فرونشست زمین در دشت با ایجاد شکافی بزرگ در زمین‌های کشاورزی حاشیه شهر همراه شد. دشت رفسنجان مستعد ابتلا به چند سانحه طبیعی به‌ویژه فرونشست زمین و سیل است. در دشت رفسنجان استخراج بی‌حدومرز آب‌های زیرزمینی برای آبیاری عمدتا برای تولید پسته، سطح آب‌های زیرزمینی منطقه را بیش از 15 متر بین سال‌های 1350 تا 1380 کاهش داد. حوضه رفسنجان در بخش مرکزی ایران در استان کرمان با ارتفاع عمومی بین 1400 تا 1500 متر از سطح دریا قرار دارد.
در ناحیه‌های تغییر شکل سطح زمین، بین 10 سانتی‌متر تا 20 متر در سال فرونشست زمین گزارش شده است. کاهش سطح آب زیرزمینی باعث افزایش تنش‌های مؤثر در لایه‌های رسی و منجر به تحکیم لایه‌های زیرین می‌شود. فرونشست و شکاف برای اولین‌بار توسط کشاورزان محلی در سال 1356 به دلیل کاهش چاه‌های آب آنها گزارش شد. اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی که از سال 1348 تا 1378 حدود شش برابر افزایش یافت، باعث کاهش حدود 28 متری سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه شد. میزان فرونشست اخیر در بیشتر نواحی دشت رفسنجان در حدود 10 تا 15 سانتی‌متر در سال معادل کاهش حدود یک‌متری سطح آب زیرزمینی رخ می‌دهد. عمده‌ترین محصول کشاورزی منطقه پسته است و چاه‌های زیادی برای توسعه اراضی کشاورزی برای تولید مذکور حفر شده است.
رفسنجان با بیشینه دمای تابستان 43 درجه سانتی‌گراد و حداقل منهای 18 درجه سانتی‌گراد، بارندگی سالانه 95 میلی‌متر و در کوهستان‌ها 240 میلی‌متر دارد. حوضه آبخیز دشت رفسنجان ارتباط مستقیمی با دشت بردسیر، کبوترخان و باغین دارد. اما به دلیل شرایط آب اقلیمی، جریان سطحی قابل توجهی در این منطقه وجود ندارد. مهم‌ترین مسیرهای سیلاب منطقه مسیل کبوترخان است. مسیل‌ها نقش بسیار مهمی در تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی دشت رفسنجان دارند. متأسفانه به دلیل خشک‌سالی مداوم در سال‌های اخیر، میزان تغذیه آبخوان‌ها کاهش یافته است. شارژ مجدد بیشتر باعث برداشت بیشتر آب‌های زیرزمینی و کاهش کیفیت آب چاه‌ها می‌شود.
خامه‌چیان و همکاران در دانشگاه تربیت مدرس در سال 1374 نشان دادند که 226 قنات مسئولیت تأمین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب منطقه رفسنجان را بر عهده داشتند. اما با رشد جمعیت و توسعه کشاورزی در این منطقه، چاه‌های زیادی حفر شد و تقریبا تمام سامانه آبیاری سنتی قنات‌ها خشک شد. حدود 1800 حلقه چاه با دبی 850 میلیون مترمکعب آب در سال از سفره‌های آبخوان رفسنجان، انار و دشت نوق استخراج می‌شود. برداشت آب بیش از 200 میلیون مترمکعب در سال در دشت نوق و رفسنجان برآورد می‌شود. در حدود 40 سال، منطقه مورد استفاده کشاورزی تا 50 درصد افزایش یافت، اگرچه سرعت گسترش اخیرا به دلیل اثر خشک‌سالی و کمبود فزاینده آب کاهش یافته است. به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و کاهش بارندگی، شوری آب رو به افزایش است.
در اکثر مناطق کیفیت آب برای مصارف کشاورزی مزارع پسته با این درجه نمک مناسب بود، اما در سال‌های اخیر درجه نمک محلول سه برابر بیشتر از دهه‌های گذشته افزایش یافته است. به‌طوری‌که در برخی از چاه‌ها به 30 گرم در لیتر رسیده و میزان شوری بین سال‌های 1351 تا 1381 تا 45 درصد افزایش یافت. تا زمانی که پمپاژ بیشتر در دشت ادامه دارد و تا وقتی آب در سفره آب زیرزمینی موجود باشد، فرایند فرونشست ادامه خواهد داشت. جایی که یک منطقه دشت دچار فرونشست می‌شود، آب مستقیم به داخل آن جریان می‌یابد و چنین ویژگی‌ای به سیلابی‌شدن منطقه در باران‌های شدید و ناگهانی کمک می‌کند. خشک‌سالی هم به تشکیل لایه خاک غیرقابل نفوذ در همین محدوده کمک کرده است که این نیز به شکل‌گیری روان‌آب کمک می‌کند. اگر فرونشست در طول زمان ادامه یابد، در این صورت مخروط فرونشست بزرگ‌تر می‌شود. در نتیجه، محدوده سیلابی بعدی نیز گسترش می‌یابد.
از تمام پارامترهایی که ممکن است سیل ایجاد کند (شدت باران، ظرفیت نگهداری، روان‌آب، نفوذ، فرونشست زمین، کاربری زمین) پارامتر فرونشست احتمالا در طول زمان بر سیلاب اثر بیشتری می‌گذارد. از سوی دیگر پس از سیلاب، شکاف‌های از قبل موجود، محل زهکش آب سطحی جمع‌شده در سیلاب می‌شوند و با زهکش‌شدن آب سیلاب، این شکاف‌ها نیز گسترش می‌یابند؛ همان‌طورکه در رفسنجان دیده شد.
وقتی از یک فاجعه ناشی از فرونشست و سیل صحبت می‌کنیم با خسارات اقتصادی و... مواجه خواهیم شد؛ بنابراین با این نوع خسارات، سازگاری ضروری است. یک نکته کلیدی در مورد سازگاری بهتر، درک همبستگی بین فرونشست زمین و سیل است. سیل به‌طور قابل توجهی تحت اثر فرونشست زمین است و پس از سیلاب شکاف‌ها در محل فرونشست آسیب بیشتری می‌رساند. بنابراین کاهش یا حتی توقف فرونشست بهترین راه‌حل برای حفظ ایمنی محیط و زمین است.
* عضو فرهنگستان علوم ایران
* منتشر شده در روزنامه شرق/ پنجشنبه ۲۰ مرداد ۱۴۰۱
