همشهری آنلاین - رابعه تیموری: در تبیین فرهنگ عاشورا در ایران، نقش علما در کدام دوره تاریخی پررنگ شد؟
با توجه به شرایط حاکم بر جوامع اسلامی که عموما شیعه در فشار و اقلیت بوده، بزرگان شیعه و روحانیت با هدف زنده نگه‌داشتن حادثه کربلا، به نگارش آثار و انتقال آن به نسل‌های بعد می‌پرداختند تا واقعه عاشورا و قیام حضرت سیدالشهدا (ع) به فراموشی سپرده نشود. در عصر آل بویه که برای اولین بار عنصر شیعه به قدرت بزرگ سیاسی نائل می‌شود _که عمدتا در ایران و عراق امروز این‌قدرت حاصل شد_ ما می‌بینیم که شیخ مفید از علمای بزرگ شیعه با نگارش کتاب زندگینامه ائمه (ع) با عنوان « الارشاد فی معرفة حجج‌الله علی‌العباد » بخش مربوط به زندگی امام حسین (ع) را به بیان دقیق حوادث قیام مقدس اختصاص می‌دهد و آن را به یادگار می‌گذارد.
خواندنی‌های بیشتر را اینجا دنبال کنید
در عصر سلجوقی «ابن‌شهر آشوب مازندرانی» یکی از علمای سرشناس شیعه که واعظ چیره‌دستی هم بود، با نوشتن کتاب « مناقب آل ابی‌طالب (ع) » سعی می‌کند واقعه عاشورا را ثبت و ضبط کند. در نگارش این کتاب‌ها عمدتا تاریخ نقلی عاشورا و قیام امام (ع) مدنظر بوده که داده‌ها و اطلاعات تاریخی از بین نرود و مردم آنها را به‌عنوان سندی بر مظلومیت و حقانیت اهل‌بیت (ع) در اختیار داشته باشند.
اما در عصر ایلخانان، مغولانی که بر ایران و عراق سیطره پیدا کردند بعد از مدت کوتاهی مسلمان شدند. در این دوران فشار از شیعه تا حد زیادی برداشته شد و در نتیجه آثار ارزشمندی در این عصر پدید آمد که از منابع مهم تاریخ نقلی واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) محسوب می‌شوند، مانند کتاب‌های «مسیر الاحزان» اثر «ابن‌علی حلی»، «لهوف» نوشته «سید ابن‌طاووس» و «کامل بهایی» از «عمادالدین طبری ثیری» که این سه کتاب مقتل امام حسین (ع) به شمار می‌آیند. در اواخر دوره حاکمیت ترکمانان بر ایران «ملاحسین کاشفی» که واعظ چیره‌دستی بود، با نگارش کتاب «روضه الشهداء» که اولین مقتل به زبان فارسی است، روضه‌خوانی را برای جامعه ایرانی و بعدها برای عرب‌ها باب می‌کند.
این شرایط ادامه داشت تا دولت شیعی صفوی با قدرت تمام بر ایران و بخش‌های اعظمی از عراق حاکم شد و با رسمیت دادن به مذهب شیعه عزاداری‌های امام حسین (ع) علنی شد. تحولی که در عصر صفوی پدید آمد، برگزاری مراسم پرشور رسمی عزاداری امام حسین (ع) بر پایه دسته‌های عزاداری و حرکت آنها به سوی میدان‌های بزرگ شهر و سخنرانی و روضه‌خوانی عالمان بزرگ است که این موضوع از چشم سیاحان غربی هم مخفی نمانده و آنها هم از عظمت چنین عزاداری‌هایی در عصر صفوی یاد کرده‌اند.
محمدحسین رجبی دوانی/ مورخ و پژوهشگر تاریخ اسلام
در دوره قاجار روحانیت در تبیین فرهنگ عاشورایی چگونه نقش ایفا می‌کرد؟
در دوره قاجار شاهد گسترش عرض ادب به ساحت امام حسین (ع) و تنوع عزاداری‌ها و بزرگداشت قیام امام هستیم. در این دوره سخنرانی‌های پرشور واعظان و دسته‌های عظیم عزاداری و از سوی دیگر شبیه‌سازی‌ها و برنامه‌های پرشور تعزیه‌خوانی، پرده‌خوانی و نقالی پرده‌های عاشورا بسیار رواج پیدا می‌کند و از سوی دیگر کتاب‌های متعددی در پرداختن به واقعه کربلا نگاشته می‌شود، اگرچه برخی از این کتاب‌ها از نظر ارزش و وفاداری به اصول نگارشی دارای ضعف بوده است.
این تاثیرگذاری در دوره پهلوی چه تغییراتی داشت؟
در عصر پهلوی اول، رضاخان که در آغاز برای فریب مردم خود را مدافع ارزش‌های دینی و شیعی معرفی کرده بود، همین که بر قدرت مستولی شد، به‌شدت با مجالس امام حسین (ع) و راه اندازی دسته‌های عزاداری و سخنرانی‌ها به مقابله برخاست و آنها را ممنوع کرد، در نتیجه بسیاری از این مراسم مخفیانه با ترس و دلهره بر پا می‌شد. چه‌بسا با آگاهی عوامل حکومت هم برپاکنندگان این برنامه‌ها هزینه‌های سنگینی را می‌پرداختند.
پهلوی دوم که پی برده بود ممانعت پدرش از برپایی مجالس امام حسین (ع) نتیجه معکوس داده، برپایی مجالس را آزاد کرد، ولی از طرف دیگر با ترویج فرهنگ فاسد غربی و لاابالی‌گری و بی‌دینی می‌خواست از تاثیرگذاری فرهنگ عاشورایی جلوگیری کند. در واقع بهترین و روشن‌ترین و تاثیرگذارترین نوع نگرش به واقعه امام حسین (ع) که می‌توان آن را تبیین فرهنگ عاشورایی نامید در عصر پهلوی دوم شکل می‌گیرد و سخنرانان دیگر صرفا به بیان وقایع و مقتل‌خوانی نمی‌پردازند، بلکه به فلسفه قیام امام حسین (ع) و ظلم‌ستیزی آن وجود مقدس می‌پردازند و این نوع نگاه و تبیین فرهنگ قیام امام حسین (ع) باعث آگاهی بسیار در مردم و جوانان شد و لذا بسیاری از مذهبی‌ها سیاسی شدند، به مبارزه با حاکمیت طاغوت پرداختند و سرانجام همین آگاهی بخشی‌ها در تبیین فرهنگ عاشورا رژیم پهلوی را به سقوط و نابودی کشاند.
مهمترین وقایع تاریخی که با تکیه بر فرهنگ عاشورایی با رهبری روحانیون شکل گرفت کدام وقایع بودند؟
در عصر صفویه بسیاری از روحانیون شیعی با سلاطین صفوی که پرچم تشیع را در ایران برافراشته بودند همراهی و همگامی می‌کنند و در جنگ‌های بزرگ که در عصر صفویه پدید می‌آید - به‌خصوص جنگ‌های ضدشیعه - روحانیون بزرگ هم با سلاطین صفوی همراه می‌شوند و با تبیین قیام امام حسین (ع) باعث شور و شجاعت رزمندگان در آن عصر می‌شود مثل جنگ چالدران و برخی وقایع دیگر عصر صفوی.
در دوره قاجار هم جنگ‌های بزرگی که میان ایران و روس رخ داد، ایرانیان مقابل متجاوزان استعمارگر می‌ایستند. حتی چند ماه بعد دشمن را هم شکست سختی می‌دهند ولی به سبب عدم فهم درست حاکمیت نتوانستند نتیجه نهایی را بگیرند. در همین عصر قاجار در جنگ‌های ایران و روس، مرجع بزرگ تقلید شیعه «سیدمحمد مجاهد» حتی از نجف حرکت می‌کند و سلاح به‌دست می‌گیرد و با پیروان خود رسما و علنا در جهاد با دشمن حضور پیدا می‌کند. باز در عصر قاجار وقتی روس‌ها که آن روزها ابرقدرت دنیا بودند، قصد داشتند زنان مسلمان گرجی را از ایران به روسیه ببرند، مردم با رهبری روحانیون به حرکت در می‌آیند و با کشتن گریبایدوف مانع اقدام او می‌شوند.
در انقلاب مشروطه هم وقتی مردم برای برپایی عدالت و مقابله با ظلم به میدان می‌آیند، علمای بزرگ محرک مردم و مشوق آنها در انقلاب هستند تا با الهام گرفتن از امام حسین (ع) و قیام آن حضرت با ظلم و بی‌عدالتی مقابله کنند و بسیار هم موفق می‌شوند، هرچند روشنفکران غرب‌زده خائن بر روی چنین حرکت مذهبی موج سواری کردند و آن را به انحراف کشاندند.
در قیام بزرگ ٣٠ تیر بر علیه رژیم شاه، آیت‌الله کاشانی این قیام را رهبری کرد و باعث سقوط دولت قوام و برگشتن مصدق به قدرت شد، آیت‌الله کاشانی با الهام از قیام امام حسین (ع) و سپرکردن سینه خود در برابر سلاح‌های دشمن از مردم خواست که به میدان بیایند و مردم با تبعیت از این رهبر دینی با حضور حماسی خود و تاسی به امام حسین (ع) وارد عرصه شدند و رژیم را شکست داده و وادار به عقب‌نشینی کردند.
در انقلاب اسلامی هم روحانیت بیدار و مبارز به رهبری امام (ره) در سال ١٣٤٢ با اتکا بر آموزه‌های نهضت امام حسین (ع) در برابر رژیم پهلوی ایستادند و آن حماسه‌های بزرگ پدید آمد. اگر چه در ظاهر رژیم بر این انقلاب و قیام و خروش غلبه پیدا کرد ولی تاثیرات گسترده خود را باقی گذاشت که در سال ١٣۵٧ شاهد آن هستیم که مردم با الهام از قیام امام حسین (ع) و هدایت حسین گونه امام (ره) وارد عرصه شوند و بزرگ‌ترین پایگاه آمریکا، جزیره ثبات منطقه و بزرگ‌ترین متحد منطقه در این ناحیه را در هم بشکنند و باعث پیروزی انقلاب اسلامی شوند.
در گسترش فرهنگ عاشورایی و انتقال آن به دوره‌های تاریخی مختلف، کدام یک از روش‌های تبلیغی روحانیون تاثیرگذاری بیشتری داشتند؟
در دوره‌های تاریخی قبل از دوره پهلوی، روحانیون با نگارش کتاب‌ها و ارائه تاریخ نقلی و مقتل‌خوانی و مقتل‌نویسی فرهنگ عاشورایی را گسترش دادند، ولی در عصر ما امام خمینی(ره) و شاگردانش با مبارزات سیاسی گسترده خود و تحلیل قیام امام حسین (ع) موفق شدند که شور و شعور فراوان در جامعه ایجاد کنند که همین نوع نگاه تازه و ارائه تحلیل مناسب، مردم را چنان به عرصه آورد و آگاه کرد که از مرگ نهراسیدند و با رژیم تا دندان مسلح پهلوی مقابله کرده و آن را شکست دادند و انقلاب اسلامی به پیروزی رسید.
