گروه تاریخ خبرگزاری فارس ـ امین رحیمی: کبوترخانه‌ها که «برج کبوتر» و «کفترخان» هم نامیده می‌شوند در ایران بیش از یک هزار سال سابقه دارند و در سایر نقاط دنیا از افغانستان گرفته تا عراق، ترکیه، مصر، انگلستان، فرانسه و اسپانیا نیز یافت می‌شدند. البته «ژان شاردن» سیاح دوره صفوی معتقد بود: «ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود». طبق اسناد تاریخی ساخت کبوترخانه در دوره صفوی رونق داشته است و بیشتر در اصفهان و یزد.
کبوترخانه‌ها مکانی برای لانه‌سازی امن کبوترها مهیا می‌کردند و کبوترها یکی دو تا هم نبودند و این‌طوری بود که «هانری رنه دالمانی» فرانسوی در دوره قاجار در سفرنامه‌اش نوشته است: «در بعضی از این برج‌ها چهارده هزار کبوتر می‌توانند به‌راحتی زندگی کنند».
حالا این کبوترخانه‌ها به چه دردی می‌خوردند؟ از کف آنها فضله کبوترها را جمع می‌کردند و به‌عنوان کود کشاورزی می‌فروختند. چقدر کود جمع می‌کردند؟ از برخی برج کبوترها سالانه تا ۷۰ هزار کیلوگرم کود باارزش و گران‌قیمت برداشت می‌شد و کبوترخانه‌داری برای خودش شغل پردرآمدی بود.
کبوترخانه‌ها سازه‌هایی باستانی برای جمع‌آوری کود پرنده هستند و از نظر اقتصادی، کشاورزی، محیط زیست و معماری باارزش محسوب می‌شدند
۳ هزار کبوترخانه در اصفهان قدیم
سیاحان خارجی در دوره صفویه تا قاجار درباره کبوترخانه‌های ایران بسیار نوشته‌اند و یک توصیف از کبوترخانه‌های اصفهان چنین است: «در اطراف شهر اصفهان در دهکده‌ها برج‌های بزرگ و متعددی برای کبوتران صحرایی ساخته‌اند و کبوتر به‌قدری در اصفهان زیاد است که شخص تازه‌وارد تصور می‌کند که تمام اهالی از گوشت کبوتر تغذیه می‌کنند ولی این‌طور نیست. این حیوان دعوت شده است که اجتماعی تشکیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد. فضله کبوتر چون با خاکروبه‌ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان کود بسیار خوبی است».
این هم توصیف «ژان شاردن» فرانسوی از کبوترخانه‌های اصفهان: «در همه نواحی امپراتوری ایران، کبوترهای اهلی و وحشی وجود دارد ولی کبوتر وحشی به مقدار بسیار کثیری مشاهده می‌شود و چون فضله این پرنده برای خربزه‌زار کود بسیار خوبی به شمار می‌آید در سرتاسر کشور با مواظبت و دقت تعداد عظیمی کبوتر پرورش داده می‌شود... این کبوترخانه‌ها را از آجر بنا می‌کنند و رویش گچ و آهک می‌کشند. در تمام سطوح داخلی دیواره بنا از بالا به پایین سوراخ‌هایی تعبیه می‌کنند تا کبوتران در آنها آشیانه کنند... در حوالی اصفهان بیش از سه هزار کبوترخانه می‌شمارند. همه این‌ها، چنانکه من دیده‌ام بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده است، نه برای پرورش و تغذیه از کبوتران».
نمای داخلی کبوترخانه؛ پر از لانه‌های کوچک برای کبوترها
باقی فواید کبوترخانه‌ها
مواد حاصل از کبوترخانه‌ها در ایران و سراسر دنیا علاوه‌بر تهیه کود کشاورزی مصارف دیگری هم داشته‌اند ازجمله برای دباغی و چرم‌سازی و باروت‌سازی. در روزهای سخت هم که خشکسالی و قحطی بوده کبوترها جان آدمیان را نجات داده‌اند و چنین نقل شده است: «شاید دلیل اصلی پرورش کبوتر در ایران این نکته بود که کبوترها بر خلاف گنجشک‌ها و سایر پرندگان به مزارع سبز حمله نمی‌کردند و صرفا از دانه‌های بر زمین ریخته بعد از برداشت کشاورزی تغذیه می کردند و به‌این‌ترتیب پرورش مجموعه‌های چند هزارتایی کبوتر هم جلوی اسراف دانه‌های گندم را می‌گرفت و هم محصول پرارزشی چون کود کبوتر را به همراه داشت. از طرفی کبوتران یک ذخیره گوشتی برای روزهای قحطی به حساب می‌آمدند و از این رو در ایام عادی کسی تعرضی به خود کبوترها نمی‌کرد».
کبوترخانه گورت اصفهان
معماری خاص برای راحتی کبوترها
کبوترخانه‌ها معمولا توسط اشخاص عادی و برای انتفاع مالی یا توسط زمین‌داران بزرگ ساخته می‌شدند و البته معماری کبوترخانه‌ها نیز بخشی از میراث معماری ایرانیان است و این‌طوری است: «کبوترخانه‌های مدور به‌تدریج تبدیل به الگوی‌های معماری شدند. کبوترخانه‌ها در ایران در اشکال استوانه‌ای و چندضلعی با استفاده از خشت و گل یا آجر ساخته می‌شدند و بر روی بام بنا و بر بالای برج اصلی، برجک‌های مشبک کوچکی به‌منظور ورود و خروج کبوتران ساخته می‌شد».
البته معیارهای زیست‌محیطی هم برای ساخت کبوترخانه رعایت می‌شد تا کبوترها راحت باشند و این‌طوری بود: «یک کبوترخانه گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می‌شد. معماری آشیانه‌ها به‌گونه‌ای بود که در تابستان بسیار خنک بوده و نسیم ملایمی در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. کبوترخانه‌ها در گذشته به‌عنوان کارخانه ساخت مرغوب‌ترین کود جهان شناخته می‌شدند».
آخرسر خبر خوب برای علاقه‌مندان به میراث فرهنگی اینکه امروزه حدود ۷۰۰ کبوترخانه در ایران باقی مانده است که فقط ۳۰۰ کبوترخانه در اصفهان است و برخی از این سازه‌های قدیمی شده‌اند جاذبه گردشگری؛ از معروف‌ترین کبوترخانه‌های ایران می‌توان به کبوترخانه گورت اصفهان و کبوترخانه میبد اشاره کرد.
کبوترخانه میبد
انتهای پیام/
