میزگرد تسنیم درباره تأثیر هیئات مذهبی در جامعه/ تنها نهادی که توانست در برابر "میتینگ" مقاومت کند "هیئت" بود

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، هیئت‌ها از جمله محافلی هستند که افزون بر برکات معنوی فراوان برای آحاد مردم، تاثیرات اجتماعی گسترده‌ای هم در سطح جامعه دارند. در حالی که اساس تشکیل هیئت‌های مذهبی،‌ اقامه عزا برای اهل بیت وحی -علیهم‌السلام- به ویژه سید و سالار شهیدان، امام حسین -علیه‌السلام- است، اما در کنار آن، واجد کارکردهای متعدد دیگر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز هستند که توجه به هرکدام از آن‌ها می‌تواند مسیر سعادت جمعی ما را تسهیل کند.

در عصر حاضر، هیئت‌های اصیلِ مذهبی کارکردهای متعددی برای خود تعریف کرده‌اند؛ این هیئت‌ها گاهی در کِسوت گروه‌های جهادی به داد سیل‌زدگان،‌ زلزله‌زدگان و محرومان می‌رسند و گاهی نیز در جایگاه همیاران اجتماعی در جریان وقایعی چون کرونا، به یاری پرستاران می‌شتابند و نهضت مواسات را رقم می‌زنند. حال با توجه به فراوانی و گستره عملکرد  آن‌ها، پرداختن به فلسفه و ماهیت وجودیِ هیأت‌ها امری طبیعی و حتی ضروری و قطعی می‌نماید. بر همین اساس خبرگزاری تسنیم با برگزاری میزگردی تخصصی با حضور سه تن از مجرب‌ترین کارشناسان این حوزه، ماهیت، تاریخچه و همچنین تاثیرات هیئت در جامعه را به بحث گذاشته است که بخش نخست آن را در ادامه می‌بینید:

* ذکر حدیث؛ اولین خواسته اهل‌بیت(علیهم‌السلام) برای پایی هیئت است/ نقش بی‌بدیل تربیت‌کنندگی هیئات مذهبی

تسنیم: بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. عرض سلام و ادب و احترام خدمت شما بینندگان محترم، با توجه به فرا رسیدن ایام عزاداری آقا اباعبدالله‌الحسین(ع) می‌خواهیم، در مورد ماهیت هیئت و عزاداری با سه کارشناس محترم حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمود ابوالقاسمی، دکتر حسین محمدی‌فام و حجت‌الاسلام‌و‌المسلمین احمد حسینی‌الست گفتگویی داشته باشیم، در ابتدا از حاج آقای ابوالقاسمی درخواست می‌کنم که در خصوص ماهیت و فلسفه وجودی هیئت توضیحات خودشان را بیان کنند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابوالقاسمی:بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. عرض سلام و ادب دارم خدمت شما و مهمانان گرامی، نکته‌ای که شما می‌فرمایید نکته حائز اهمیتی است، همه افرادی که هیئت‌داری می‌کنند باید به این نکته توجه داشته باشند. سوال اینجاست که محیطی که امروز به عنوان هیئت آن را می‌شناسیم، چیست؟ برای چیست؟ و از چه زمانی این مجموعه شکل گرفته‌است؟ و قرار است در این مجلس چه نکاتی را بگوییم؟ ما می‌بینیم هیئات، فعالیت‌هایی را انجام می‌دهند که مورد سوال قرار می‌گیرند؛ مثلاً آیا هیئت باید در موضوعات جهادی و دفاع از انقلاب اسلامی ورود پیدا کند؟

این سوال‌ها حکایت از آن دارد که اساساً باید پاسخ داده شود که باید از هیئت چه انتظاری داشته باشیم؟ یا برخی از حرکات در هیئات که مورد نقد قرار می‌گیرد -برای چیست؟-. مثلاً اینکه چرا برخی از جوانان نوع خاصی عزاداری می‌کنند؟ چرا مجلس جشن و عزاداریشان با این نوع رفتارها آمیخته شده‌است؟ برای همین باید به ماهیت هیئت بپردازیم و فلسفه هیئت را مورد توجه قرار دهیم. لذا این نشست می‌تواند بسیاری از این سوال‌ها را پاسخ داده و برخی رفتارها نیز –با مشاهده این میزگرد- تعدیل  شود.

این مجالس از زمان اهل بیت (علیهم‌السلام) مطرح بوده و احادیث بسیار معروفی از اهل بیت(علیهم‌السلام) داریم. در همین زمینه امام رضا (علیه السلام) می‌فرمایند: منْ جَلَسَ مَجْلِساً یُحْیی فیهِ أمْرُنا لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ.(هرکه در مجلسی بنشیند که در آن یاد ما (اهل بیت) زنده می‌شود، قلبش در روزی که قلب‌ها می‌میرند، نمی‌میرد.) لذا در این روایت می‌بینیم که ماهیت خودِ جلسه مهم بوده‌است. همچنین روایات بسیاری از امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام از این دست مطالب داریم. امام(ع) از اصحاب خود پرسیدند، آیا دور هم جمع می‌شوید؟ و مجلس می‌گیرید؟ و احادیث ما را می‌گویید؟ آن شخص می‌گوید بله، ما چنین جلساتی داریم، که حضرت می‌فرمایند سلام من را به آن برسانید و بگویید که من دوست داشتم با شما بودم و با شما هم نفس می‌شدم. برای همین برپایی جلساتی که امروز تحت عنوان «هیئت» از آن یاد می‌کنیم توصیه شده توسط حضرات آل الله است و آن موضوعی که از آن انتظار داشتند، ذکر احادیث اهل بیت(علیهم‌السلام) بوده‌است. چراکه به تبع اجتماع دوستان و ذکر احادیث آن‌ها، دوستان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز در آن تربیت می‌شدند. برای همین باید به هیئتی‌ها بگوییم هیئت بر این اساس تاسیس شده‌است. –حال باید پرسید آیا- در رفت و آمدهای ما چنین چیزی تامین می‌شود یا نه؟ در آن زمان باید انتظار رشد تربیت داشته باشیم.

* تبیین معارف اهل‌بیت (ع) و ذکر مصیبت، دو ستون هیئات مذهبی هستند

تسنیم: خیلی سپاسگزارم. آقای دکتر محمدی‌فام با توجه به این‌که حاج آقای ابوالقاسمی در خصوص نقش و اهمیت هیئت توضیحاتی را ارائه کردند؛ جنابعالی در خصوص تأثیر جلسات خانوادگی و هیئت‌های دو، سه نفره توضیحات خود را بفرمایید.

حسین محمدی فام:بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم. عرض سلام و ادب خدمت حضرتعالی، اساتید بزرگوار و مخاطبان محترم. همان‌گونه که حاج آقا فرمودند شروع هیئت به دوران حضرات معصومین علیهم السلام برمی‌گردد. دریایی از روایات وجود دارد که با کنار هم قرار دادن آن‌ها ماهیت هیئت به دست می‌آید. مثلاً افرادی بودند که آمده‌اند در محضر امام صادق و امام رضا علیهم‌السلام مداحی کرده‌اند. بسیاری از ائمه دیگر هم در این زمینه روایات متعددی دارند که باید آن‌ها را کنار یکدیگر قرار دهیم تا این سوال‌ها برطرف ‌شود. (هرچند متاسفانه ما برخی از روایات را به صورت گزینشی انتخاب می‌کنیم.) البته در زمینه هیئت تحقیقات به اندازه کافی انجام شده است.

در روایات دو ستون اصلی در زمینه هیئت وجود دارد که امروز هم بر همان اساس دنبال می‌شود. یکی بیان احادیث و معارف اهل بیت(علیهم‌السلام) و دیگری ذکر مصیبت اهل بیت (علیهم‌السلام) است که به نظر من ماهیت اصلی هیئت، همین دو ستون بوده‌است. البته برخی شاخ و برگ‌ها به آن داده شده که شبهات در این زمینه ایجاد می‌شود و برخی دیگر نیز کارهای بسیار خوبی است. اما به نظرم ماهیت اصلی همین دو ستون است.

بر همین اساس –برای برپایی هیئت- موضوع جمعیت، زمان و مکان نیز کنار می‌رود که آن هم بر اساس روایت است. مثلاً امام باقر علیه السلام در روز عاشورا فرمودند، خانواده خودتان را جمع کرده و اقامه عزا کنید. چراکه با توجه به شرایط سیاسی آن موقع ایشان این دستور را دادند؛ یا آن روایت امام صادق(ع) که از ده نفر شروع می‌شود تا یک نفر. یعنی یک نفر خودش ذکر مصیبت بگوید و بگرید، بهشت بر آن واجب می‌شود.

* ماجرای هیئت‌های تک نفره

حال اگر این روایات را در کنار هم قرار دهیم به این می‌رسیم که اولاً برگزاری هیئت چقدر مهم است، ثانیاً خود حضرات معصومین(علیهم‌السلام) ابعاد آن را برای ما مشخص کرده‌اند که قید زمان و مکان ندارد یعنی حتی یک نفر می‌توانند در هر زمان و در هر مکان خودش تشکیل دهنده یک هیئت باشد. در احوالات بسیاری از علما، شهدا و ذاکران اهل بیت (علیهم‌السلام) داریم که در جمع یکی دو نفرهای خودشان، ذکر مصیبت اهل بیت (علیهم‌السلام) می‌گفتند. در احوالات عالمی داریم که ایشان می‌گفتند وقتی من ظرف می‌شویم و به خانواده کمک می‌کنم، متوسل به حضرت فضه می‌شوم.

یا شخص دیگری می‌گفت همسر من اهل ذکر است، در زمان پخت غذا دوخط روضه می‌خواند برای همین هرشب شامی که می‌آوریم شام روضه است. برای همین با این کارهای ساده می‌توان هیئت را بسط داد.

* سه نقش اساسی هیئات مذهبی چیست؟/هیئت زادگاه نخبگان است

تسنیم: آقای دکتر خیلی سپاسگزارم. جناب آقای حسینی‌الست خوش آمد عرض می‌کنم خدمت شما. دوستان در مورد اهمیت هیئت، نکاتی را فرمودند، شما نیز درباره اهمیت بُعد اجتماعی هیئت‌های مذهبی بفرمایید.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسینی‌الست: بسم الله الرحمن الرحیم. ضمن عرض تسلیت به مناسبت ایام عزاداری حضرت باعبدالله‌الحسین(ع). عرض کنم هیئت‌ها از بُعد جامعه شناختی سه نقش کلیدی دارند. اولین نقش آنکه دوستان و اساتید محترم فرمودند، «استمرار تاریخی فرهنگ عاشوراست» که در همین زمینه شاعر می‌گوید، کربلا در کربلا می‌ماند، اگر زینب نبود. مشابه آن را نیز می‌توان گفت کهاگر هیئت نبود کربلا در تاریخ می‌ماند و در این زمینه هیئت‌ها نقش کلیدی در احیای فرهنگ عاشورا و استمرار تاریخی دارند. آن‌ها از عصری به عصر دیگر و از نسلی به نسل دیگر –این مطالب را- منتقل می‌کنند. نقش دوم، نقش تربیتی است. بی‌شک می‌توانیم این نکته را اذعان کنیم که عموم نخبگان دینی ما، چه در سطح مراجع تقلید و چه در سطح اساتید مومن و متدین دانشگاهی و چه بزرگانی که در عرصه جهاد درخشیدند، عموما شروع فعالیت‌های آن‌ها از هیئت بوده، یعنی هیئت، زادگاه نخبگان است.

هیئت انسان را اصولاً در مسیر ولایت تربیت می‌کند و در مسیر فرهنگ عاشورایی قرار می‌دهد و محبت امام حسین علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلام را در وجود انسان نهادینه می‌کند که این نقش کمی نیست. هیچ مدرسه‌ای، هیچ حوزه علمیه‌ای و هیچ درسی قادر نیست این فرهنگ را نهادینه کند؛ اما هیئت این کار را می‌کند.

نقش سوم هیئت از بعد جامعه شناختی - که جای تامل و دقت بیشتری دارد و کمتر به آن توجه شده - این است که اصولاً هیئت‌ها تولید قدرت می‌کنند. هر نظام سیاسی برای اداره جامعه و استمرار حرکت خودش نیاز به قدرت دارد. اگر نتواند قدرت تولید کند، باید قدرت را وارد کند، همان‌گونه که در دوره پهلوی می‌دیدیم، وقتی قادر نبود از درون و از بین مردم قدرت تولید کند، ناچار است از بیرون قدرت را وارد کند، برای همین در برابر‌ آن قدرت تسلیم و خاضع بود.

* هیئت نقش بنیادین برای جمهوری اسلامی بازی می‌کند/ نقش هیئت برای تولید قدرت در جامعه نقش بسیار کلیدی است

در نظام امامت، امت و جمهوری اسلامی قدرت از مردم اخذ می‌شود و مردم تولید کننده قدرت هستند. نظام جمهوری اسلامی منهای مردم فاقد قدرت است و این مردم هستند که پایه‌های بنیادین یک نظام سیاسی-اسلامی را مستحکم می‌کنند. حالا این مردم که پایه و اساس نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران هستند در کجا متشکل می‌شود؟ چراکه یک توده خام، بدون تشکل، نمی‌تواند تولید قدرت کند. حتماً نیازمند یک تشکل و ساماندهی مشخص است. وقتی تاریخ تشیع را مطالعه می‌کنیم، شیعه در طول تاریخ همواره حول محور هیئت تشکل پیدا کرده‌است. شیعیان در طول تاریخ چه در جاهایی که دارای اکثریت مطلق بودند و چه در جاهایی که در اقلیت قرار داشتند، برای تولید قدرت در قالب هیئت‌ها ساماندهی می‌شدند. بنابراین هیئت نقش بنیادین برای جمهوری اسلامی بازی می‌کند؛ یعنی تولید قدرت می‌کنداگر ما امروز اربعین را می بینیم، -این حرکت- تنها یک شعبه از انوار، نور هیئت‌ها هست که می‌بینیم، اقتدار عظیمی برای محور مقاومت و تشیع ایجاد کرده است.

بنابراین اگر هیئت را از این زاویه ببینیم یک جمع کوچک معمولی که فقط اشک برای امام حسین(ع) می‌ریزند، نیست؛ چراکه نقش هیئت برای تولید قدرت در جامعه نقش بسیار کلیدی است. حالا اگر بخواهم این بحث را قرآنی کنم، هیئت نماد بیرونی مودت است. لَا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَىٰ. این مودت از درون هیئت‌ها شکل و سامان بگیرد و ائمه‌اطهار از طریق هیئت‌ها در جامعه نهادینه و متبلور می‌شود. بنابراین هیئت ها را باید خیلی مهم و کلیدی تلقی کنیم.

باز هم اگر به تاریخ کشور خودمان نگاه کنیم درمی‌یابیم که همین هیئت‌ها در مقابل سلسله‌های گوناگون بودند –و ایستادگی کردند-. یعنی سلاطین جور و حاکم‌هایی که در جامعه حکمرانی می‌کردند،‌ هیئت در کنار مسجد همواره در مقابل ظلم –آنها- ایستادگی می‌کرده‌است. و این توان قد علم کردن و ایستادگی در برابر ظلم را از درون خودش تولید کرده‌است که توانست در برابر آنها ایستادگی کند.

* نقشه شوم دشمن برای جایگزینی میتینگ با هیئت

رضاشاه از روی حماقت تمام، با هیئت‌ها درگیر شد؛ ولی پیروز میدان هیئت‌ها بودند. رضاشاه نتوانست اهداف شوم خود را درباره جامعه اسلامی به دلیل مقاومت هیئت‌ها پیاده کند. کمااینکه در دوره اخیر - دهه 70- استکبار جهانی و استعمارگران با میتینگ به جنگ هیئت‌ها آمد. در همین تهران خودمان دیدیم که مرجع تقلید، روحانیت و حتی صدا و سیما را زمین‌گیر کرد. چراکه هرچه آن‌ها می‌گفتند نتیجه عکس می‌داد و نمی‌توانستند مردم را در مسیر درست قرار دهند. آن نهادی که توانست در برابر میتینگ موفق بیرون بیاید هیئت بود.

برنامه میتینگ این بود سفره قانون اساسی، ولایت فقیه، امامت و ولایت و نظام جمهوری اسلامی را برچیند، اما خوشبختانه هیئت با تغییر روش و به روز کردن خودش، جذب نسل جوان و ایجاد یک تشکل جدید آنقدر هنرمندانه در برابر میتینگ ایستاد که اگر امروز به دهه هفتاد نگاه کنیم، باید کارکرد هیئت‌ها را در آن مقطع تحسین کنیم.

این تولید قدرت و نقش‌آفرینی همواره در طول تاریخ انقلاب اسلامی -که به جریان تکاملی خودش ادامه می‌دهند-همچنان باقی خواهد بود. لذا هیئت از دیدگاه جامعه شناختی یکی از نهادهای زیر ساختی و تولید قدرت جمهوری اسلامی ایران است.

* هیئتی که سیاسی نیست، الفبای کربلا را نمی‌داند

تسنیم: بسیار بسیار سپاسگزارم. حاج آقای ابوالقاسمی اشاره کردید که  نقش هیئت در جامعه بسیار مهم است لطفا نظر خودتان را در این باره تکمیل کنید.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابوالقاسمی: همان‌گونه که حاج آقای حسینی الست فرمودند به ذهنم آمد که از زاویه دیگری به این موضوع نگاه کنم. امروزه تشکل‌ها مجموعه‌ای مردم نهاد هستند. همان‌گونه که این تشکل‌ها در جامعه بشری امروز بسیار مهم قلمداد می‌شود، به نوعی که حیات جامعه را تشکل‌ها، تشکیل می‌دهند. تشکل از شکل می‌آید، یعنی افرادی که می‌خواهند یک شکل باشند. حال افرادی در کنار همدیگر در هیئت جمع می‌شوند تا خود را هم شکل ائمه‌اطهار(علیهم‌السلام) کنند.

برای همین زمانی که ما درباره اهل بیت(علیهم‌السلام) می‌گوییم و یا می‌شنویم، شناخت ایجاد می‌شود. زمانی که مصائب آن‌ها را متوجه می‌شویم، متحد می‌شویم که شبیه اهل بیت (علیهم‌السلام) شویم. چرا که باید مراقبت کنیم تا اهل بیت (علیهم‌السلام)  پیش از این لطمه نبینند. چراکه در آن زمان نیروهای تربیت شده در مسلک اهل بیت(علیهم‌السلام) نبودند که از آن‌ها حمایت کنند. حال اگر امروز، بخواهیم امام خود را یاری دهیم باید به آن‌ها شباهت پیدا کنیم. لذا صحبت از شکل گرفتن با اهل بیت (علیهم‌السلام)  تحت تشکلی به نام هیئت مطرح می‌شود.

تسنیم: یعنی هیئت هم نگاه فردی و هم نگاه اجتماعی دارد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین ابوالقاسمی:بله. یعنی امام علیه السلام با خانواده خود چگونه رفتار می‌کند، آیا من هم همان رفتار را می‌کنم. چراکه می‌خواهم هم شکل آن‌ها شوم.

مثلاً حضرت آقا موضوعی دارند که هیئت و مسجد نباید سکولار باشد. حضرت آقا می‌فرمایند چطور شما از امام حسینی دم می‌زنید که علیه طاغوت زمان خودش بوده اما شما به طاغوت زمان خودتان توجهی ندارید؛ این‌گونه هیئت را اداره می‌کنید که اصلا کاری به مسائل سیاسی ندارید. چطور این امکان وجود دارد؟ مثلاً کسی که می‌گوید من هیئت‌دار هستم اما در موضوعات سیاسی ورود پیدا نمی‌کنم، یعنی الفبای کربلا را نمی‌داند.

حالا اگر هیئت‌ها برای هم شکل شدن با اهل بیت (علیهم‌السلام) گام بردارند، در نهایت انسان‌های تربیت شده، فعال، خلاق و به‌روز، بروز و ظهور پیدا می‌کنند. یعنی دیگر نیازی نیست در جامعه‌ای که همه هم‌شکل امیرالمومنین(ع) هستند، گرسنه باقی بماند؛ و یا خدای نکرده موضوعات اقتصادی سبب انحراف گروهی را فراهم کند. وقتی تشکلی بنای آن هم‌شکل شدن با امام باشد و این هم‌شکل شدن، در عرصه‌های مختلف به وجود بیاید، این یک مجموعه بوده و در حقیقت در فضای جامعه تاثیرگذار است. چراکه از آن‌ها نیرو و توان برای اصلاح فرد، خانواده و جامعه دیده می‌شود.

اگر روزی حریم اهل بیت(علیهم‌السلام) مثل ماجرای داعش مورد تعرض قرار بگیرد این افرادی که پای روضه نشسته‌اند دیگر حاضر نمی‌شوند که به این حریم لطمه وارد شود و این یعنی همان نیرویی که این تشکل ایجاد می‌کند.