دکترین دریایی جدید روسیه تهران و مسکو را به متحدانی استراتژیک تبدیل می‌کند؟

به گزارش «پارسینه»، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، دکترین دریایی جدیدی را تأیید کرده است که استراتژی دریایی مسکو را شرح می‌دهد. این اقدام در ۹ مرداد/ ۳۱ ژوئیه انجام شد که در تقویم روسیه روز نیروی دریایی است.

این دکترین جدید به ویژه با توجه به حمله روسیه به اوکراین، عمدتاً توجهات را در مورد رویکرد روسیه نسبت به کشور‌های غربی به خود جلب کرده است. این سند که سومین مورد از نوع خود از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است، به طور مفصل به تقابل رو به رشد با غرب می‌پردازد و ناتو و ایالات متحده را به عنوان تهدید‌های اصلی علیه منافع روسیه توصیف می‌کند.

اما فراتر از مفهوم‌پردازی دوران جدید رقابت روسیه با غرب در قلمرو دریایی، این دکترین همچنین جاه‌طلبی‌های مسکو را برای تبدیل‌شدن به یک «قدرت دریایی بزرگ» با گستردگی جهانی ترسیم می‌کند. پیگیری این هدف استراتژیک از سوی روسیه می‌تواند پیامد‌های عمیقی بر روابط این کشور با شرکای منطقه‌ای مختلف داشته باشد.

 

حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مهمان در موسسه آلمانی امور بین‌المللی و امنیت در برلین، در مطلبی که برای پایگاه تحلیلی «امواج میدیا» نوشته، پس از این مقدمه به تحلیل اثرات دکترین دریایی جدید روسیه بر روابط این کشور با ایران می پردازد.

در واقع، دکترین دریایی جدید روسیه هنگام بحث در مورد اولویت‌ها در اقیانوس هند، از ایران نام می‌برد. جمهوری اسلامی همراه با هند، عراق و عربستان سعودی به عنوان کشور‌هایی کلیدی که روسیه باید برای تأمین منافع دریایی خود با آن‌ها روابط برقرار کند، فهرست شده است. نگاه دقیق‌تر به این دکترین نشان می‌دهد که روابط تهران و مسکو ممکن است حداقل در سه منطقه استراتژیک دیگر نیز تحت تأثیر قرار گیرد: سوریه، دریای خزر و خلیج فارس.

اول و مهم‌تر از همه، دکترین دریایی جدید مسکو بر جایگاه ویژه‌ سوریه در برنامه‌های روسیه برای ایجاد موقعیت قدرت بزرگ در قلمرو دریایی تأکید می‌کند. این سند آب‌های بین‌المللی را از نظر اهمیت برای روسیه به سه دسته حیاتی، مهم و ... تقسیم می‌کند.

شرق مدیترانه از جمله مناطقی است که برای منافع روسیه «مهم» تلقی می‌شود. همان‌طور که پروخور تبین، کارشناس نظامی روسیه اشاره کرده است، در مقایسه با دکترین دریایی قبلی ۱۳۹۵/ ۲۰۱۷، بخش مربوط به دریای مدیترانه در سند ۱۴۰۱/ ۲۰۲۲ گسترش یافته است و ضرورت تقویت مشارکت روسیه با سوریه به وضوح مشخص شده است.

به عبارت دیگر، دکترین جدید عملاً این گمانه زنی را رد می کند که روسیه قصد دارد از شرق مدیترانه عقب‌نشینی کند تا تمرکز بر جبهه اوکراین را افزایش دهد، و بدین ترتیب ایران می‌تواند خلاء در سوریه را پر کند. در عوض، روسیه حضور فعال خود را در غرب سوریه حفظ خواهد کرد تا دسترسی مستقیم خود به آب‌های گرم مدیترانه را حفظ کند.

با توجه به دید مسکو به ناتو و آمریکا به عنوان تهدید‌های اصلی برای منافعش، اظهارات اخیر رهبران روسیه و ایران علیه حضور آمریکا در شرق سوریه نیز می‌تواند نشان‌دهنده همکاری نزدیک‌تر مسکو-تهران علیه نیرو‌های آمریکایی در این کشور عربی باشد. در واقع، نشانه‌هایی از رویکرد تهاجمی‌تر مسکو در سوریه نسبت به قبل مشهود است. در ۱۴ مرداد/ ۵ اوت، هواپیما‌های جنگی روسیه برای دومین‌بار در دو ماه گذشته مواضع شورشیان مورد حمایت آمریکا را در شرق سوریه هدف قرار دادند.

 

 

دکترین دریایی جدید روسیه علاوه بر این، دریای خزر را به عنوان یک منطقه «حیاتی» معرفی و بر ضرورت حفظ موقعیت روسیه از نظر اقتصادی و ژئوپلیتیکی تأکید می‌کند. در این راستا از کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر که در مرداد ۱۳۹۷/ اوت ۲۰۱۸ به امضای کشور‌های ساحلی رسیده است به عنوان یک بنیاد مهم یاد می‌شود.

دستور کار دریایی روسیه حداقل دو پیامد عمده برای ایران دارد.

از یک سو می‌توان انتظار داشت که مسکو به تهران برای تصمیم‌گیری نهایی در مورد کنوانسیون خزر فشار بیاورد. چهار سال پس از امضای دولت‌های مربوطه، مجلس ایران هنوز این کنوانسیون را تصویب نکرده است. علت تأخیر، مخالفت داخلی با برخی مفاد است که سهم ایران از دریای خزر و منافع ژئوپلیتیکی آن ناکافی تلقی می‌شود.

از سوی دیگر، باید توجه داشت که این کنوانسیون حضور بازیگران غیرمنطقه‌ای در پهنه آبی را رد می‌کند. دکترین دریایی جدید روسیه در برابر ادعای «تمایل غرب به محدودکردن دسترسی» روسیه به مسیر‌ها و منابع دریایی، موضعی قوی اتخاذ می‌کند. در این راستا، مسکو ممکن است برای جلوگیری از هرگونه حضور غرب در دریای خزر، به دنبال همکاری تهران باشد؛ نه تنها در حوزه‌ نظامی، بلکه احتمالا در حوزه‌ اقتصادی. این مورد می‌تواند بر مشارکت شرکت‌های انرژی غربی در توسعه‌ میادین نفت و گاز طبیعی خزر تأثیر بگذارد. همچنین در زمینه‌ نظامی نیز احتمال همکاری بیشتر ایران و روسیه وجود دارد. شایان ذکر است که دو طرف در سال‌های ۱۳۹۴/ ۲۰۱۵ و ۱۳۹۶/ ۲۰۱۷ رزمایش‌های نظامی مشترکی برگزار کردند.

عناصر دکترین دریایی جدید روسیه را می‌توان نشان از تمایل مسکو برای محکم‌کردن جای پایش در آب‌های گرم استراتژیک جنوب ایران تفسیر کرد. این سند به وضوح از نیاز روسیه به حفظ حضور دریایی‌اش در خلیج فارس صحبت می‌کند.

افزون بر این، «مناطق ترانزیتی حیاتی برای حمل و نقل دریایی بین‌المللی» به طور کلی برای روسیه «مهم» طبقه‌بندی می‌شوند. بر اساس این تعریف، تنگه استراتژیک هرمز -که بخش عمده‌ای از صادرات نفت منطقه از طریق آن صورت می‌گیرد- احتمالاً برای مسکو منطقه‌ای مهم تلقی می‌شود. در بحث درباره «خطرات» برای منافع دریایی روسیه، دکترین دریایی به «فقدان پایگاه‌هایی در خارج از روسیه برای پشتیبانی از عملیات‌های نیروی دریایی در مناطق دورافتاده اقیانوس‌ها» اشاره می‌کند. در این زمینه، راه‌کار پیشنهادی «استفاده از توانمندی سایر کشور‌های متحد و شریک روسیه» است.

به این ترتیب، روسیه ممکن است به طور جدی برای تحقق جاه‌طلبی خود در خصوص تبدیل‌شدن به یک قدرت دریایی بزرگ با قابلیت رقابت با غرب، به برقراری حضور نظامی در خلیج فارس فکر کند.

با توجه به تمایل شدید رهبران ایران به روابط نزدیک‌تر با روسیه، تهران و مسکو ممکن است در مقطعی درباره امکان تسهیل حضور نظامی روسیه در منطقه از سوی ایران، گفتگو کنند. اما با توجه به این‌که قانون اساسی ایران صراحتاً استقرار پایگاه‌های نظامی خارجی در خاک ایران را ممنوع کرده است -و با توجه به دیدگاه منفی عموم مردم ایران و نخبگان مستقل نسبت به روسیه- هرگونه حرکت در چنین مسیری، پیچیدگی‌های بسیاری را در پی خواهد داشت. با این حال، اَشکال دیگر همکاری نظامی، از ایجاد ستاد مشترک دریایی گرفته تا برگزاری رزمایش‌های نظامی مشترک، همه می‌تواند از گزینه‌های روی میز باشند.

در مجموع، دکترین دریایی جدید روسیه -که عمدتاً بازتابی از درگیری روزافزون مسکو با غرب است- می‌تواند منجر به همکاری نزدیک‌تری با ایران شود؛ به ویژه از آن رو که جمهوری اسلامی نیز در چهار دهه گذشته درگیری مشابهی با غرب داشته است.

در عین حال، اشاره ارتش روسیه به همکاری با عراق و عربستان سعودی نشان می‌دهد که مسکو به برقراری توازن در روابط با کشور‌های مختلف منطقه ادامه می‌دهد و از معرفی یک بازیگر به عنوان شریک مطلوب خود، خودداری می‌کند. به عبارت دیگر، در حالی که زمینه برای همکاری بیشتر ایران و روسیه وجود دارد، «مشارکت استراتژیک» ویژه با روسیه احتمالاً همچنان یک هدف دست‌نیافتنی برای جمهوری اسلامی باقی خواهد ماند.