی آسیا و آفریقا و معاون اداره سازمان‌های بین‌المللی را با پیام‌های جداگانه برای سفر به 11 کشور آفریقایی اعزام کرد. ولایتی در این‌باره نوشته است: «آقای لواسانی قرار است در 20 روز آینده به کشورهای نیجریه، غنا، تانزانیا، گینه، سیرالئون و سنگال و آقای کامیاب در سفری 14 روزه به کشورهای اتیوپی، کنیا، زیمباوه و کنگوی برازاویل برود. دو هدف از این سفرها مدنظر وزارت امور خارجه است؛ هدف اول اینکه در دیدار با مقامات این کشورها مواضع جمهوری اسلامی ایران در رابطه با کنفرانس آتی سران جنبش عدم تعهد تشریح و مطرح شود که این اجلاس نباید در بغداد تشکیل شود.»
ولایتی در ملاقات سفیر کوبا در ایران در 5 خرداد نیز مواضع ایران را تکرار کرد و در آستانه سفر به اجلاس دفتر هماهنگی وزرای خارجه جنبش عدم تعهد در هاوانا گفت: «شاهد هستیم که موجی از واقع‌بینی در کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها پدید آمده و در حال گسترش است و این کشورها باید متوجه باشند که کنفرانس سران غیرمتعهد نمی‌بایستی در پایتخت رژیمی که هیچ‌گونه امنیت و اعتبار و ثباتی در آینده ندارد، برگزار شود.»
اما در نهایت دفتر هماهنگی جنبش عدم تعهد در 15 خرداد 61 بیانیه‌ای صادر و عنوان کرد که بغداد همچنان به عنوان محل برگزاری هفتمین اجلاس سران جنبش غیرمتعهد تلقی می‌شود.
** موفقیت دیپلماتیک ایران پس از حملات نظامی
پس از این اتفاق انجام عملیات نظامی در دستور کار جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. ولایتی در مقدمه کتاب اینگونه شرح داده است: «دستگاه دیپلماسی برای رسیدن به این دستاورد مهم و بزرگ بیش از 2 هزار ماموریت انجام داد و در تیر 1361 وزارت امور خارجه به رئیس‌جمهور پیشنهاد اقدام نظامی داد. آیت‌الله خامنه‌ای در مقام رئیس‌جمهور و رئیس شورای عالی دفاع ضمن موافقت با این پیشنهاد، زمینه عملیات تاریخی خلبانان شجاع نیروی هوایی با نقش شاخص شهید عباس دوران در بمباران محل تعیین‌شده برای برگزاری هفتمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در بغداد فراهم کردند.
بدین ترتیب یکی از صفحات درخشان تاریخ نظام جمهوری اسلامی ایران رقم خورد و ضمن به انفعال کشاندن موضع رژیم صدام، زمینه برای اخراج متجاوزان از همه قلمروهای اشغالی کشور عزیزمان فراهم شد که در ماه‌های بعد تحقق عینی یافت.»
با حمله هوایی به بغداد و اتفاقات دیگری که رخ داد، صدام از ریاست جنبش عدم تعهد منصرف شد. در مرداد 1361 تلاش‌های دیپلماتیک ایران در 22 کشور و اقدامات نظامی و امنیتی برای تغییر محل کنفرانس سران غیرمتعهدها از بغداد به بار نشست، به گونه‌ای که صدام در ملاقات با هیئت یوگسلاوی رسماً اظهار کرد که در شرایط کنونی عراق دیگر اصرار ندارد که کنفرانس سران در بغداد تشکیل شود.
ولایتی در روز 19 مرداد در خصوص دلایل این موفقیت گفت: «به نظر من عامل اصلی متزلزل شدن این گردهمایی در بغداد پیروزی رزمندگان اسلام در جبهه‌ها، حمله شجاعانه قهرمانان تیزپرواز نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران به بغداد و محل تعیین‌شده برای برگزاری کنفرانس با عبور از سد جهنمی دفاع ضدهوایی که در اطراف بغداد درست کرده‌اند و سوم تلاش مجاهدین مسلمان عراق در انفجار وزارت کشور و برنامه‌ریزی عراق بود که در نزدیکی کاخ صدام و محل برگزاری اجلاس غیرمتعهدها صورت گرفت.
همه این‌ها نشان‌دهنده این است که اولاً رژیم صدام رژیم متزلزلی است که باتوجه به پیروزی‌های نیروهای اسلام احتمال سقوطش خیلی زیاد شده است و ثانیاً اینکه هرچقدر هم دفاع ضدهوایی خودشان را در اطراف بغداد قوی کنند، باتوجه به ایمانی که خلبانان ما دارند و خودشان را برای شهادت آماده کرده‌اند نمی‌توانند جلوی تیزپروازان ما را بگیرند. مرحوم شهید سرهنگ عباس دوران که یکی از بهترین فرماندهان متدین و متعهد نیروی هوایی بود با یکی از سرگردهای متعهد داوطلبانه رفتند و پالایشگاه بغداد را بمباران کردند.
(ولایتی عنوان کرد: باتوجه به ایمانی که خلبانان ما دارند و خودشان را برای شهادت آماده کرده‌اند نمی‌توانند جلوی تیزپروازان ما را بگیرند. مرحوم شهید سرهنگ عباس دوران که یکی از بهترین فرماندهان متدین و متعهد نیروی هوایی بود با یکی از سرگردهای متعهد داوطلبانه رفتند و پالایشگاه بغداد را بمباران کردند.)
محاسبات عراقی‌ها با آن دفاع ضدهوایی‌ای که دارند درست است؛ زیرا کمتر خلبانی حاضر می‌شود خود را با آن دفاع مجهز درگیر کند، ولی آن‌ها یک مطلبی را در محاسبات خود در نظر نداشتند و آن محاسبه ایمان نیروهای ایرانی است. این انفجار نشان داد که رژیم عراق از داخل هم توسط مبارزان و مجاهدین مسلمان عراقی تهدید می‌شود. اطلاع دارید که مجاهدین مسلمان عراقی اخیراً به کشورهای غیرمتعهد اخطار کرده‌اند که بغداد جای امنی برای برگزاری این کنفرانس نیست و با این کاری که کردند در حقیقت می‌خواستند ضرب شست خودشان را نشان دهند و بیان کنند که حکومت صدام حکومت مطمئنی نیست.»
ولایتی در کتاب «تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق بر جمهوری اسلامی ایران» در جمع‌بندی تلاش‌های دیپلماتیک نوشته است: «به منظور تغییر محل اجلاس سران، اینجانب به عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران 6 ملاقات با سران کشورها، 30 ملاقات با وزرای خارجه و سایر وزرای کشورهای عضو جنبش به عمل آوردم و برای 13 وزیر خارجه پیام‌هایی به وسیله نمایندگان ویژه فرستادم. در این خصوص در مجموع بیش از 350 ملاقات صورت گرفت.»
انتهای پیام/
