به گزارش خبرگزاری فارس از قزوین، هر ساله و با فرارسیدن ماه محرم، مسلمانان سراسر دنیا، مردم ایران و به تبع آن استان قزوین در سوگ امام حسین علیه السلام و یاران باوفایشان به برگزاری مراسم عزاداری می پردازند. در برخی از نقاط استان قزوین در گذشته آیین، آداب و رسومی جذاب، قابل تامل و جالب جاری بوده که برخی از آن ها هنوز پابرجاست.
به همین بهانه با محمد حسن سلیمانی پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و کنشگر میراث فرهنگی و گردشگری در قزوین گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که از نظر می‌گذرد.
در گذشته پیش از آغاز ماه محرم چه رسومی در قزوین اجرا می‌شد؟
یکی از آیین‌هایی که در گذشته در قزوین انجام می‌شد و امروز خیلی کم‌رنگ شده اما به شکل‌های مختلف انجام می‌شود، آیین سیاه‌پوشان بود که سه روز مانده به آغاز محرم‌الحرام، برای ورود به این ماه مساجد، تکایا و حسینیه‌ها سیاه‌پوش و بیرق سیاه و طَبَق‌های چراغ و علامت‌ها برپا می‌شدند.
مراسم عزاداری حسینی در مدرسه صالحیه قزوین در اواخر دوره قاجاریه
رسمی که در این سال‌ها کم‌رنگ شده و به ندرت انجام می‌شود این است که از شب اول تا هفتم ماه محرم هیأت‌های عزاداری هر شب به عنوان میهمان از یک هیأت به هیأت دیگر می‌رفتند. در جریان این رفت و آمد، هیأت مسجد میدان‌گاه به امامزاده علی علیه‌السلام می‌رفت و علامت‌های هیأت‌ها به عنوان پیشقراول هیأت حرکت داده می‌شدند و زمانی که به مسجد یا امامزاده میزبان می‌رسیدند با علامت‌ها، سلام می‌دادند و سینه‌زنی و عزاداری می‌کردند و هیأت میزبان هم با چای و شربت از هیأت میهمان پذیرایی می‌کرد و زمان خداحافظی هم، نوحه خداحافظی می‌خواندند و شب بعد هیأت میزبان، میهمان هیات شب قبل می‌شد. این بازدیدها تا سه شب مانده به عاشورا صورت می‌گرفت و هر شب یک مسجد یا امامزاده انتخاب می‌شد.
هیأت‌ها به کدام امامزاده‌ها می رفتند؟
هیأت‌ها شب هفتم به بقعه بی بی شهربانو در محله راه چمان، شب هشتم به امامزاده آمنه خاتون و امامزاده علی علیه السلام در محله پنبه ریسه، شب نهم به امامزاده سلطان سید محمد در محله آخوند و شب و روز عاشورا هم به امامزاده حسین علیه‌السلام در محله دباغان می‌رفتند و عزاداری می‌کردند که از حدود 200 سال پیش این رسم در قزوین برپا بوده و در حال حاضر برنامه شب هشتم تا دهم هنوز پابرجاست و در شب هفتم فقط هیأت‌هایی که نزدیکتر به بقعه بی‌بی شهربانو هستند، به این امامزاده رفته و عزاداری می‌کنند.
حرکت دسته‌های عزاداری در روز عاشورای حسینی در خیابان سپه (شهدا) قزوین در اوایل دوره پهلوی اول
رسمی که طی سه تا چهار دهه اخیر به فراموشی سپرده شده عزاداری عصر عاشورا یا همان شام غریبان امام حسین علیه السلام و یاران باوفایشان است. گرچه امروزه در شام غریبان روشن کردن شمع و مراسمی برگزار می‌شود اما در گذشته، متفاوت بود.
نحوه برگزاری شام غریبان در گذشته توسط هیأت‌ها چگونه بود؟
هیأت‌ها در گذشته پیش از غروب آفتاب بدون علامت‌ها و طبق چراغ بیرون می‌آمدند و فقط دو بیرق سیاه نیمه برافراشته افقی را به موازات یکدیگر حرکت می‌داند، به طوری که پرچم‌ها به سمت جلو و چوب‌ها به سمت عقب بود و در موازات هم در فاصله یک متری بودند و به صورت نمادین در سوگ شهادت امام حسین علیه‌السلام و یارانش عزاداری و نوحه‌خوانی می‌کردند.
در گذشته که در کوچه‌ها و خیابان‌ها برق وجود نداشت در عصر عاشورا و شب شام غریبان طبل و شیپور می‌زدند و هیأت‌ها دو دسته می‌شدند و به صورت جلو و عقب نوبتی نوحه‌سرایی می‌کردند به این نحو که دسته‌ای می‌ایستاد و نوحه‌خوانی می‌کرد و سینه‌زنی می‌کرد و دسته دیگر می‌نشست و سکوت می‌کرد و بعدا برعکس عمل می‌کردند. اما نوحه‌ای که می‌خواندند این نوحه حزن‌انگیز بود: «شه، بی‌کفن است امشب، عریان بدن است امشب»/ «انگشتر شاه دین، دست دشمن است امشب»/ «فاطمه بیا بنگر دشت کربلا بنگر، بی‌کفن حسین را روی ریگ‌ها بنگر».
رسمی که در مناطق الموت، تاکستان، آبیک و برخی دیگر از روستاها و مناطق استان وجود دارد، «عَلَم‌گردانی» است که در آغاز محرم و در مناطقی از پنجم محرم، علم برهنه را در روستاها می‌چرخاندند و مقابل منازل ساکنین می‌ایستادند. اهالی با دود کردن اسفند و قربانی کردن، با نذر و نیازی که داشتند روسری، شال و یا دستمالی را به این علم می‌بستند که هنوز هم این مراسم برگزار می‌شود. این علم در روز عاشورا به حرکت در می‌آمد و در واقع نماد نذر و نیاز مردم آن منطقه یا روستا بود که در خود قزوین رسم نیست.
رسم دیگری که در گذشته وجود داشت و الان هم کمابیش برگزار می‌شود، آیین طشت‌گذاری است که بیشتر آذری‌زبان‌های استان قزوین در آستانه ورود به ماه محرم انجام می‌دهند.
در صحبت هایی که داشتید به آیین چهل منبر اشاره کردید، در مورد این آیین توضیح بفرمایید؟
یکی از آیین‌های دیگری که از دوره قاجار در قزوین وجود داشت و در ایام عزای حسینی به ویژه تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شد و در حال حاضر در برخی از نقاط کشور همچنان برپاست و به رسم محلی آن شهر تبدیل شده آیین «چهل منبر» بود.
«چهل منبر» حدود 90 سال پیش جزو آیین ما بود اما بعد از ممنوع شدن برگزاری علنی عزاداری حسینی در دوره پهلوی اول، سابقه چندانی در برگزاری آن در قزوین نداشته‌ایم.
یکی از نذورات در شب عاشورا پای برهنه رفتن به 40 مجلس روضه‌خوانی یا هیات مذهبی بود که به آیین چهل منبر معروف بود.
یکی از منبرها در خانه امام جمعه در محله آخوند بود که از عصر نهم محرم زن و مرد دسته به دسته به دفتر امام جمعه می‌آمدند و در منبری که روحانی در مصیبت آل‌الله علیهم السلام سخن می‌گفت شمع روشن می‌کردند، منبر را می‌بوسیدند و می‌رفتند؛ بانویی هم کنار منبر بود و پس از رفتن زائرین شمع‌ها را خاموش می‌کرد و روی هم قرار می‌داد که نوعی سبک و سیاق عزاداری بود، بعد از ممنوعیت عزاداری علنی توسط رضاخان تقریبا در قزوین دیگر اجرا نشد اما در برخی از مناطق کشور همچون لاهیجان استان گیلان همچنان این رسم اجرا می‌شود.
طوق درآوردن چه رسمی بوده که در قزوین برگزار می‌شد؟
یکی از آیین‌های جالبی که از دوره قاجار در عزای حسینی در قزوین متداول و برقرار می‌شد، آیین «طوق درآوردن» بود که در خانه امام جمعه در محله آخوند انجام می‌شد و قزوینی‌ها به این خانه،«خانه طوق‌درآورها» می‌گفتند که آیین طوق‌گردانی، علم‌بندانی و علم‌‌گردانی همچنان در قزوین و برخی از نواحی قزوین مرسوم است و به برکت عزاداری امام حسین علیه السلام، طوق‌هایی در هیأت‌ها قابل مشاهده است اما آیین طوق درآوردن در گذشته حکایت دیگری دارد.
در محله آخوند کوچه‌ای که به بقعه سلطان سید محمد منتهی می‌شد، خانه بزرگ امام جمعه وجود داشت که هنوز هم است و در گذشته در اتاق کوچکی که رو به حیاط بود شیخ مرتضی شهیدی امام جمعه و یا فرزندش می‌نشست و طوقی که میان یک جعبه چوبی وجود داشت را از جعبه بیرون می‌آوردند و قبضه را در دست می‌گرفتند و در دست خود نگه می‌داشتند و عزاداران تیغ را می‌بوسیدند و می‌رفتند.
طوق که یک تیغه فلزی است را عصر تاسوعا در طشت آب می‌گذارند و مردم به عنوان نذر و تبرک از آن استفاده می‌کنند؛ طوق تیغه‌ای نظیر سرنیزه تفنگ و راست و صاف به طول 50 سانتیمتر و عرض 3 سانتیمتر است که نوک آن تیز مانند قداره تیز و متمایل است و یک طرف آن به نام امام حسن علیه السلام و سمت دیگر آن به نام امام حسین علیه السلام مُهر شده است.
آیا سنتی که خاص قزوینی‌ها باشد، وجود دارد؟
یکی از آیین‌هایی که از سنت‌های خاص شهر قزوین است و در غالب نقاط استان در شهرها مشاهده می‌شود طبق‌کِشی یا طبق‌گردانی است که در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده و در نقاط دیگر کشور دیده نمی‌شود و فقط در دو سه دهه اخیر در تهران طبق چراغ حمل می‌شود اما این رسم، خاص قزوینی‌ها است.
طَبَق از جنس چوب به ارتفاع 1.5 متر و قطر یک متر به صورت مدور است و بیشتر قسمت‌های آن آیینه‌کاری و با چراغ‌های رنگی زینت پیدا می‌کند و در ایام عزاداری امام حسین علیه‌السلام به ویژه از شب هفتم دسته‌جات عزاداری این طبق استوانه‌ای را بر سر گذاشته، حمل و می‌چرخانند و آداب و آیین خاص دارد.
بیشترین آیین‌های زنانه ماه محرم متعلق به قزوین است
قزوین یکی از شهرهایی است که بیشترین آیین‌های زنانه را به مناسبت ماه محرم دارد.
شاید تنها آیینی که مختص سوگواری زنان قزوینی در مصیبت کربلاست برگزاری تشییع نمادین پیکر مطهر شهدای کربلا در سومین روز از شهادت امام حسین علیه‌السلام است که بعد از واقعه کربلا کسی از ترس یزید بن معاویه جرات نمی‌کرد پیکر مطهر شهدای کربلا را دفن کند که زنان طایفه بنی‌اسد جمع شدند و اقدام به دفن پیکر یاران این امام همام کردند که در دوازدهم ماه محرم سال 61 رخ داده است.
زنان قزوینی که بیشتر از ایلات و عشایر هستند به تاسی از زنان بنی‌اسد به صورت نمادین در دوازدهم ماه محرم هر سال در مسجد علی‌اکبری جمع می‌شوند؛ عده‌ای بیل و کلنگ به دست می‌گیرند و عده‌ای هم پیکرهای پارچه‌ای بدون سر را بر دوش حمل کرده و در خیابان‌ها به سمت حسینیه آقا سید جمال رضوی رفته و عزاداری می‌کنند و دوباره به مسجد علی‌اکبری بازگشته و سینه‌زنی و نوحه‌خوانی می‌کنند که برگزاری این آیین بسیار اندوهبار، موجب شده گردشگران بسیاری از نقاط مختلف کشور به قزوین کشانده شوند و از نزدیک شاهد این رویداد حزن‌انگیز باشند.
لازم به ذکر است؛ کماکان در قزوین عزاداری خانگی یا روضه‌های خانگی در دهه اول، دوم و حتی سوم متدوال و همچنان پابرجاست و صبح و شب در بیشتر نقاط قزوین این مجالس، برپا می‌شود.
هاجر عبدالهی
انتهای پیام/
