به گزارش همشهری آنلاین، تولید واکسن کرونا با ۵ پلتفرم قطعا یکی از دستاوردهای ایران در حوزه پزشکی است. مسئله اما اینجاست که اکنون صنعت واکسن‌سازی کشور با وجود جهش قابل توجه در پاندمی کرونا، دست به گریبان مشکلات زیادی شده است. برخی شرکت‌ها کمتر از ۵۰ درصد پول واکسن‌های تحویل داده شده به وزارت بهداشت را گرفته و برخی دیگر هم هنوز یک ریال دریافت نکرده‌اند.
هم‌اکنون هم هیچ واکسن جدیدی تولید نمی‌شود و واکسن‌های تولیدشده هم در انبار شرکت‌ها روی دست تولیدکنندگان مانده است. اردیبهشت امسال علیرضا خاکدامن، معاون ستاد توسعه فناوری زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از بدهی ۵.۵ هزار میلیارد تومانی به شرکت‌های تولیدکننده واکسن خبر داده و گفته بود: «تاکنون حدود ۱۵۰ میلیون دوز واکسن خارجی شامل آسترازنکا، اسپوتنیک وی، سینوفارم و بهارات و ۵۰میلیون دوز واکسن داخلی شامل برکت، اسپاکوژن، پاستوکووک، نورا و فخرا خریداری شده است.»
البته هم‌اکنون، در سبد واکسیناسیون ایران تنها واکسن خارجی موجود سینوفارم است و به‌نظر نمی‌رسد که دولت و وزارت بهداشت تصمیمی برای واردات واکسن داشته باشند. سیاست آنها حمایت از واکسن‌سازان داخلی و تأکید بر صادرات محصولات آنهاست، اما بررسی‌های همشهری نشان می‌دهد که مشکلات مشترک تولیدکنندگان داخلی واکسن، ازجمله پرداخت نشدن مطالبات و عملی نشدن وعده خرید واکسن‌ها همچنان به قوت خود باقی است. درباره صادرات هم واکسن‌های ایرانی هنوز موفق به دریافت مجوزهای سازمان جهانی بهداشت نشده‌اند و این مسئله فرصت‌های صادرات آنها را با محدودیت‌های زیادی همراه می‌کند.
حسینعلی شهریاری، رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس چندی پیش با انتقاد از وضعیت موجود درباره واکسن‌سازهای داخلی گفته بود: «وزارت بهداشت در خرید واکسن‌های ایرانی بدعهدی کرده و بدهی خود را به این شرکت‌ها نمی‌پردازد. از سوی دیگر پیگیری واکسن‌سازهای ایرانی برای صدور مجوز توسط سازمان بهداشت جهانی هم به نتیجه‌ای نرسیده و بسیاری از کشورها واکسن‌های ایرانی را به رسمیت نمی‌شناسند؛ به همین دلیل، اساسا از ابتدا استقبال زیادی از واکسن‌های ایرانی کرونا صورت نگرفت و اکنون هم به جایی رسیده‌ایم که به‌صورت کلی استقبال از تزریق دوزهای یادآور واکسن کرونا در میان مردم ایران هم کم شده است.»
تمرکز بر تولید واکسن اومیکرون
اولین واکسن ایرانی، یعنی کووایران برکت تاکنون ۶۰میلیون دوز تولید شده و ۱۵میلیون دوز به وزارت بهداشت تحویل داده است؛ هر چند تمرکز فعلی شرکت برکت بر تولید واکسن با سویه اومیکرون و صادرات است و اوایل تیر امسال هم نخستین محموله صدهزاردوزی این شرکت به نیکاراگوئه و ونزوئلا صادر شد. سازمان غذا و دارو هم مجوز تزریق اضطراری واکسن برکت‌پلاس، برای سویه اومیکرون را اوایل تیر امسال صادر کرد و پیگیری‌های همشهری نشان می‌دهد که ۳میلیون دوز از این واکسن تحویل وزارت بهداشت شده است؛ هر چند که مدیران این شرکت تمایلی به انجام مصاحبه و بیان آنچه قرار است برای واکسن‌های تولیدشده یا شرایط خط تولید این واکسن‌ها در آینده رخ بدهد، ندارند، اما براساس آمار موجود، شرکت دارویی برکت عددی حدود ۱۲هزار میلیارد ریال از دولت بابت واکسن‌ها طلبکار و مانند سایر واکسن‌سازها با مشکلاتی ازجمله نبود حمایت و پرداخت نشدن به‌موقع مطالباتش مواجه است.
حواشی تاریخ انقضا و مشکلات تولید
دومین واکسن ایرانی، پاستوکووک محصول مشترک ایران - کوباست که البته به تأکید مسئولان انستیتو پاستور، تکنولوژی این واکسن به‌طور کامل به ایران منتقل شده است؛ واکسنی که تاکنون ۱۵میلیون دوز آن به وزارت بهداشت تحویل داده شده و ۲میلیون دوز هم آماده تحویل دارد. تصاویری که چند روز پیش از تمدید تاریخ انقضای این واکسن منتشر شد، موجی از نگرانی‌ها را برای مردم به‌وجود آورد. در این تصاویر نشان داده شد که تاریخ انقضای واکسن‌ها با برچسب جدید، تغییر کرده است.
اظهارات متفاوت از تمدید این تاریخ انقضا باعث ابهامات زیادی شد. در نهایت دلارام درود، معاون تولید انستیتوپاستور ایران درباره تمدید تاریخ انقضای این واکسن‌ها توضیحات کاملی ارائه کرد و براساس اعلام او تاریخ درج شده اولیه روی واکسن‌های پاستوکووک براساس داده‌های اولیه پایداری کوتاه‌مدت، به‌صورت ۶ماه درج شده و با ادامه مطالعات، پایداری طولانی‌مدت این واکسن‌ها در شرایط واقعی مورد بررسی قرار گرفته و با توجه به نتایج به‌دست آمده، مجوز مصرف تمدید شده است.
حالا احسان مصطفوی، رئیس مرکز تحقیقات بیماری‌های نوپدید و بازپدید انستیتو پاستور ایران درباره ظرفیت‌های خط تولید این واکسن در کشور به همشهری توضیحات بیشتری می‌دهد: «علاوه بر ۱۵ میلیون دوز تحویل شده، ۲میلیون دوز واکسن دیگر هم در حال طی کردن مراحل دریافت مجوز است تا تحویل وزارت شود. خط تولید هم متوقف نشده و درصورت اعلام نیاز وزارت بهداشت، ظرفیت تولید ماهانه ۴میلیون دوز پاستوکووک فراهم است.»
در انستیتوپاستور علاوه بر پاستوکووک، تولید واکسن جدید انستیتوپاستور با پلتفرم آدنوویروس مشابه آسترازنکا هم کلید خورده و مصطفوی درباره وضعیت این واکسن جدید می‌گوید: « مستندات این واکسن در اختیار سازمان غذا و داروست و این آمادگی در انستیتو پاستور وجود دارد که درصورت نیاز، کارآزمایی‌های بالینی را آغاز کند. » پیش از این علیرضا بیگلری، رئیس سابق انستیتو پاستور کمبود نقدینگی و نبود حمایت‌های ارزی را از مشکلات اصلی تولید واکسن اعلام کرده و گفته بود برای تمام واکسن‌های تحویل شده به وزارت بهداشت کمتر از ۳۰درصد پول دریافت کرده‌ایم.
فقط ۱۰ درصد دریافتی!
«شرکت رازی تاکنون ۵میلیون دوز واکسن کووپارس تحویل وزارت بهداشت داده و ۳.۵میلیون دوز هم در انبار دارد.» این موضوع را محمدحسین فلاح مهرآبادی، سخنگوی مؤسسه تحقیقات و واکسن‌سازی رازی اعلام می‌کند و درباره خط تولید واکسن کووپارس به همشهری می‌گوید: «ظرفیت تولید ماهانه ۳میلیون دوز واکسن را داریم، اما تا وقتی که وزارت بهداشت اعلام نیاز نکند، تولید جدیدی نخواهیم داشت. همین حالا ۳.۵میلیون دوز واکسن داریم که تولید آنها به درخواست خود وزارت بهداشت صورت گرفته، اما نه واکسن‌ها را تحویل می‌گیرند و نه قراردادی برای آنها بسته می‌شود.»
به‌گفته مهرآبادی، وزارت بهداشت برای ۵میلیون دوز واکسن تنها ۱۰درصد هزینه‌ها را پرداخت کرده و تولید جدید تا محقق نشدن تعهدات انجام نمی‌شود: «در تمام دنیا مواد اولیه برای تولید واکسن گران است. البته اینطور نیست که ما ضررهای زیادی کرده باشیم، اما به هر صورت سرمایه‌گذاری صورت گرفته و نیاز داریم که پول واکسن‌ها به ما پرداخت شود.» او نبود حمایت، پرداخت نشدن مطالبات به‌صورت یکسان به همه شرکت‌ها و منعقد نشدن قرارداد جدید را ۳ چالش اصلی واکسن‌سازها عنوان می‌کند: «این شرایط قطعا فشار زیادی به تولیدکنندگان وارد خواهد کرد؛ چراکه آنها هزینه‌های زیادی کرده‌اند و باید برگشت منابع مالی وجود داشته باشد. اگر این مشکلات مرتفع نشود، درصورت مواجهه با پاندمی‌های بعدی واکسن‌سازها دیگر ریسکی برای ورود به چنین شرایطی نخواهند داشت.»
به گفته سخنگوی مؤسسه رازی، راهکار برون‌رفت واکسن‌سازها از شرایط فعلی محقق شدن تعهدات و وعده‌های وزارت بهداشت است. او در ادامه، صدور دیرهنگام مجوزها را چالش صادرات واکسن‌ها می‌داند و می‌گوید: «مجوزهای صادرات را زمانی دادند که بیشتر کشورها واکسن‌های مورد نیازشان را تامین کرده بودند و به همین دلیل این شرایط فراهم نشد.»
واکسن‌سازها را پشیمان نکنید
اسپایکوژن، دومین واکسن تولید مشترک است که با همکاری ایران و یک شرکت استرالیایی ساخته شده است. تاکنون ۱۴ میلیون دوز از این واکسن تولید شده، اما وزارت بهداشت تنها ۸ میلیون دوز تحویل گرفته است.
هاله حامدی‌فر، مدیرعامل گروه دارویی سیناژن درباره وضعیت خط تولید این واکسن به همشهری می‌گوید: «با توجه به اینکه تکنولوژی تولید پروتئین نوترکیب بیش از یک‌دهه است که از سوی سیناژن در داخل کشور وجود دارد، برای تولید اسپایکوژن، خط تولید جدیدی راه‌اندازی نکردیم و درباره واکسن‌ها هم مورد استفاده قرار گرفت. هم‌اکنون مانند گذشته داروهای پروتئینی در این خط تولید می‌شوند، اما اکنون تولید واکسن اسپایکوژن با توجه به محدودیت در تحویل گرفتن از سوی وزارت بهداشت و اینکه قبلا به مقدار کافی تولید شده، لزومی ندارد.»
به‌گفته حامدی‌فر، نخستین تولید اسپایکوژن حدود ۶ میلیون دوز بود که با درخواست وزارت بهداشت به ۱۴میلیون دوز رسید، اما فقط ۸میلیون دوز آن از سوی وزارت تحویل گرفته شد. سایر واکسن‌ها تعیین‌تکلیف نشده است. او به هزینه‌های گران تولید واکسن هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «سیناژن تنها مجموعه خصوصی است که واکسن به وزارت بهداشت تحویل داد و هیچ ارز دولتی ۴۲۰۰ تومانی بابت تولید واکسن دریافت نکرد؛ به همین دلیل هم‌اکنون پروژه واکسن برای مجموعه سیناژن یک پروژه ضررده به‌حساب می‌آید؛ چون هنوز بازپرداخت مالی واکسن‌های تحویل داده شده، صورت نگرفته است.»
او ادامه می‌دهد: «مشکل اصلی اینجا بود که از فروردین ۱۴۰۰همکاری‌های لازم برای آغاز مطالعات بالینی را نداشتیم و بارها مطرح کردیم که اگر همکاری‌ها انجام می‌شد، قبل از پیک پنجم، مردم به واکسن کرونا در حجم چندین میلیون دوز دسترسی پیدا می‌کردند. این بزرگ‌ترین حسرت ما در از دست رفتن فرصت و اندوه جان باختن بسیاری از مردم در تابستان۱۴۰۰ است.»
هیچ پولی دریافت نکرده‌ایم
واکسن نورا هم تاکنون ۵میلیون دوز تولید شده که ۳میلیون دوز آن در اختیار وزارت بهداشت قرار گرفته است. تولیدکنندگان این واکسن ۲ میلیون واکسن دیگر هم در اختیار دارند، اما باید منتظر اعلام درخواست وزارت بهداشت باشند. غلامرضا اولاد، مجری طرح واکسن نورا درباره وضعیت خط تولید این واکسن به همشهری می‌گوید: «ظرفیت خط تولید نورا، حداقل ۳میلیون دوز در ماه است، اما فعلا تولید جدید نداریم. تاکنون هیچ پولی از فروش قبلی واکسن‌ها دریافت نکرده‌ایم و تنها امیدواری‌مان عملی شدن قول‌ها و پرداخت مطالبات است.»
به گفته او، مشکلات موجود درباره واکسن‌سازها تا حدودی به فروکش کردن کرونا و صفر شدن مرگ‌ومیرها برمی‌گردد که باعث شد بحث مطالبه واکسن مقداری به حاشیه برود: «اکنون با توجه به رقم خوردن دوباره پیک بیماری و بالا رفتن آمارها به‌نظر می‌رسد که برنامه‌ریزی دولت برای خرید واکسن درصورت ادامه بحران بیماری افزایش پیدا کند.» او در پاسخ به این سؤال که با وجود توقف در خط تولید و درصورت درخواست آیا به سرعت می‌توان نیاز به واکسن را تامین کرد، عنوان می‌کند: «آمادگی لازم برای تولید بیشتر وجود دارد، توقفی در خط تولید نداریم و برای شروع تولید مجدد هم برنامه‌ریزی شده است. البته در ادامه مسیر نیاز به حمایت‌های دولت است که باعث می‌شود واکسن‌سازها در آینده برای هر عاملی، تولید واکسن را با پلتفرم‌های ارائه شده انجام دهند.»
پول واکسن‌های تولید داخل را نداده‌اند
فخرا هم تاکنون بیش از ۵میلیون دوز واکسن تولید کرده، اما آمار دقیقی از تحویل این واکسن به وزارت بهداشت، در دست نیست. احمد کریمی، مدیر پروژه واکسن فخرا اوایل مرداد درباره مشکلات این شرکت به ایلنا گفته: «سال گذشته اعلام کردیم که اگر کسی این واکسن را نخواهد و از ما نخرد، ما هم تولید نخواهیم کرد و هنوز هم همین را می‌گوییم. تاکنون هر تعداد دوز واکسنی که سفارش داده شده، تولید و تحویل وزارت بهداشت شده است.»
به‌گفته کریمی وزارت بهداشت پول واکسن‌های تولید داخل را نداده و این مسئله در جلسه با کمیسیون بهداشت و درمان نیز مورد تأکید قرار گرفته است: «در جلسه مشترکی که با وزارت بهداشت برگزار شد، سازمان مدیریت قول داده است که این مبلغ پرداخت شود. این پول قرار است در دولت جابه‌جا شود و دیر یا زود این کار انجام خواهد شد. در این شرایط، ۲جلسه هم برگزار شده و وزارت بهداشت هم قبول دارد که بدهکار است. آنها اعلام کرده‌اند که این بدهی را پرداخت خواهند کرد.»
خرید واکسن براساس نیاز معاونت بهداشت
سیاست‌های حمایتی سازمان غذا و دارو از واکسن‌سازهای داخلی بر مبنای نیاز به تامین واکسن‌هاست. به‌گفته سعیده فخرزاده، رئیس اداره بیولوژیک سازمان غذا و دارو، خرید واکسن براساس اعلام نیاز و درخواست معاونت بهداشت وزارت بهداشت صورت می‌گیرد: «این معاونت براساس پروتکل‌های جهانی ، سیربیماری و واریانت‌های ویروسی که در گردش هستند نیاز به نوع و میزان واکسن‌ها را اعلام می‌کند. وزارت بهداشت خریدار نهایی واکسن‌هاست که در صورت نیاز در این‌باره اقدام می‌کند.»
او در پاسخ به این سؤال که در شرایط کنونی واکسن‌ها روی دست تولیدکنندگان مانده و آیا توزیع آنها در داروخانه‌ها مناسب نخواهد بود، بیان می‌کند: « واکسن یک موضوع استراتژیک است و تامین و توزیع رایگان آن برعهده دولت‌هاست. واکسن کووید-۱۹ در کل دنیا به‌صورت رایگان در اختیار مردم قرار گرفته است و راجع به آن در سیاست‌های کلان وزارت بهداشت و با همکاری بین بخشی تصمیم گرفته می‌شود.»
فخرزاده درباره صدور مجوز برای واکسن‌های جدید مثل استنشاقی کووپارس یا آدنوویروس پاستور هم توضیح می‌دهد: «هر شرکتی که اطلاعات و پروتکل‌های کامل را ارائه کند در سازمان غذا و دارو بررسی و اعلام نتیجه خواهد شد. هم‌اکنون در دنیا توصیه به تولید واکسن‌های پلی‌والان (چند ظرفیتی) یا براساس سویه‌های جدید ویروس شده است؛ به همین دلیل یکی از توصیه‌های ما به واکسن‌سازهای داخلی هم این است که با توجه به زیرساخت‌ها و توانمندی‌های خوبی که دارند، در همین مسیر برای سویه‌های جدید واکسن حرکت کنند.»
