وجود خشکسالی های پی در پی و کمبود منابع آب در بسیاری از استان های کشور، مساله مدیریت منابع آب در بخش کشاورزی را به یکی از مهم ترین مسائل در این عرصه تبدیل کرده است و از عوامل اصلی محدودکننده توسعه فعالیت های کشاورزی به شمار می رود.
خراسان شمالی که بیشترین درصد شاغل در بخش کشاورزی را دارد و اقتصاد این استان بر محور کشاورزی بنا نهاده شده است این سال ها متاثر از خشکسالی شرایط نامناسبی را سپری می کند و کاهش نزولات آسمانی و افت قابل توجه سطح آب زیر زمینی در سال های اخیر ضرورت اصلاح روش های آبیاری در بخش کشاورزی بیش از پیش احساس می شود و توجه به بهره وری آب از مهم ترین رویکرد های دولت سیزدهم و عدالت محور در این حوزه است.
این کم آبی و خشکسالی در حالی است که دولت سیزدهم توسعه سامانه های نوین آبیاری در راستای بهبود عملکرد روش های سنتی آبیاری، افزایش راندمان تولید محصولات کشاورزی و احداث شبکه های آبیاری را در اولویت قرار داد و با اختصاص تسهیلات به کشاورزان تلاش می کند تا با تجهیز اراضی به سامانه های آبیاری نوین راندمان و بهره وری را افزایش دهد که در این رابطه پارسال یکهزار و ۲۰۰ هکتار از کشتزارهای استان به سامانه آبیاری نوین تجهیز شد که بهره‌برداران در این زمینه بیش از ۲۵ میلیارد تومان تسهیلات گرفتند.
امسال نیز دولت در سفر به استان خراسان شمالی برای این مهم ۷۸۰ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای سامانه آبیاری نوین و طرح های آبخیزداری برای این خطه اختصاص داد که عملیاتی شدن آن گامی بزرگ در راستای صرفه جویی آب در بخش کشاورزی خواهد شد.
سیمای خشکسالی خراسان شمالی
دولت سیزدهم زمانی سکان هدایت کشور را بر عهده گرفت که کشور با خشکسالی مواجه بود و خراسان شمالی به نسبت دیگر استان ها خشکسالی بی سابقه ای را تجربه می کرد که به عقیده کارشناسان در ۵۰ سال اخیر بی سابقه بوده است.
۸۸.۴ درصد آب خراسان شمالی در بخش کشاورزی، ۹.۵ درصد در بخش آشامیدنی و حدود ۲.۱ درصد در بخش صنعت مصرف می شود و از دیگر سو ۴۵ درصد مصارف استان از منابع آب سطحی و ۵۵ درصد آن از منابع آب زیرزمینی تامین می شود که این میزان مصرف ضرورت استفاده از شیوه های جدید در بخش کشاورزی را نشان می دهد تا با صرفه جویی آب در این حوزه بخشی از مشکلات این استان برطرف شود.
سدهای مهم استان شامل سد بارزو با حجم ۹۲.۵ میلیون متر مکعب در شیروان، سد شیرین دره با حجم ۹۰ میلیون متر مکعب در مانه و سملقان، سد بیدواز با حجم ۵۴ میلیون متر مکعب در اسفراین، سد چری با حجم ۵ میلیون متر مکعب در فاروج است و پدیده خشکسالی و وضعیت نامناسب منابع آبی موجب شد تا امسال حدود ۸۰ درصد از حجم سدهای این استان خالی باشد بنابراین منابع آبی باید به خوبی مدیریت شود.
طول رودخانه های خراسان شمالی با ۶ هزار و ۶۰۰ کیلومتر و ۲ هزار و ۱۰۰ کیلومتر آن رودخانه حساس و مهم است و روخانه اترک، پنجمین رود طولانی کشور، حدود ۲۱۱ کیلومتر از مسیر ۵۳۵ کیلومتری این رودخانه در استان خراسان شمالی واقع شده است و اکنون بیشتر این رودخانه ها در فصل تابستان کم آب هستند.
بر اساس آمار رسمی هواشناسی خراسان شمالی؛ در ۳۰ سال گذشته، بارندگی در ایستگاه بجنورد روند رو به کاهش داشته است، در این مدت به ازای هر ۱۰ سال، میزان بارندگی ۱۶ میلی متر کاهش یافته است و بر این اساس در این مدت میزان بارندگی در بجنورد در سه دهه گذشته ۴۸ میلی متر کاهش داشته است.
در سال ۱۹۹۱ میلادی میزان بارندگی در بجنورد ۳۲۵.۶ میلی متر ثبت شده است که این رقم در سال ۲۰۲۰ با ۴۸ میلی متر کاهش به ۲۶۹.۶ میلی متر رسیده است، البته در این سه دهه، برخی سال ها میزان بارندگی ها خوب بوده است اما در مجموع میزان بارندگی روند کاهشی داشته است.
کارشناسان آب منطقه ای خراسان شمالی بر این باورند که سیمای منابع آب استان وضعیت کاملا شکننده ای دارد به نوعی ۵۰ درصد کشتزارهای آبی و باغی استان با تنش آبی مواجه است که این وضعیت به علت کاهش بارندگی ها ایجاد شده و به همین علت ۲۷۳ روستا اکنون با تنش آبی مواجه است.
تجهیز یکهزار و ۲۰۰ هکتار
دولت سیزدهم از اجرای سیستم آبیاری نوین در زمین های کشاورزی حمایت های خوبی کرده است به گونه ای که ۸۵ درصد هزینه ها از سوی دولت با تسهیلات ویژه تامین می شود و کشاورز تنها ۱۵ درصد هزینه ها را پرداخت می کند و این نوع از حمایت امید را در دل کشاورزان این خطه بیشتر کرده و اجرای این طرح از سال گذشته تاکنون پیشرفت مناسبی داشته است.
مدیر امور آب، خاک و فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در این‌باره گفت: پارسال یکهزار و ۲۰۰ هکتار از کشتزارهای استان به سامانه آبیاری نوین تجهیز شد که بهره‌برداران در این زمینه بیش از ۲۵ میلیارد تومان تسهیلات گرفتند.
سیدابراهیم سیدی اظهار داشت: برنامه ریزی شده است تا در سال جاری ۲ هزار هکتار از اراضی این استان زیر پوشش سامانه های آبیاری نوین قرار گیرد که برای اجرایی شدن بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار دولتی نیاز است.
وی افزود: در سال گذشته ۳۷۰ هکتار اجرای شبکه فرعی آبیاری و زهکشی، احیا و مرمت ۵۴ رشته قنات، اجرای کانال های آبیاری عمومی و لوله کشی در ۲۷ کیلومتر، ۱۴۱ میلیون متر مکعب طرح های تامین آب و اجرای کانال های آبیاری عمومی و لوله گذاری چهار هزار و ۵۵۰ کیلومتر نیز انجام شده است.
سیدی تصریح کرد: همچنین ۵۰۰ هکتار اجرای شبکه فرعی آبیاری و زهکشی، مرمت ۱۴۰ رشته قنات، اجرای ۵۰ کیلومتر کانال های آبیاری عمومی و لوله گذاری کیلومتر از دیگر برنامه های در دستور کار حوزه کشاورزی خراسان شمالی است.
مدیر امور آب، خاک و فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی ادامه داد: طبق برآورد اولیه ۹۵ هزار هکتار از سطح اراضی کشاورزی این استان قابلیت اجرای طرح های آبیاری تحت فشار را دارد که این طرح ها در ۳۹ هکتار اجرا شده است و مابقی نیز در دستور کار قرار دارد.
وی گفت: راندمان آبیاری حدود ۴۷ درصد در سطح کل اراضی استان محاسبه شده است اما اگر این شاخص را تنها در اراضی که طرح های آبیاری نوین اجرا شده است محاسبه کنیم به طور متوسط بیش از ۷۵ درصد است.
سیدی تصریح کرد: تمام بهره برداران و متقاضیان اجرای طرح های آبیاری نوین مشروب از منابع مختلف آبی، در صورت ارایه درخواست به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان نسبت به تشکیل پرونده و انجام مطالعات و تهیه طرح به صورت رایگان اقدام و پس از طی مراحل تایید طرح، تامین اعتبار و اجرا می شود.
وی یادآور شد: در روش‌هایی که منجر به استقرار سامانه‌های آبیاری بارانی می‌شود، راندمان آبیاری به ۷۰ درصد افزایش می یابد که در سامانه‌های قطره‌ای این رقم تا ۹۰ درصد هم می‌رسد و بدین ترتیب در سامانه آبیاری قطره‌ای عملکرد انتقال آب ۲ برابر ارتقا می یابد و در هر هکتاری که این طرح اجرا شود به طور متوسط چهار هزار و ۴۰۰ مترمکعب آب صرفه جویی می‌شود.
تامین ۱۰۰ درصدی اعتبار در یکپارچه سازی اراضی
در سال‌های اخیر خرد شدن زمین‌های کشاورزی و پدیده شوم تغییر کاربری‌ها از مهم‌ترین چالش‌های بخش کشاورزی خراسان شمالی تبدیل شده است و خردی اراضی کشاورزی نه پدیده جدید و نه خاص ایران است بلکه در نظام زمین داری اکثر کشورهای جهان دیده می‌شود.
عوامل متعددی مانند مالکیت‌های خصوصی، قانون ارث، تغییر کاربری‌های بی‌رویه، افزایش شهرنشینی و رهایی زمین از کشاورزی پایدار و مستمر باعث به وجود آمدن پدیده‌ای به نام خردی اراضی شده است و این پدیده، کاهش بهره‌وری و افزایش هزینه‌های تولید ناشی از خرد شدن اراضی زراعی و باغی را در پی دارد.
اینک هیچ محدودیتی در ارائه تسهیلات آبیاری نوین به کشاورزان وجود ندارد کشاورزانی که آب و زمین در اختیار داشته باشند برای اجرا به آنان تسهیلات پرداخت می شود و دولت تسهیلات مناسبی را برای کشاورزان خرده مالک در نظر گرفته است.
مدیر امور آب، خاک و فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی در این باره گفت: در طرح های تجمیعی اگر کشاورزان زمین های خود را یکپارچه سازی کنند دولت ۱۰۰ درصد هزینه های پروژه های آبیاری نوین را تامین خواهد کرد که از کشاورزان می خواهیم در این زمینه جدی وارد کار شوند و به نوعی از این فرصت طلایی بهره ببرند.
وی افزود: حتی در اختصاص تسهیلات به متقاضیان گروهی سریع تر اقدامات تخصیص داده می شود.
سیدی در بخش دیگری از سخنانش گفت: علاوه بر طرح های آبیاری نوین دولت برای اجرای سایر طرح های در حوزه آب و خاک از جمله ایجاد استخر ذخیره آب، ایجاد کانال و لوله گذاری نیز تسهیلات مناسب با بازپرداخت پنج ساله در اختیار بهره برداران در راستای افزایش بهره وری قرار می دهد.
وی از کشاورزان خواست تا برای یکپارچه سازی اراضی یک شرکت تاسیس کنند و تصریح کرد: بیشتر اراضی استان خرده مالک هستند که از کشاورزان می خواهیم به طور جد وارد طرح های مشارکتی شوند و حتی در این راستا ۲ طرح به صورت پایلوت نیز اجرا خواهیم کرد تا از تسهیلات بلاعوض بهره مند شوند.
اختصاص ۷۸۰ میلیارد تومان اعتبار
اما سفر رییس جمهور و جمعی از اعضای هیات دولت روز پنجشنبه دوم تیرماه جاری به خراسان شمالی توانست بسیاری از گره های کور بخش کشاورزی خراسان شمالی را باز کند.
آیت الله سید ابراهیم رئیسی در بیست ششمین سفر استانی دولت سیزدهم، سه هزار میلیارد تومان اعتبار را به بخش کشاورزی مصوب کرد ضمن اینکه پایلوت قرار دادن خراسان شمالی بعنوان اجرای طرح تهاتر گوشت، راه اندازی صندوق توسعه و عدالت و ارایه این تسهیلات برای توسعه بخش صنایع تکمیلی، مقابله با خرده مالکی از جمله رهاورد این سفر برای کشاورزی این خطه از شمالشرق کشور بود.
به گفته سرپرست سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی؛ همزمان با سفر رییس جمهور به خراسان شمالی ۷۸۰ میلیارد تومان اعتبار برای اجرای سامانه آبیاری نوین و طرح های آبخیزداری برای این استان اختصاص یافت.
محمد محمدزاده اظهار داشت: از مجموع این میزان اعتبار ۳۵۰ میلیارد تومان برای اجرای سامانه های آبیاری نوین و ۴۳۰ میلیارد تومان برای اجرای طرح های آبخیزداری این استان است.
وی با بیان اینکه درآمد سال زراعی گذشته کشاورزان این استان بیش از هشت هزار میلیارد تومان بوده است افزود: با توجه به خشکسالی و کاهش منابع آبی تلاش می کنیم تا با اجرای سامانه های نوین راندمان آبیاری را بالا ببریم تا کشاورزان درآمد پایداری داشته باشند.
افتتاح ۱۰ طرح کشاورزی در استان
اما هفته دولت امسال نیز نوید بخش افتتاح طرح های کشاورزی زیادی در استان بود که بیشتر این پروژه ها در راستای استفاده بهینه از آب انجام شد.
سرپرست سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: ۱۰ طرح در حوزه‌های مختلف کشاورزی این استان با ۷۶ میلیارد تومان اعتبار در هفته دولت به بهره‌برداری می‌رسد که بیشتر پروژه ها در بخش های تامین آب پایدار است.
محمد محمدزاده اظهار داشت: این پروژه ها شامل طرح های آبیاری نوین، ایجاد گلخانه، واحد های تولید و بسته بندی گیاهان دارویی است و راه اندازی این طرح ها برای ۶۲۸ نفر اشتغال ایجاد می کند.
وی مهم ترین طرح های هفته دولت در سال جاری را شامل ۸۳۵ هکتار شبکه فرعی آبیاری و زهکشی رودخانه های مرزی، ۸۰۰ هکتار شبکه آبیاری نوین اسلام آباد، ۲۶۰ هکتار شبکه آبیاری نوین تیتکانلو، ۲۳۶ شبکه آبیاری نوین اوزون بیجه، یک میلیون متر مکعب بند ذخیره خاکی اوزون بیجه و ۱۰۲ هکتار شبکه آبیاری نوین بام عنوان کرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش بر تغییر الگوی کشت نیز تاکید کرد و افزود: با توجه به شرایط خشکسالی و کاهش بارندگی و همچنین تنش دمایی باید تلاش کنیم تا کشت های کم آب طلب و مقاوم به خشکی را کشت کنیم.
سطح اراضی کشاورزی و بایر خراسان شمالی ۴۰۰ هزار هکتار است، کل اراضی استان ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار است که اکنون ۱۳ درصد از این سطح به بخش کشاورزی اختصاص دارد و ۸۷ درصد نیز اراضی غیرکشاورزی است.
حدود ۸۲ هزار بهره بردار بخش کشاورزی در این استان مشغول به فعالیت هستند.
۴۴ درصد جمعیت ۸۶۳ هزار نفری این استان در نواحی روستایی سکونت دارند.
