خبرگزاری فارس ـ حوزه مسجد و هیأت ـ امیرحسین کسائی: اگر در ایام ماه محرم به بوشهر سفر کرده باشید و یا از تصاویر تلویزیونی نظاره کنید و یا نوحه‌های سنتی جهانبخش کردی‌زاده مشهور به بخشو یا بخشی نوحه‌خوان را دیده باشید، می‌دانید که عزاداری مردم بوشهر و دیگر شهرهای جنوبی کشور متفاوت از سایر نقاط کشور است. بوشهری‌ها حتی در نوع ایستادن و تشکیل صفوف خود برای عزاداری متفاوت از شهرهای دیگر عمل می‌کنند. عزاداری سنتی که بسیاری به نام «بخشو» هم آن را می‌شناسند، صاحب سبکی خاص و صدای استثنایی در عزاداری و سینه‌زنی سنتی بوشهر بود؛ طوری که صدای او را در مداحی با قرائت عبدالباسط در قرآن برابر می‌دانستند، اما این نوع عزاداری بوشهری از کجا نشأت گرفته است؟
تصویر بازآفرینی شده از ناخداعباس دریانورد مبدع عزاداری بوشهر
ناخداعباس پایه‌گذار عزاداری سنتی بوشهر
عباس دریانورد، مشهور به ناخداعباس، دریانورد و شاعر ایرانی در دوره قاجار و پهلوی اول بود. او «مشهورترین ناخدای ایرانی دوره قاجار» بود. ناخداعباس به مطالعه و نوشتن علاقه داشت و چند هزار بیت از شعرهای ادبیات فارسی را حفظ بود. در سفرهای خارجی و داخلی خود خاطره‌نویسی می‌کرد که حدود ۲۰۰ صفحه دست‌نوشته از آن‌ها به جا مانده است. او همچنین شعرهایی در مدح پیامبر اسلام و ائمه دارد که به همراه ۱۴ عکس و دست‌نوشته، توسط نوه وی در اختیار بنیاد ایرانشناسی قرار گرفته است. ناخداعباس در سوگواری محرم نوحه‌خوانی می‌کرد و پایه‌گذار شیوه عزاداری مردم بوشهر است.
بوشهری‌های در حلقه‌هایی گرد هم جمع می‌شوند و سینه‌زنی می‌کنند
عزاداران در «برُ»ها کنار هم قرار می‌گیرند
اما ایده ناخداعباس برای راه‌اندازی این نوع از عزاداری چه بود؟ علیرضا پولاد از مداحان بوشهری در این خصوص می‌گوید: «ناخداعباس دریانورد بود. برای همین مدل عزاداری‌های بوشهر را مطابق اتفاقاتی در دریا طراحی کرده است. زمانی که سنگی در آب راکد می‌افتد، به یک باره به مرکزیت آن سنگ، حلقه‌هایی ایجاد می‌شود. این اتفاق ناخدا را بر آن داشت تا چیدمان عزاداران در صفوف براساس این حلقه‌ها باشد. به هر حلقه «بُر» می‌گویند و مداح در وسط آن قرار می‌گیرد.»
علیرضا پولاد مداح اهل بیت(ع)
صدای عزاداری بوشهری‌ها شبیه چیست؟
روند عزاداری بوشهری‌ها هم مشابه حرکت کشتی است. ناخداعباس برای آن که آهنگ و ملودی برای عزاداری بوشهری‌ها بسازد به صدای خوردن آب به سطح کشتی گوش می‌دهد و این همان صدایی است که امروز موقع سینه‌زنی بوشهری‌ها به گوش می‌خورد. پولاد می‌گوید: «تند و کند شدن سینه‌زنی نیز مشابه حرکت کشتی است. کشتی ابتدا آرام حرکت می‌کند، سپس اوج می‌گیرد و در نهایت دوباره آرام می‌شود.»
عزاداری سنتی بوشهر و سینه‌زنی واحد
«واحد» اوج سینه‌زنی بوشهری‌هاست
اوج سینه‌زنی بوشهری‌ها زمانی است که مداح اعلام می‌کند: «واحد» که این موقع سینه زنی بوشهری‌ها حال و هوای دیگری می‌گیرد و با شدت بیشتر و ضرب آهنگی خاص انجام می‌شود. پولاد می‌گوید: «ناخدا از زنگبار سنج و دمام می‌آورد تا برای باخبر کردن مردم از فرا رسیدن ماه محرم و برگزاری مجلس عزاداری استفاده کنند. گروه سنج و دمام متشکل از یک نفر دمام زن، دو نفر قنبر زن و یک نفر اشکون زن است که او رهبر اصلی گروه است و آهنگ‌ها را رهبری می‌کند. عزاداری بوشهری‌ها با دمام آغاز می‌شود و با فرستادن صلواتی و جمع شدن جمعیت پایان می‌یابد.»
در بوشهر سنج و دمام زده می‌شود تا مردم از شروع عزاداری باخبر شوند
پیشخوان، سینه‌زنی را جا می‌اندازد!
بعد از دمام زنی پیشخوانی در مجلس انجام می‌شود. در پیشخوانی مداح به نوعی مجلس را برای سینه‌زنی آماده می‌کند. او اشعار کوتاه با جواب‌های کوتاه از مستمع می‌خواند. «حسن به زهر کشته شد/ حسین به شمشیر جفا» یا «مظلوم حسین» از اشعاری است که پیشخوان می‌خواند. پولاد می‌گوید: «کار پیشخوان در اصطلاح بوشهری جا انداختن سینه‌زنی است. او اشعاری می‌خواند و مردم سینه می‌زنند و جواب می‌دهند تا نظم لازم حاصل شود. مداح اصلی نوحه اول، نوحه دوم، نوحه سوم و نوحه زیرسوم را می‌خواند و زمانی که سینه‌زنی به شور لازم افتاد اعلام می‌کند: «واحد» و نوحه اصلی را برای سینه‌زنی واحد می‌خواند. بعد از آن هم نوحه پشت واحد خوانده می‌شود که دو ضرب است.»
نوحه بوشهری‌ها مبتنی بر شرح وقایع عاشوراست
عزاداری در شهر بوشهر مبتنی بر اشعاری خاص است و عمدتاً مداحان اشعاری می‌خوانند که به شرح واقعه کربلا می‌پردازد و حالات عزاداری را بیان می‌کند. رفتن حضرت قاسم به میدان و ماجراهای رخ داده و یا زبان حال‌هایی از امام حسین از نمونه موضوعات اشعار بوشهری‌هاست. پولاد می‌گوید: «در نقاط مختلف کشور گاهی شاهدیم از رفتن به کربلا و دوست داشتن معصومین در اشعار حرف می‌زنند، اما در بوشهر این نوع اشعار جایی ندارد. در بوشهر اشعار صرفاً بیان وقایع و شرح ماجرای کربلاست. مراسم عزاداری در بوشهر از شب هفتم محرم آغاز و تا شب سیزدهم ادامه دارد.»
عزاداری‌های زنانه در بوشهر
عزاداری‌های زنانه هم در بوشهر دارای رسوم خاصی است. یکی از برنامه‌های عزاداری زنانه در بوشهر، «حجله قاسم» در روز ششم ماه محرم است. در این مراسم به یاد جوان‌هایی که از محرم سال قبل تا محرم امسال از دنیا رفته‌اند و ازدواج نکرده بودند، عزاداری و شیون می‌کنند. پولاد می‌گوید: «عزاداری دیگر زنانه در بوشهر «مَختَک علی‌اصغر» نام دارد که به معنای گهواره علی اصغر است. در این عزاداری گهواره‌ای آورده می‌شود و زنانی که آرزوی بچه‌دار شدن دارند به آن متوسل می‌شوند و زنانی هم که بچه شیرخواره دارند در این مراسم دعا می‌کنند تا فرزندشان عاقبت بخیر و شجاع شود. در این مراسم اشعاری هم با مضمون لالایی برای حضرت علی اصغر(ع) خوانده می‌شود.»
توسل زنان به مَختَک علی اصغر(ع)
صبحدم! یک دم مَدَم یک امشب از بهر خدا
یکی دیگر از رسوم بوشهری‌ها در عزاداری‌های محرم مربوط مراسم صبحدم عاشورا نام دارد. در این مراسم که شام روز تاسوعا انجام می‌شود، عزاداران به یاد راز و نیاز شبانه امام حسین(ع) و اصحابش به مناجات با خدا می‌پردازند. آن‌ها را یک ساعت قبل از اذان صبح دور میله‌ای در همان فضای حسینیه‌ها و محل سینه‌زنی‌های خود جمع می‌شوند و «بُر»ها را تشکیل می‌دهند و می‌چرخند و شمع روشن می‌کنند. در این هنگام این شعر را زیر لب دارند که: «صبحدم یک دم مدمیک امشب از بهر خدا/ تا حسین کشته نگردد اندر زمین کربلا» دسته دیگری در جواب می‌دهند: «صبحدم بهر خدا امشب از راه وفا/ جامه ماتم بپوش همچو ما در کربلا» به این شیوه تا اذان صبح دعا می‌کنند تا صبح عاشورا فرا نرسد. بعد از ندای اذان، سینه‌زنان با حالی خاص به سرزنان هروله می‌کنند و گویی دلشان می‌ریزد، اشک ریخته و فریاد می‌زنند: «صبح قیامت دمید/ گشت به کام یزید». بعد نماز صبح را اقامه می‌کنند و آماده عزاداری روز عاشورا می‌شوند. در روز عاشورا نذری آش بوشهری پای ثابت مجالس است.
طفل صغیری ز حسین گم شده، ساربان
عزاداری متفاوت دیگری در شهر بوشهر برگزار می‌شود؛ آن هم فردای روز عاشورا که عزاداران به یک کوچه اطراف هیأت می‌روند. پولاد می‌گوید: «در زمان حمله سپاهیان یزید به خیمه‌های اهل بیت(ع)، دو کودک از این خاندان گم شده و به شهادت می‌رسند. در این مراسم عزاداری، عزاداران در کوچه‌ها این دم را بر زبان دارند که «طفل صغیری ز حسین گم شده، ساربان/ قامت زینب ز اَلَم خم شده ساربان» با این دم بر سر و سینه می‌زنند. در روز سیزدهم ماه محرم، مصادف با سومین روز شهادت امام حسین(ع) هم مجالس تعزیه‌خوانی در هیأت‌ها به یاد کار طایفه بنی‌اسد در دفن پیکرهای شهدای کربلا برپا می‌شود.»
عزاداری سنتی بوشهر با نوای علیرضا پولاد
شهر بوشهر متشکل از ۴ محله سنتی به نام دهدشتی، شبندی، بهبانی و کوتی است که هیأت‌های محوری در این ۴ محله مستقر هستند و به عزاداری می‌پردازند. در محلات دیگر مانند امامزاده، ریشهر، دواس، صلح آباد، جبری و ... هم عزاداری سنتی تاحدودی رایج است. ناخداعباس مبدع عزاداری سنتی بوشهر، در ۱۳ فروردین ۱۳۳۲ یا ۱۳۳۳ در اهواز درگذشت و در آرامگاه علی بن مهزیار اهوازی دفن شد. اگر گذرتان در ماه محرم به بوشهر افتاد، حتماً از مجالس عزاداری سنتی آن‌ها دیدن کنید.
انتهای پیام/
