مسجد در هر نقطه از جهان خانه امن الهی، عظیم‌ترین پایگاه فرهنگی، معنوی و محلی برای نیاز و سجود به درگاه قادر متعال بوده و در ایران اسلامی از دیرباز تاکنون به این مکان ارزشمند توجه ویژه ای شده است.
در میان تمامی مساجد برخی به دلیل سابقه و قدمت تاریخی، بیش از پیش مورد توجه هستند که می توان علاوه بر استفاده فرهنگی و معنوی، از آن به عنوان یک اثر تاریخی، فرهنگی و اصیل ایرانی یاد کرد.
مسجد جامع عتیق دماوند از جمله این مساجد است که بین محله قاضی و فرامه (چریک) در نقطه مرتفع بر روی تپه‌ای در مرکز شهر دماوند، مشرف به شهر واقع شده و مسجد جامع فعلی بر روی مسجد قدیمی بنا شده است؛ مسجدی که مردم محلی در وصف آن می‌سرایند: مسجدی که عرش پیوند است؛ مسجد جامع دماوند است.
طبق شواهد و اسناد تاریخی، به نظر می‌رسد که مسجد جامع دماوند در دوران حکومت سلجوقیان ساخته شده باشد ولی در این میان هستند برخی از کارشناسان و باستان‌شناسانی که نظری غیر از این داشته و بر این باورند که قدمت واقعی مسجد جامع، بیش از اینها است و احتمال می رود که در سال‌های قبل‌تر از سلجوقیان ساخته شده است.
بر اساس روایتی که سینه به سینه نقل شده و تا به امروز هم در بین مردم مطرح است، در مکان مسجد جامع، قبل از ظهور اسلام آتشکده بزرگی برپا بود که پس از فتح منطقه توسط لشگریان اسلام، آتشکده تبدیل به مسجد بزرگی شد که البته در بسیاری از مناطق ایران اماکن عبادی قبل از اسلام به مسجد تبدیل شده‌اند.
طبق گفته آندره گُدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی، مسجد جامع عتیق دماوند از جمله مساجد اولیه ایران است که به سبک اعراب در ایران بنا شده و اکنون آثاری از آن باقی نیست و تنها اثری که از قدیم در این مسجد باقی مانده به حدود قرن پنجم هجری باز می گردد.
تعمیرات و تغییرات در مسجد جامع دماوند
شهر دماوند بارها بر اثر زلزله خسارت دیده است. بدون شک مسجد جامع از آسیب زلزله مصون نمانده و طی سال های متمادی تعمیرات و تغییرات زیادی را در خود دیده است.
طبق گفته ناصر پازوکی طرودی نویسنده کتاب آثار تاریخی دماوند، تعمیر این مسجد مربوط به سال ۸۲۱ ه.ق است که حاکی از الحاق بنایی به مسجد سلجوقی بوده و همچنین در سال های ۹۲۷، ۱۰۲۴، ۱۰۳۰ و ۱۰۸۱ هجری قمری نیز مورد تعمیر قرار گرفته است که نشان می دهد مسجد جامع در زمان سلاطین صفویه بارها تعمیر شده است.
نقشه مسجدجامع دماوند به صورت مستطیل شکل و دارای طرح شبستانی و شامل یک تالار و شبستان ستوندار، اتاق ها، مناره و شبستان زیرزمینی است.
مناره مسجد از معدود آثار باقیمانده بنای قدیمی و متعلق به دوره سلجوقی است که همچون گذشته در ضلع شمال شرقی مسجد فعلی، هنوز پابرجا است.
مناره از لحاظ ساختمانی، به طور مستقل در گوشه شمال شرقی دیوار مسجد ساخته شده و یک ضلع منار، متصل به دیوار مسجد بوده که در واقع به صورت نیمه مستقل دیده می شود و فاقد تزئینات و کتیبه است.
هنگام ساختن مسجد جدید، قسمت بالای مناره مورد تعمیر قرار گرفت و کتیبه ای به آن اضافه شد. بدین ترتیب مناره دوره سلجوقی با کتیبه ای جدید، به خط کوفی سفید روی زمینه کاشی آبی رنگ، تزیین شد. در این کتیبه آیه ۵۶ از سوره احزاب آمده است.
صحن مسجد
صحن مسجد به صورت مستطیل شکل بوده و وسط آن یک حوض جهت وضو و شستشو و نیز یک چاه عمیق وجود داشته و کف صحن را سنگ فرش کرده بودند.
از طریق سه ورودی مسجد یکی از سمت شمال غربی و دیگری از سمت جنوبی و یکی هم از سمت شمال غربی به سحن مسجد راه داشته است. اهالی محل می گویند که شمال غربی متعلق به آقایان و ورودی جنوبی متعلق به خانم ها بوده است.
بنای فعلی مسجد با ۲ شبستان در امتداد شمالی - جنوبی با ورودی بزرگی مزین به کاشی هفت رنگ و گنبدی نیلگون خودنمایی می‌کند.
قدیمی‌ترین بخش این مسجد شبستان کوچک زمستانه آن در طبقه زیرین مسجد (در جبهه شمال) و مناره رفیع آن است که همچنان اصالت اولیه خود را حفظ کرده است.
شبستان زمستانی، در این فصل از سال که هوای دماوند بسیار سرد است مورد استفاده قرار می‌گرفت و ریش سفیدی از این محله مدعی است که این شبستان با تونلی به محله فرامه (چریک) می‌رسید.
این مسجد با ستون های آجری و سنگی به سبک بناهای ساسانی بنا شده است. شبستان شمالی دارای چهار ستون بتنی مرتفع است که در قسمت سقف بهم بسته شده و گنبد مسجد را ایجاد کرده است.
قسمت جنوبی شبستان نیز دارای ایوان بزرگی است که تمامی سطوح آن با کاشی هفت رنگ و نقوش گل پوشانده شده و محراب مسجد در مرکز آن قرار دارد.
در جهت شرقی و غربی ۲ شبستان فضاهایی ایجاد شده است که ارتباط ۲ شبستان را فراهم می کند و بخش شرقی شامل فضای وسیع تری است که در حال حاضر به عنوان محل استقرار خانم ها استفاده می شود.
محرابها، کتیبه‌ها و تزئینات
محراب اصلی در جنوب غربی شبستان، درمنتهی الیه دیوار مسجد، واقع شده است. سایر محرابها را به تقلید از این محراب ساخته و ظاهرا در زمان فتحعلی شاه قاجار، مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است و تغییراتی در آن به وجود آمد.
محراب مسجد دماوند با محراب مدرسه حیدریه قزوین و محراب مسجد گلپایگان شباهت دارد. بدین ترتیب تمامی شواهد و آثار حاکی از این است که مسجد جامع دماوند، متعلق به دوره سلجوقی است.
به اعتقاد کارشناسان به جهت خرابی که شاید بر اثر زلزله های متعدد رخ داده باشد، به تزئینات مسجد لطمه ی زیادی وارد شده بود.
از مهره‌های ضربدری گچی در بیشتر نقاط به خصوص در بدنه و کمر پایه ستون‌ها و زیر تاق قوس ها استفاده شده بود و ۲ ستون مدوری که در نزدیکی محراب اصلی بودند، در بدنه آنها تزیینات گل و بوته وجود داشته است.
تزئینات دیگر مسجد مهرهای ضربدری گچی میان بندهای عمودی آجرها و نام امام علی (ع) به‌صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربع شکلی که به چهار مربع کوچکتر تقسیم شده بود و داخل هرچهار مربع، نقش ستاره تزئینی، وجود داشت که توسط یک هشت ضلعی احاطه می شد.
در دوره صفویه و قاجاریه هنگام تعمیر مسجد، بعضی قسمت ها را با کاشی تزیین کرده بودند و بالای محراب ها و نیز بالای بعضی ستون‌ها، کتیبه‌های وجود داشت که به جز چند کتیبه که در مسجد فعلی دیده می‌شوند، از بقیه کتیبه‌ها اطلاعی در دست نیست.
همچنین بالای محراب ها و بعضی ستون‌ها، کتیبه‌هایی وجود داشته که هم اینک تعداد معدودی از آنها در مسجد فعلی دیده می‌شوند.
مرمت شبستان زمستانه نیازمند اعتبار
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان دماوند با اشاره به اینکه این شهرستان بیش از ١٦٠ اثر تاریخی دارد که ٧٣ اثر به ثبت ملی رسیده اند، اظهار داشت: اماکن گردشگری و تاریخی شهرستان دماوند بیشمارند که از جمله آنها می توان به برج تاریخی شبلی، دریاچه های تار و هویر، غار رودافشان، آبشارها و دره های زیبا و همچنین روستاهای بکر منطقه اشاره کرد که هر کدام جاذبه و ویژگی های منحصر به فرد خود را داراست.
شهرام شریفی با اشاره به مسجد جامع شهر دماوند به عنوان یک مکان تاریخی، فرهنگی و مذهبی افزود: این مکان با شماره ٢٣٠ در سال ١٣١٤ به ثبت ملی رسیده است.
این مقام مسئول ادامه داد: بنای مسجد مربوط به دوره سلجوقی و مناره مسجد یکی از یادگارهای معماری دوره سلجوقی است که همچنان استوار و پابرجا است.
وی اضافه کرد: تحقیقات پیشین گویای این موضوع است که بنای مسجد بر روی خرابه های آتشکده ای زرتشتی بنا شده بود لیکن طبق پژوهش تازه ای که دکتر مسعود نصرتی در این خصوص انجام داد، نتایج جالب توجهی حاصل شده که پس از تکمیل توسط نامبرده، در رسانه ها منعکس می شود.
شریفی خاطرنشان کرد: آخرین مرمت اساسی مسجد جامع شهر دماوند توسط استاد و معمار معروف حسن لرزاده انجام شد و پس از آن تغییر چندانی در بنا رخ نداده و در چند مورد مرمت محدود صورت گرفته است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان دماوند ادامه داد: طی سنوات گذشته شبستان مسجد جامع که یکی از قسمت های اصیل و قدیمی مسجد است، مورد مرمت قرار گرفت ولی به جهت نبود اعتبار کافی تاکنون این فرایند نیمه کاره مانده است.
وی بیان داشت: امیدواریم مسئولان استان و شهرداری دماوند در خصوص تامین اعتبار برای اتمام طرح مرمت شبستان زمستانه مسجد و بهره برداری از آن به عنوان موزه قرآن و نسخ خطی مسجد جامع، اراده موثری داشته باشند.
این مقام مسئول گفت: در اقلام تبلیغی اداره میراث دماوند که هر ساله منتشر می شود، مسجد جامع به عنوان یکی از مهم ترین اماکن تاریخی، مذهبی شهرستان به بازدیدکنندگان و گردشگران معرفی می شود.
