به گزارش خبرگزاری مهر، نشست «کتاب‌های الکترونیک در بازار نشر» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، داریوش مطلبی (پژوهشگر و استاد دانشگاه) و عبدالامیر نبوی (عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و پژوهشگر) برگزار شد.
در ابتدای این نشست داریوش مطلبی در رابطه با روند نشر الکترونیک در بازار نشر ایران در چند دهه اخیر گفت: اگر بخواهیم به این موضوع اشاره کنیم بهتر است با نگاهی تاریخی به آن بپردازیم. در کشورهای دیگر نشر الکترونیک از دل نشر سنتی متولد شده و دست‌اندرکاران صنعت نشر برای رفع نیازهایشان به این نوع نشر روی آورده‌اند.
وی افزود: از اواسط قرن بیستم در دنیا، رسانه‌های الکترونیک توسعه پیدا کرده و ناشران برای تولید محتوا از این بستر استفاده و با تولید محتواهای ترکیبی قرابتی بین نشر الکترونیک و سنتی ایجاد کرده‌اند. بنابراین، ناشران توانمند با شکل‌گیری واقعی نشر الکترونیک وارد دوره جدیدی شده‌اند.
او همچنین عنوان کرد: حال سوالی که در اینجا پیش می‌آید این است که با توجه به وضعیتی که دنیا آن را تجربه کرده آیا در کشور ما هم نشر الکترونیک از دل نشر سنتی برآمده است؟ در پاسخ به این سوال باید به دهه ۷۰ نگاهی بیندازیم که به تدریج مفهوم امروزی نشر الکترونیک در کشور مطرح شد و مجمع ناشران الکترونیک شکل گرفت. در این دوره کسب‌وکارهای مربوط به تولید محتوا متفاوت از نشر چاپی بود و فعالان به دنبال ایجاد انجمن و صنف مربوط به این حوزه بودند.
وی تصریح کرد: سرانجام در سال ۷۵ به همت خانه کتاب و ادبیات ایران با حمایت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، نمایشگاهی در حوزه نشر الکترونیک برگزار و رفته‌رفته این صنعت معرفی و شناخته شد. البته ناشران الکترونیک و اعضای مجمع ناشران اغلب تولیدکننده نرم‌افزارهای تولید محتوا بودند و هیچ قرابتی با نشر سنتی نداشتند. اغلب آنها افراد فعال در موسسات نرم‌افزاری یا کسانی بودند که در رشته کامپیوتر تحصیل کرده و ناشر نبودند، اما نشر الکترونیک را پیاده می‌کردند.
مطلبی بیان کرد: هنوز هم عموما ارتباط واقعی بین نشر چاپی و سنتی با نشر الکترونیک وجود ندارد و همچنان ناشران الکترونیک موسسات نرم‌افزاری هستند که محتوا تولید می‌کنند. در حالی که در هیچ کجای دنیا پلتفرم‌های عرضه محتوا، نشر الکترونیک محسوب نمی‌شوند. بنابراین محتوایی که در حوزه نشر الکترونیک تولید می‌شود سازوکار، زیرساخت و تعریف متفاوتی از نشر سنتی دارد که این مقوله تا امروز هم ادامه پیدا کرده و تجربه متفاوتی با آنچه در این حوزه در جهان اتفاق افتاده است، داریم.
او اظهار کرد: البته در این مدت پیشرفت‌های خوبی در این زمینه داشتیم و امیدوارم روزی به این قرابت برسیم. چراکه روند حرکت روبه جلو بوده است؛ اما فلسفه‌ای که پشت فعالیت موسسات نرم‌افزاری وجود دارد عموما از نظر نوع نگاه با آنچه در صنعت نشر اتفاق می‌افتد، متفاوت است. این در حالیست که نشر الکترونیک توانمند است و می‌تواند در خدمت نشر و ناشران دربیاید.
نشر الکترونیک به روند توسعه اجتماعی در ایران کمک کرده است
در ادامه این نشست عبدالامیر نبوی با بیان اینکه پیشرفت کشور در حوزه نشر الکترونیک بی‌شک به روند توسعه اجتماعی در ایران کمک کرده است، گفت: قطعا به مرور زمان این اثرگذاری عمیق‌تر خواهد شد. در روش سنتی، کتاب کاغذی چاپ و توزیع می‌شود و فردی یا از روی علاقه‌مندی یا به صورت تصادفی در نمایشگاه کتاب یا کتاب‌فروشی اثری را می‌بیند و ممکن است آن را خریداری کند. بعد باید منتظر شود تا شاید نشریات تخصصی و نقد کتاب راجع به اثر مورد نظر چیزی بنویسند یا جلسات نقد و بررسی پیرامون آن برگزار شود.
وی افزود: اما امروزه به مدد فناوری‌های نوین مخاطبان به سرعت از انتشار کتاب آگاهی یافته و آن را خریداری می‌کنند. به‌راحتی از نقد و بررسی‌هایی که پیرامون اثر صورت‌گرفته مطلع شده و حتی می‌توانند نظر خود را نیز با دیگران به اشتراک بگذارند. علاوه بر این راستی‌آزمایی در رابطه با صحت و سقم و بدیع بودن اثر به راحتی امکان‌پذیر است.
نبوی تصریح کرد: نشر الکترونیک خواسته یا ناخواسته به فرآیند گفت‌وگو در کشور یاری می‌رساند و این امر به توسعه اجتماعی کمک می‌کند. محور این گفت‌وگو کتاب است اما محتوا، سیستم توزیع و نشر آن محتوای این گفت‌وگو را تعیین می‌کند. در پی این اتفاق اقتصاد نشر، عدالت اجتماعی به معنای عدالت و برابری همگان در دسترسی آزاد به آثار منتشرشده و توسعه اجتماعی بهبود می‌یابد. در این نوع نشر کتاب‌های تعاملی، کتاب‌های دانشگاهی و... متناسب با نیاز مخاطب تالیف می‌شوند. چراکه، نیازهای جامعه علمی به سرعت به مولف و ناشر منتقل می‌شود.
او در ادامه بیان کرد: بحث‌های مطرح شده حول محور کتاب در فضای مجازی جدی‌تر از بحث‌های دنیای واقعی است و اکنون به دلیل شیوع کرونا اطلاع‌رسانی‌ها و گردهمایی‌ها مختل شد اما جلسات نقد و بررسی و به فضای مجازی منتقل شده است. در چنین فضایی دسترسی به ناشران و نویسندگان راحت‌تر شده است. بنابراین، همه‌گیری کرونا در کنار مصیبت‌ها و مشکلاتی که پیش آورده، نشر الکترونیک و فضای مجازی را در کشور توسعه داده است. البته در این فضا ممکن است آسیب‌هایی مانند انتشار غیرقانونی فایل‌ها و ارائه نظرات نامناسب به وجود بیاید که این عوارض منفی، راه حل دارد و نمی‌تواند مسیر کلی را زیر سوال ببرد.
اساس توسعه آگاهی است
مطلبی در رابطه با جایگاه نشر الکترونیک در اقتصاد نشر ایران با بیان اینکه این مقوله موضوع مهمی است که همیشه مورد غفلت قرار گرفته و باید بیشتر به آن توجه شود، گفت: صنعت نشر در دنیا گردش مالی عظیمی دارد به‌گونه‌ای که در سال ۲۰۱۳ حوزه کتاب در مجموعه صنایع خلاق فرهنگی ۱۴۳ میلیارد دلار گردش مالی داشته که البته سهم کشورها در این رقم متفاوت است، به‌عنوان مثال آمریکا در راس آن قرار دارد.
وی ادامه داد: آمارهایی که در حوزه رسمی نشر الکترونیک وجود دارد مبین رشد روزافزون این حوزه در کشور است. به عنوان مثال، در سال ۲۰۲۰ در انگلیس درآمد ناشران کتب چاپی ۱۱ درصد افت داشته، اما درآمد ناشی از فروش کتاب الکترونیک رشد ۲۶ درصدی را تجربه کرده است. در آمریکا در ماه ژوئن همین سال فروش کتاب‌های الکترونیک رشد ۳۹ درصدی را شاهد هستیم.
او عنوان کرد: این نشان‌دهنده رشد خوانندگان کتاب الکترونیک است. در سال ۲۰۲۰ اقبال نسبت به کتاب‌های چاپی کاهش و نسبت به آثار الکترونیک افزایش داشته است. این موضوع بیانگر آن است که روزبه‌روز اقتصاد کتاب الکترونیک سهم بیشتری در اقتصاد نشر پیدا می‌کند. این امر باعث توسعه در حوزه‌های مختلف شده و چون اساس توسعه آگاهی است و اکنون محدودیت دسترسی به محتوا از بین رفته این امر محقق شده است.
وی با تاکید بر اینکه اقتصاد کتاب‌های الکترونیک در سال‌های اخیر رشد قابل توجهی نسبت به کتاب‌های چاپی داشته است اظهار کرد: پیش‌بینی می‌شود در سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ گردش مالی نشر الکترونیک از نشر سنتی پیشی بگیرد. البته این به‌معنای نابودی نشر سنتی و چاپی نیست بلکه این دو مکمل یکدیگرند و می‌توانند موجب رشد هم باشند. چراکه، نگاه و رویکرد نسبت به این دو مقوله متفاوت است.
مطلبی با بیان اینکه در دنیا، تولید محتوا در حال حرکت به سمت رایگان شده است، گفت: اما ناشران در پی کسب درآمدهای جانبی از قبیل تحلیل داده‌های کلان با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، تبلیغات و... هستند. بنابراین صنعت نشر در دنیا از بعد درآمد اقتصادی در حال گذار است.
مرزهای سیاسی و جغرافیایی در فرآیند تولید کتاب از بین رفته است
در ادامه نبوی در رابطه با تغییرات بازار نشر با بیان اینکه حرکت در مسیر نشر الکترونیک موجب بازنگری و بازآفرینی حلقه‌های موجود در زنجیره صنعت نشر شده است، گفت: در صنعت نشر نویسنده، ناشر، صفحه آرا، ویراستار، لیتوگراف، توزیع، مخاطب و بازخورد، حلقه‌های یک زنجیره را تشکیل می‌دهند. امروزه هریک از این حلقه‌ها در حال بازآفرینی هستند و در این تغییرات ممکن است صفحه‌آرایی به معنای سنتی آن و لیتوگرافی کمرنگ شوند یا حلقه‌ای به این زنجیره اضافه شود، اما نکته اصلی این است که این تغییرات برای صنعت نشر ایران مهم است.
وی تصریح کرد: تغییری که برای نشر کشور بسیار حائز اهمیت است از بین رفتن مرزهای سیاسی و جغرافیایی در فرآیند تولید کتاب است. به این معنا که همه حلقه‌های زنجیره صنعت نشر ایران، در داخل کشور هستند و در بهترین حالت تنها بخشی از مخاطبان را همسایگان فارسی زبان تشکیل می‌دهند. اما با بازآفرینی حلقه‌های زنجیره می‌توان برای تولید یک کتاب از همکاران علمی، ارزیابان، نویسندگان و... که در آن سوی مرزها حضور دارند، بهره گرفت. درحالی‌که مشکل کلی نشر کشور ما این است که همه بازیگران آن ملی هستند. بنابراین، نشر الکترونیک کارکرد و نقش حلقه‌ها را متفاوت می‌کند و ناشران را به این نتیجه می‌رساند که می‌توانند از همکاران در آن سوی مرزها استفاده کنند.
او در ادامه تاکید کرد: نشر سنتی و الکترونیک نه تنها رقیب یکدیگر نیستند بلکه همدیگر را کامل می‌کنند و هریک مخاطب خاص خودشان را دارند. اما اگر بخواهیم به این سوال پاسخ دهیم که چرا در عصر حاضر نشر الکترونیک رواج بیشتری پیدا کرده است، باید گفت چون الگوهای ترویج علم در سطح دنیا تغییر کرده و الگوهایی جدید در حال تجربه شدن هستند. ازاین‌رو، صنعت نشر ایران هم برای ماندگاری و اثرگذاری و به تبع آن کسب درآمد چاره‌ای ندارد جز اینکه خود را با این الگوهای نوین تطبیق دهد.
این پژوهشگر افزود: در این حلقه جدید واحدهای فناوری و متخصصان IT و هوش مصنوعی باید با ناشران تعامل کنند و در چنین شرایطی است که مخاطبان وسیع‌تری در سراسر دنیا فراهم می‌شود. این تغییرات ناشر را برای بازاریابی بهتر و جذب مخاطب بیشتر کمک می‌کند. البته باید به این نکته توجه داشت که حضور در نشر بین‌المللی الزامات خاص خودش را دارد و ناشران ایرانی باید متحول شوند. در هرحال در گذر از این دوره سختی‌هایی وجود دارد، اما گمان می‌کنم ره‌آورد مناسب بسیاری برای صنعت نشر کشور خواهد داشت.
نبوی با بیان اینکه حضور در بازار جهانی استانداردهای صنعت نشر کشور را افزایش می‌دهد و ما را به حوزه بین‌الملل نزدیک می‌کند، گفت: لازمه تحقق این امر این است که ناشر محصور در مرزهای کشور و خواننده ایرانی فارسی زبان نباشد.
تغییر نقش ناشران در صنعت نشر نوین
مطلبی در ادامه این نشست با تاکید بر اینکه تغییراتی که با آن مواجهیم فراتر از این مباحث است، گفت: بعضی از این تغییرات را در نشر ایران درک کرده و بعضی از آنها را اصلا درک نکرده‌ایم. این در حالیست که بسیاری از کشورهای پیشرو در حوزه‌های تولید، توزیع و مصرف پوست‌اندازی کرده‌اند. ما فقط از نشر الکترونیک و «وبی» گذر کرده و به نشر همراه رسیدیم. نشر همراه ویژگی‌هایی دارد اعم از اینکه در وسیله‌های همراه قابل عرضه باشد. بنابراین ماهیت این نوع نشر متفاوت است و درکی از این مساله نداریم.
او همچنین عنوان کرد: با تغییر نحوه تولید محتوا بسیاری از مشاغل در هم ادغام شده و شرایطی در این صنعت حاکم می‌شود که ممکن است اکنون درکی از آن نداشته باشیم. در چنین شرایطی هر پدیدآورنده می‌تواند یک ناشر باشد و ناشر باید بتواند ارزش‌افزوده‌ای به محتوای پدیدآورنده اضافه کند. ضمن اینکه در فضای نوین مصرف به سمت شخصی‌سازی‌شدن حرکت می‌کند و محتوای مورد نیاز مخاطب به او ارائه می‌شود. ازاین‌روست که می‌گوییم تولید، عرضه و مصرف متحول شده است.
مطلبی ادامه داد: سوالی که پیش می‌آید این است که چرا هنوز صنعت نشر کشور به این جایگاه نرسیده است؟ چون همانطور که اشاره شد ناشر ما ملی است و شناخت کافی از نشر بین‌المللی و حرفه‌ای ندارد و نمی‌داند چه اتفاقاتی در حال وقوع است. البته در کشور ما صنعت نشر همواره با یک فاصله چند دهه‌ای نسبت به غرب بوده که این نقصان به امکانات سخت‌افزاری و تجهیزات ارتباطی ندارد بلکه بیشتر مربوط به حوزه فکری و فرهنگی است.
وی تاکید کرد: بنابراین، اگر دست‌اندرکاران این صنعت در حرکت در این مسیر نگاه خود را عوض نکنند طبیعتا تغییر و تحولی را در این حوزه شاهد نخواهیم بود. چنانکه اکنون در همه حوزه‌ها که ادعای الکترونیک شدن می‌کنیم تنها سیستم کاغذی را در کامپیوتر پیاده کرده‌ایم، در حالی‌که برای الکترونیک‌کردن یک فرآیند باید از ابتدا فکر کرده، برنامه‌ریزی کنیم و مسیر را بسازیم.
نبوی در ادامه در رابطه با لزوم سیاست‌گذاری پیرامون این مقوله گفت: وقتی از سیاست‌گذاری صحبت می‌کنیم ذهنمان به مجلس و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معطوف می‌شود، در حالی‌که در این مسیر نهادهای دیگری مانند وزارت علوم، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و نهادهای مدنی هم نقش و اثری دارند و می‌توانند در این فضا حضور داشته باشند.
وی افزود: تمامی این نهادها چه دولتی و چه غیردولتی و مدنی باید در چند زمینه فعال شوند تا به وضعیت بهتری دست پیدا کنیم. نخستین نکته این است که نشر ایران باید در فضای بین‌الملل حضور پیدا کند. چراکه تا ناشر حس رقابت نکند و وارد میدان عمل نشود، رشد نمی‌کند. بحث دیگر حمایت‌های قانونی از ناشر است که این وظیفه نهادهای رسمی است که بتوانند به صورت پویا از نویسندگان، مترجمان و ناشران حمایت قانونی را فراهم بیاورند تا آسیب‌های ناشی از فعالیت در فضای جدید به حداقل برسد.
عبدالامیر نبوی در پایان صحبت‌هایش گفت: نکته دیگر سرمایه‌گذاری در کتابخانه‌های عمومی و آنلاین است. این امر توسط وزارت علوم برای تجهیز دانشگاه‌های کشور و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای تجهیز کتابخانه‌های عمومی محقق شود، مجلس شورای اسلامی باید برای تحقق این امر با اندیشیدن تمهیدات خیال ناشر را از فروش و در اختیار مخاطب قراردادن کتاب‌ها راحت کند. اگر این موارد جدی گرفته شود، مرحله گذار و تحولی که از آن صحبت شد طی می‌شود؛ ممکن است در ابتدا سختی و رنج داشته باشد اما ثمره آن بسیار مهم و جدی خواهد بود.
