به گزارش «ایبنا»، حدود دو سال قبل، در بهمن ۱۳۹۷ اتحادیه اروپا با هدف حفظ برجام و مقابله با یک‌جانبه‌گرایی آمریکا، در پی ایجاد یک کانال ویژه مالی برای ارتباط با ایران بود، سرانجام این سازوکار را با عنوان «اینستکس» راه‌اندازی کرد. اما با گذشت زمان، ناکارآمدی این کانال مالی با عدم همکاری سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس بر همگان مشخص شد. در این میان بر خلاف ادعای قائم مقام وزارت امور خارجه آلمان که گفته است «ایران مسوول عملکرد ناموفق اینستکس است»، به گفته بسیاری از کارشناسان اقتصادی، عدم عزم و اراده از سوی اروپا و شرکت‌های اروپایی برای انجام عملیات تجاری و مالی در اینستکس، مشهود بوده است. حتی در ابتدای راه‌اندازی این کانال ویژه مالی، پدرام سلطانی از فعالان اقتصادی در گفت‌وگویی با اشاره به اینکه عامل مهم موفقیت سازوکار ویژه مالی اروپا با ایران استقبال شرکت‌های اروپایی از اینستکس است، اظهار کرد: «شرکت‌های ایرانی که در شرایط فعلی در تنگنای نقل‌وانتقال پول هستند، نه‌تنها از اینستکس بلکه از هر سازوکار دیگری استقبال خواهند کرد. اما آیا شرکت‌های اروپایی جسارت کار با این سازو کار ویژه مالی را دارند؟ آیا بانک‌های مرکزی کشورهای اروپایی هم این امکان را فراهم می‌کنند تا وجوه یا اوراقشان در قالب این سازوکار معامله شود؟»
سلطانی همچنین اخیرا در مورد آخرین وضعیت سازوکار اینستکس اظهار کرد: از آخرین تلاش‌هایی که انجام و چند فقره هم به‌صورت آزمایشی از طریق این سازوکار مبادله شد، دیگر پیشرفتی در این موضوع مشاهده نمی‌شود. دلیل اصلی آن است که این سازوکار به نوعی دولتی تعریف شده، بنابراین دولت ایران باید بتواند فروشی داشته باشد تا بتواند منابع را صرف واردات از اروپا کند. چون شرکت‌های اروپایی دیگر نفت و فرآورده‌های نفتی از ایران نمی‌خرند پس منبعی وجود ندارد که در اینستکس ریخته و بتواند موجب تجارت با اروپا شود. وی اضافه کرد: اگر منابع حاصل از فروش نفت ایران به کشورهای دیگر مثل چین، کره‌جنوبی، ژاپن، هند یا صادرات گاز به ترکیه یا برق به عراق به اینستکس واریز نشود، نمی‌توان از این مکانیزم انتظار داشت که بتواند به کمک تجارت خارجه ما بیاید.
به هر حال اظهارات این فعال اقتصادی نشان می‌دهد عدم موفقیت اینستکس بیشتر از آنکه متوجه ایران باشد، به‌دلیل عدم جدیت طرف‌های اروپایی برای بسط و توسعه اینستکس است.
همان‌گونه که بانک مرکزی کشورمان نیز اخیرا در واکنش به اظهارات مقام آلمانی، با اشاره به اینکه عدم شجاعت اروپایی‌ها علت اصلی عدم موفقیت اینستکس است، تاکید کرد: «کانال اینستکس برای نجات برجام طراحی شد، اما کار نکرد چون کشورهای اروپایی شجاعت کافی برای اعمال قدرت اقتصادی ملی و مستقل خویش را نداشتند. همچنین آنان هیچ راهی برای تامین مالی اینستکس نیفتند. مشخص است که ایران تنها برای حفظ کانال اروپایی و واردات کالاهایی که قادر است از کانال‌های دیگر تامین کند، حاضر به جابه‌جایی منابع مالی خود نیست. اینستکس قرار بود روابط تجاری ایران و اروپا را فارغ از تحریم‌های آمریکا شکل دهد، نه آنکه آن را تحت تحریم‌ها تعریف کند.»
مسلما فرآیند اینستکس در چند ماه گذشته نشان داد نگاه اروپایی‌ها به کاخ سفید و اجازه آمریکایی‌هاست. سلطانی رئیس اتاق مشترک ایران و اتریش آبان ماه امسال در این‌باره گفت: «تا حد زیادی بر بازیگران اینستکس معلوم شده که فعال شدن آن هم نیاز به چراغ سبز آمریکا دارد که شرکت‌های اروپایی بتوانند از ایران نفت و فرآورده‌های نفتی بخرند یا خریداران کشورهای دیگر بتوانند مبلغ خرید نفت را از طرق بانکی به اینستکس برسانند. در غیر این صورت این ظرف دیگر قابل استفاده نخواهد بود.»
محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در مهرماه سال گذشته درباره سرنوشت اینستکس گفته بود: «این بستگی به اروپایی‌ها دارد، سرنوشت اینستکس واقعا وابسته به این است که اروپا به این نتیجه برسد که نمی‌تواند از آمریکا برای هر کارش اجازه بگیرد.»
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز اخیرا در نشست خبری با بیان اینکه یکی از مواردی که اروپا اعلام کرد می‌خواهد در آن چارچوب، وظایف و تعهدات خود را انجام دهد یک مکانیزم نقل و انتقال مالی بود، تصریح کرد: این سازوکار ابتدا به نام SPV و سپس با نام «اینستکس» شناخته شد. ما نیز از این موضوع استقبال و اعلام کردیم اگر بر این باورند که می‌توانند در قالب «اینستکس» تعهدات خود را عملیاتی کنند، به آنها کمک می‌کنیم. تمامی کمک‌های ما به این برنامه برای ایجاد شرایط متناظر آن در ایران متاسفانه به نتیجه نرسید. سخنگوی وزارت امور خارجه با تاکید بر ناتوانی شدید اروپایی‌ها برای اجرای تعهدات خود در برجام، خاطرنشان کرد: در قالب «اینستکس» یکی، دو تراکنش بسیار ناچیز انجام شد که آن هم کاملا تحت فشار ایالات متحده آمریکا ناتوانی و بی‌عملی اروپایی‌ها را نشان داد که چیز باارزشی نیست.
