خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها- ندا سپاهی: گسترش تصرفات، اراضی کشاورزی و ویلاسازی‌ها در حریم و بستر رودخانه زاینده رود و نیز خشکی این رودخانه حد فاصل شهرستان مبارکه تا تالاب بین المللی گاوخونی در شرق استان اصفهان، شاهرگ حیاتی دیار نصف جهان را به جاده خاکی تبدیل کرده که روز چراگاه گوسفندان است و شب نخاله‌ها جای پای آب را می‌گیرند.
طرح ساماندهی رودخانه زاینده‌رود که از سال ۱۳۹۲ تا سال گذشته اجرا شد با وجود موانع، حواشی و مشکلات اجتماعی بسیار و کمبود اعتبارات در هشت سال گذشته به آزادسازی و رفع تصرف بیش از ۵۰۰ هکتار از اراضی این رودخانه و ساخت بیش از ۱۰۰ کیلومتر جاده ساحلی منتج شده است.
با این حال این طرح از سال گذشته در مبارکه متوقف شد و در شرایطی که به نظر می‌رسد حتی زور قانون به متصرفان بزرگ حریم و بستر این رودخانه از جمله مالکان شخصی و سازمانی ویلاهای لاکچری تا نیروگاه زیر مجموعه وزارت نیرو و صنایع نمی‌رسد به تازگی مطالبی مبنی بر از بین رفتن یک جزیره در بستر رودخانه در محدوده سُهر و فیروزان بالادست پل بابا محمود فلاورجان و احتمال ریزش مادی موسیان به دلیل اشتباهات طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود عنوان می‌شود. شماری از اهالی و کشاورزان می‌گوید که به دلیل نبود نظارت بستر رودخانه در محدوده پل فودان شهر دُرچه به گورستان نخاله‌های ساختمانی تبدیل شده است. آنان معتقدند تردد ماشین آلات سنگین در بستر رودخانه آسیب زا است و طرح ساماندهی بخش‌هایی از رودخانه را از حالت طبیعی خود خارج کرده است.
نقشه‌ای از تغییرات در بستر رودخانه در دست نیست
بهرام نادی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف‌آباد و دکتری ژئو تکنیک که بازدیدی از بستر رودخانه زاینده‌رود در محدوده پل فودان درچه (فلاورجان) داشته است، به خبرنگار مهر می‌گوید: باید توجه داشت که متأسفانه رودخانه زاینده‌رود جاری نیست و مشاهدات ما از وضعیت پل فودان نشان می‌داد مقطع پل را زمانی با خاک دستی پُر و قسمتی از شن‌ها را برداشت کردند.
اکنون نخاله‌ها و زباله‌های پلاستیکی و غیر پلاستیکی را در بستر رودخانه تخلیه می‌کنند اما وقتی رودخانه جاری شود، آب این‌ها را به سمت پایین دست حمل می‌کند و مدتی بعد آلودگی آن به صورت گردوغبار به ما بر می‌گردد
وی در عین حال می‌افزاید: تغییرات حاشیه رودخانه با خاک دستی را نمی‌توان به کل رودخانه تعمیم داد اما برخی بخش‌های حاشیه رودخانه در شهرستان فلاورجان دو سه متر خاک دستی ریخته شده و در برخی قسمت نیز خاک‌ها را در بستر رودخانه مشاهده می‌کنیم.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه هر گونه دستکاری در رودخانه به آن آسیب می‌زند، خاطرنشان می‌کند: این آسیب‌ها در شرایط خشک بودن رودخانه اتفاق می‌افتد؛ اکنون نخاله‌ها و زباله‌های پلاستیکی و غیر پلاستیکی را در بستر رودخانه تخلیه می‌کنند اما وقتی رودخانه جاری شود، آب این‌ها را به سمت پایین دست حمل می‌کند و مدتی بعد آلودگی آن به صورت گردوغبار به ما بر می‌گردد.
نادی می‌گوید: اگر پایه پل‌های روی رودخانه به صورت پِی سطحی باشد، دستکاری و برداشت خاک احتمال آسیب رساندن به ظرفیت باربری پایه‌های پل را افزایش می‌دهد.
استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان تصریح می‌کند: در حال حاضر نقشه‌ای از وضعیت موجود و میزان دستکاری در بستر رودخانه در دست نیست و اینکه محور و حاشیه رودخانه چقدر باید باشد، مشخص نیست کمااینکه شاهد هستیم دستکاری‌ها به ویژه در زاویه چرخش رودخانه بیشتر است.
دیواره‌های مادی موسیان فرو می‌ریزد؟
نادی با بیان اینکه دیواره‌های مادی موسیان در مجاورت رودخانه در حال از بین رفتن است، می‌گوید: احتمالاً در پی بازگشایی آب، این دیواره تحت شستشوی آب قرار گیرد و لایه‌ای فروریزد که عملکرد مادی را تحت الشعاع قرار می‌دهد. نگرانی‌های زیادی در خصوص وضعیت زاینده رود وجود دارد که منشأ آنها خشکی رودخانه است.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست استان اصفهان در پاسخ به اینکه ساماندهی رودخانه بر تشدید فرونشست زمین مؤثر بوده، می‌گوید: باید توجه داشت که رودخانه سالیان سال با دبی زیاد جاری بوده و عموماً جنس خاک بستر رودخانه به صورت درشت دانه است، موضعی ممکن است خاک دانه ریز مانند رس بریزند و سطح رودخانه را صاف کنند مانند آنچه که شهرداری اصفهان در بستر رودخانه گاهی انجام می‌دهد اما زمانی که آب در رودخانه جاری می‌شود خاک‌های ریزدانه را می‌برد و اینگونه نیست که اگر خاک رس در بستر رودخانه ریخته شد، بماند و جلوی نفوذ پذیری بستر را بگیرد.
وی با بیان اینکه فرونشست به دلیل تغذیه نشدن آبخوان است، می‌گوید: برآورد این است که زاینده رود زمانی که جاری بود به طور متوسط ۱۳۰ مترمکعب آب وارد آبخوان اصفهان می شده ولی اکنون به سبب نبود جریان رودخانه، آبخوان تغذیه نمی‌شود و از سوی دیگر برداشت‌ها از منابع آب زیرزمینی فوق العاده زیاد است.
نادی می‌گوید: برداشت آب سالانه در دشت‌های پایین دست زاینده‌رود از جمله لنجانات و نجف آباد، سگزی و اصفهان - برخوار، یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب است؛ به بیان دیگر سالی به اندازه یک سد زاینده رود در این منطقه آب برداشت می‌شود و با وضعیت کم بارشی و تغذیه نشدن آبخوان به سمت ورشکستگی آبی پیش می‌رویم.
۸ سال همه مسئولان موافق ساماندهی زاینده‌رود بودند
اسفندیار امینی دبیر اجرایی نظامی صنفی کشاورزان اصفهان به خبرنگار مهر می‌گوید: هرسال چندین شرکت در مناقصه تحت عنوان حفاظت رودخانه شرکت می‌کنند که مستقل از ساماندهی و هر طرح دیگری است و این‌ها حفاظت رودخانه را بر عهده دارند که کسی به حریم و بستر رودخانه تعرض نکند.
وی ادامه می‌دهد: همچنین شرک‌های بهره بردار رودخانه در امر حفاظت اَنهار و سردهانه پل‌ها و … را بر عهده دارند و از این رو اگر اتفاقی در حریم و بستر رودخانه افتد در حوزه کاری شرکت‌های حفاظت است. ممکن است ۳۰ پیمانکار داشته باشند. اگر اتفاقی افتاده باشد و شن بستر رودخانه و حفظ تأسیسات با پیمانکار شرکت‌های حفاظت است. نمی دانم اتفاق افتاده یا نه اما اگر افتاده آنها باید پاسخ دهند و فردی اگر ادعایی دارد باید مستند باشد.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان با اشاره به اینکه طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود از شرق اصفهان در سال ۱۳۹۳ و در غرب از سال ۱۳۹۵ آغاز شد، می‌افزاید: طی هشت سال ساماندهی رودخانه زاینده‌رود، همه مسئولان و متولیان امر، نمایندگان مجلس و ائمه جماعات این اقدام را تأیید می‌کردند و همگی بر اجرای آن اصرار داشتند اما جای سوال است که چرا از یک سال گذشته تاکنون این مسائل مبنی بر تخلف صنف در طرح ساماندهی مطرح می‌شود؟ چرا آن زمان که بستر تصاحب شده رودخانه از بند ساخت و سازهای غیر قانونی آزاد می‌شد و به رسانه‌ها اصرار می‌کردیم که این موضوعات را انعکاس دهند، مورد توجه نبود؟
متصرفان رودخانه بدگوی طرح ساماندهی رودخانه شدند
امینی با اشاره به اینکه کمتر از نیم درصد کشاورزان آنهایی هستند که بستر رودخانه زاینده‌رود را اشغال کردند و بالغ بر ۹۹ درصد کشاورزان خارج بستر هستند، خاطرنشان می‌کند: بستر رودخانه مساحتی ندارد اما برخی از متصرفان رودخانه اعم از کشاورز و غیر کشاورز که بستر را مدت زمان زیادی اشغال کرده بودند وقتی طرح ساماندهی به زمین‌های در تصرف خودشان رسید، این افراد بدگوی ساماندهی طرح رودخانه شدند.
وی تصریح می‌کند: ساماندهی رودخانه‌ها در سال ۱۳۴۷ که قانون آب و ملی شدن آب به تصویب رسید به وزارت نیرو تکلیف شد که بستر رودخانه نباید در تصرف کسی باشد و حریم و بستر رودخانه را باید مشخص کند و هیچ فردی حق احداث اعیانی و قطع اشجار و اقدام دیگری در بستر رودخانه ندارد و اگر کسی تصرف کرد وزارت نیرو باید قلع و قمع کند.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان می‌افزاید: ساماندهی یک تصمیم جدید نبود؛ باید توجه داشت که سال ۱۳۶۱ نیز قانون توزیع عادلانه آب تصویب شد و در مواد ۲ و ۴۵ این قانون به صراحت اعلام شده اگر به بستر و حریم رودخانه تعرض شد نه تنها باید آزادسازی شود بلکه تعرض کنندگان مشمول پرداخت خسارت و حتی شلاق و حبس می‌شوند اما وزارت نیرو متأسفانه طی این چهار دهه بی مبالاتی کرده و کل بستر و سرشاخه‌های رودخانه در تصرف افراد در آمده است.
ساماندهی رودخانه‌ها در سال ۱۳۴۷ که قانون آب و ملی شدن آب به تصویب رسید به وزارت نیرو تکلیف شد که بستر رودخانه نباید در تصرف کسی باشد و حریم و بستر رودخانه را باید مشخص کند و هیچ فردی حق احداث اعیانی و قطع اشجار و اقدام دیگری در بستر رودخانه ندارد و اگر کسی تصرف کرد وزارت نیرو باید قلع و قمع کند
امینی با اشاره به مصوبات ۹ ماده‌ای شورای عالی آب در سال ۱۳۹۲، خاطرنشان می‌کند: بند پنجم این مصوبه وزارت نیرو را به ساماندهی رودخانه مکلف کرده؛ چهار شرکت در ابتدای کار مشغول شدند اما به دلیل مسائل اجتماعی طرح موفق نشد و گزارش‌هایی که به سازمان بازرسی داده شد همه آنها بر اساس ماده ۴۸ از کار خلع شدند.
صنف کشاورزان مسائل اجتماعی طرح ساماندهی را پیگیری کرد
وی می‌افزاید: از این رو شورای هماهنگی زاینده رود، کارگروه سازگاری با کم آبی و شورای تأمین استان تصمیم گرفتند از ظرفیت صنف برای حل مسائل اجتماعی طرح ساماندهی رودخانه استفاده کنند و پیمانکار ساماندهی رودخانه صنف کشاورزان نبود بلکه صنف مسائل اجتماعی و موانع را پیگیری می‌کرد.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان می‌گوید: شرکت آب منطقه‌ای کمیته ساماندهی رودخانه را تشکیل داد که تاکنون در وزارت نیرو و سطح کشور انجام نشده و این کمیته شامل اعضای دفتر مدیریت حقوقی واحد استملاک اراضی و مدیریت و مهندسی رودخانه، مدیر بهره برداری آبفا، مدیر طرح و توسعه آب منطقه‌ای و صنف کشاورزان بود و این کمیته برای ساماندهی رودخانه و طراحی تطبیق با قوانین کارشناسی ۹۲ جلسه بر گزار کرد.
آزادسازی زاینده‌رود به ضرر افراد و برخی نهادها است
امینی با بیان اینکه طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود در چهارچوب قانون و مصوبات جلو رفت، خاطرنشان می‌کند: جلسات کمیته ساماندهی هفتگی برگزار می‌شد، متصرفان حریم و بستر رودخانه نیز به جلسات دعوت می‌شدند تا مشکلات با گفتگو حل و فصل شود؛ وظیفه طرح اکنون آزاد سازی حریم و بازگرداندن خط القعر رودخانه است و قطعاً باید خاکی جا به جا شود زیرا دهانه رودخانه حداقل باید ۷۰ متر باشد اما تصرفات آن را به ۱۵ متر رسانده بودند. بد نیست بدانید در این پروژه برای مثال نماینده‌ای که از طرح ساماندهی رودخانه حمایت می‌کرد وقتی این طرح به شهر و روستای حوزه خودش رسید مخالف اجرای آن شد.
وی به گزارش یکی از رسانه‌ها که چندی پیش درخصوص طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود مدعی برداشت شن بستر رودخانه شده بود، اشاره می‌کند و می‌گوید: اینکه با چند نفر از متصرفان بستر رودخانه مصاحبه شده که برخی از آنها ۳۵ سال غیر مجاز آب برداشت می‌کردند و بستر رودخانه را اشغال کرده بودند و از نیم ساعت صحبت‌های اینجانب بخش‌های کوتاهی را برش داده و منعکس کردند، رسالت یک خبرنگار و رسانه را زیر سوال می‌برد.
دبیر نظام صنفی کشاورزان اصفهان با اشاره به اینکه بیش از ۹۹ درصد حقابه داران زاینده‌رود بیرون از رودخانه هستند و بسیاری از آنان نسبت به شرایط موجود تصرف حریم و بستر رودخانه و برداشت‌های غیرقانونی از آن ناراضی بوده‌اند، می‌افزاید: به نظر می‌رسد یک جریان هدایت شده‌ای به دنبال تخریب صنف کشاورزی اصفهان است زیرا صنف راهی قانونی را برای نجات رودخانه از بند تصرفات در پیش گرفته بود و شاید برخی مسائل در این مسیر فاش می‌شد که آزادسازی زاینده رود به ضرر افراد و نهادهای مختلف بود. از این رو در صدد تضعیف صنف و تخریب جایگاه آن شدند.
جریانی به دنبال تخریب وجهه اجتماعی صنف کشاورزان اصفهان است
امینی تصریح می‌کند: عجیب است که یک رسانه هر اظهار نظری را پخش می‌کند در حالی که شرکت آب منطقه‌ای اصفهان کارشناس و ناظر طرح بوده، اسناد دارد و صنف نیز مشاور در طرح ساماندهی بود اما از فردی که بستر رودخانه را سال‌ها تصرف کرده بود در گزارش یک رسانه نظر خواهی شده در حالی که باید شرکت‌های حفاظتی رودخانه پاسخ دهند اگر شنی جابه جا شده، چه کردند؟!
وی معتقد است جریانی به دنبال تخریب و تضعیف وجهه اجتماعی صنف است و این جریان نیز به افرادی بازمی گردد که بستر رودخانه را تصرف کردند.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان می‌گوید: ماده ۲ و ۴۵ قانون توزیع عادلانه آب اگر اجرا شود این متصرفان متضرر می‌شوند؛ در نظر بگیرید رودخانه‌ای که زایش داشته و به زاینده‌رود معروف بود چرا اکنون بالغ بر ۴۰- ۵۰ درصد از آب آن در مسیر گم می‌شود؟ آب که سربالا نمی‌رود! به دلیل همین تخلفات و تصرفات حریم و بستر است.
متصرفان اجازه پایش بستر رودخانه را نمی‌دهند
امینی می‌افراید: تا زمانی که بستر زاینده رود اشغال نشده بود در بستر آن تردد و رودخانه پایش می‌شد، در حالی که اکنون از سراسر رودخانه تنها قسمتی که ساماندهی شده امکان پایش وجود دارد و مابقی تمام بستر در تصرف است ۱۰- ۱۵ متر زمین برای پایش وجود دارد و دقیقاً تخلفات در نقاطی از رودخانه است که امکان پایش وجود ندارد.
وی ادامه می‌دهد: فولاد مبارکه و ذوب آهن برای چه کل بستر را گرفتند و امکان پایش نیست؟ ذوب آهن دریاچه دارد و به هیچکس اجازه پایش نمی‌دهد! آب و فاضلاب و شهرداری نیز حریم و بستر را گرفتند و امکان پایش نیست!
وی با اشاره به اینکه از سد زاینده رود ۲۸ مترمکعب آب رها می‌شود اما کمتر از ۱۴ متر مکعب به سد چم آسمان برای شرب می‌رسد، خاطرنشان می‌کند: علاوه بر میزان آب رهاشده از سد نیز، اضافه نشتی‌ها و برگشتی‌های آب در همین مقطع رودخانه وجود دارد اما چون پایش وجود ندارد معلوم نیست چه می‌شود.
تا زمانی که بستر زاینده رود اشغال نشده بود در بستر آن تردد و رودخانه پایش می‌شد، در حالی که اکنون از سراسر رودخانه تنها قسمتی که ساماندهی شده امکان پایش وجود دارد و مابقی تمام بستر در تصرف است ۱۰- ۱۵ متر زمین برای پایش وجود دارد و دقیقاً تخلفات در نقاطی از رودخانه است که امکان پایش وجود ندارد
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزان اصفهان با بیان اینکه بالادست استان بالغ بر ۸۵ درصد آب رودخانه پلاسجان از تونل چشمه لنگان و خدنگستان تأمین می‌شود، می‌افزاید: این آب کامل برداشت می‌شود ولی امکان پایش نیست.
امینی در واکنش به اینکه برخی افراد مدعی شدند اراضی حاصلخیز کنار رودخانه با ایجاد جاده ساحلی در طرح ساماندهی زاینده رود از بین می‌رود، تصریح می‌کند: بخشی از این صحبت‌ها ناشی از ناآگاهی و بخشی نیز به دلیل تضاد منافع بیان می‌شود؛ افرادی که ایجاد جاده ساحلی را نقد می‌کنند به نظر می‌رسد فهم درستی از مسئله ندارند؛ وقتی بستر آزاد می‌شود مشخص است که بستر رودخانه حاصلخیز است و نباید افراد بستر رودخانه را تصرف می‌کردند اکنون نیز همه بستر رودخانه آزاد نشده حدود ۱۵ متر در دو طرف رودخانه رفع تصرف شده و اگر جاده ساحلی نباشد امکان پایش رودخانه و جلوگیری از تخلفات وجود ندارد.
اگر رودخانه حفاظت نمی‌شد به گورستان نخاله تبدیل شده بود
احمدرضا صادقی مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان اینکه هیچ برداشت برنامه ریزی شده و برداشتی خارج از عرف از بستر رودخانه زاینده‌رود نشده است، به خبرنگار مهر می‌گوید: هیچ گونه نخاله‌ای که با حجم زیاد در بستر رودخانه ریخته شده باشد، تاکنون مشاهده نشده هرچند ممکن است در ساعات شب که نیروهای حفاظتی شرکت نیستند ماشین یا تراکتور برداشت شن انجام داده باشد یا نخاله تخلیه کنند اما اینکه عنوان می‌کنند کف رودخانه شخم شده و شن بستر آن خارج می‌شود، بزرگنمایی است.
وی می‌افزاید: افراد اگر مواردی از برداشت شن و تخلیه نخاله و ساخت و ساز غیر مجاز در حریم و بستر رودخانه مشاهده کردند به ما آدرس دقیق بدهند تا پیگیری و مقصران را شناسایی می‌کنیم. اما کلی‌گویی می‌کنند.
مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با بیان اینکه پروژه آزادسازی و ساماندهی زاینده‌رود از سال گذشته در محدوده شهرستان مبارکه به دلایلی متوقف شد، خاطرنشان می‌کند: شرایط رودخانه زاینده رود قبل از سال ۱۳۹۴ با اکنون که طی هفت سال اخیر بر آن نظارت و تا حدودی ساماندهی شد، قابل مقایسه نیست؛ اگر در این مدت نظارت و حفاظت نمی‌شد با توجه به خشکی رودخانه چیزی از بستر باقی نمی‌ماند و به گورستان نخاله‌ها تبدیل شده بود که یا شن و ماسه‌ها را برده بودند یا تا قلب رودخانه ساخت و ساز می‌کردند.
تاکنون تعداد بسیار زیادی از متخلفان تخلیه کننده نخاله با خودروهایشان توقیف و به مراجع قضائی معرفی شدند که البته شرط ما برای رضایت دادن به پرونده این است که متخلفان نخاله‌ها را جمع آوری و به سایت گردنه زینل منتقل کنند
صادقی می‌گوید: در آن سال‌ها در حاشیه رودخانه در شرق اصفهان در محدوده روستای برآن حتی امکان پیاده روی نبود زیرا تا بستر رودخانه کشت و کار می‌کردند و در فلاورجان از درچه به هیج عنوان امکان حرکت در حاشیه رودخانه نبود اما در این سال‌ها تاکنون برای جاده ساحلی در دو طرف رودخانه با پهنای حدود ۲۰ متر و به طول ۷۰ کیلومتر حجم زیادی از تصرفات آزادسازی شده است.
تخلفات برداشت شن و ماسه محدود است
وی با اشاره به اینکه هر هفته تعدادی متخلف در پایین دست و بالادست رودخانه در حین تخلیه نخاله شناسایی و متوقف می‌شوند، خاطرنشان می‌کند: تخلفات برداشت شن و ماسه محدود است اما تاکنون تعداد بسیار زیادی از متخلفان تخلیه کننده نخاله با خودروهایشان توقیف و به مراجع قضائی معرفی شدند که البته شرط ما برای رضایت دادن به پرونده این است که متخلفان نخاله‌ها را جمع آوری و به سایت گردنه زینل منتقل کنند.
مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه‌ای اصفهان با اشاره به تمرکز ویژه این دفتر بر مقابله با ساخت و سازهای بستر و حریم رودخانه زاینده رود، خاطرنشان می‌کند: طی سال ۱۴۰۰ بیش از ۴۰۰ مورد از تخلفات انجام شده در حریم و بستر رودخانه‌های استان شناسایی و به مراجع مربوطه معرفی شدند.
به گزارش مهر، طرح ساماندهی رودخانه زاینده رود در شرایطی متوقف است که کور سوی امید برای جریان دائمی این رود زندگی بخش آزادسازی آن از بند تصرفات و زیاده خواهی‌هاست. اگر آب در رودخانه جاری شود نه بستر رود گورستان زباله می‌شود و نه خاکش به غارت می‌رود.
