خشکسالی و کمبود نیروی انسانی بزرگترین تهدید پارک ملی کویر

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین استان سمنان صبح زود روز شنبه شانزدهم مهر با هماهنگی انجام شده از سوی روابط عمومی اداره کل محیط زیست استان سمنان به اتفاق جمعی از خبرنگاران و عکاسان عازم رفتن به پارک ملی کویر در جنوب شهرستان گرمسار در استان سمنان شدیم بعد از اینکه از شهر گرمسار وارد جاده کویری شدیم یک جاده سنگفرش در کنار جاده خاکی در ابتدای کویر چشم ها را خیره می کرد این جاده سنگفرش حدود سی کیلومتر بود که رضا دانشگر یکی از کارکنان اداره کل محیط زیست استان درباره این جاده سنگفرش گفت

این جاده در زمان شاه عباس اول، ساخته شده است. وی با پیشینه ساخت این جاده اشاره کرد و بیان داشت: مورخین اشاره می کنند در سفری که شاه عباس کبیر از اصفهان از طریق کویر مرنجاب و یا کاروانسرای گرما به منطقه سفیدآب در پارک ملی فعلی کویر مراجعه می کند و بعد وارد سیاه کوه می شود و کاروانسرای عین الرشید و قصر بهرام را احداث می کند برای عبور از آن، از طریق این جاده به سمت زیارت مشهد در فصل پاییز با همراهنانش حرکت می کنند که به دلیل ریزش باران و لغزنده بودن این فاصله تقریبا ۳۵ کیلومتری، باتلاقی ایجاد می شود که تعدادی از چارپایان دچار شکستگی استخوان می شوند و شاه دستور می دهد که تا برگشتن ما از مشهد این جاده درست شود .

همان زمان مبلغ ۱۰ هزار تومان پیمانکار می گیرد تا این جاده را درست کند. این جاده ۳۵ کیلومتر طول با عرض پنج متر و دارای ارتفاع تقریبا ۶۰ سانتی متری است و یک لایه ای از زغال در زیر جاده ریخته شده تا حالت تعلیق بدهد و به صورت پل شناور بتواند بماند. خوشبختانه این اثر تاریخی وجود دارد اگر چه عرض این جاده کمتر شده و به رسیدگی بیشتر احتیاج دارد

محیط بان کویری آقای نوری نیز که به عنوان راهنمای همراه ما بود درباره پارک ملی کویر گفت این منطقه از سال ۱۳۴۳ تحت پوشش کانون شکار ایران و بعدها، تحت نطارت سازمان حفاظت از محیط زیست قرار گرفت و از سال ۱۳۵۵ به رده حفاظتی بالاتر یعنی پارک ملی ارتقا یافت. در سال ۱۳۵۷ با کاهش بخش‌هایی از شمال و افزایش بخش‌هایی در جنوب، مساحت آن به ۶۷۰ هزار کیلومترمربع رسید و در سال ۱۳۶۱ به دو بخش پارک ملی به وسعت ۴۲۰ هزار هکتار شامل منطقه سیاه‌کوه، نخجیر، سفیدآب و منطقه حفاظت‌شده ای به وسعت ۲۵۰ هزار هکتار شامل دشت‌های مکوش، سیاه‌پرده، پرده‌زرد و ارتفاعات دوازده امام و نره‌خرکوه تقسیم شد.

بعد از حدود 60 کیلومتر به پاسگاه کویری سنگ فرش رسیدیم و برای صرف صحبانه در این پاسگاه مستقر شدیم بعد از مدتی شاهد حضور دکتر بهرام علی ظاهری ،مهندس فرخی مدیر کل و معاونت اداره کل محیط زیست و جمعی دیگر از کارکنان این اداره و همچنین خانم دکتر طاهره چال دره سرپرست دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار در این پاسگاه بودیم که در حضور خبرنگاران یک تفاهم نامه همکاری بین آنها امضای شد

در محوطه این پاسگاه حضور گله های "جویر" که نوعی آهوی خاص بودند بسیار جالب و دیدنی بود و باعث شد تا همه عکاس ها برای گرفتن عکس به گوشه و کنار پاسگاه بروند

حدود ساعت ده و نیم بود که به اتفاق تمام حاضرین و همچنین رضا شاه حسینی مقدم رئیس اداره پارک ملی کویر مرکزی به سمت سایت تکثیر و نگهداری گور خر ایرای حرکت کردیم در این سایت 12 گورخر در اسارت و قرنطینه بودتد رئیس اداره پارک ملی گفت چهار گورخر "نر" و هشت گورخر "ماده " می باشند وی توضیح داد با توجه به گونه چتر و گونه منقرض شده در این سایت در حال احیای گورخر ایرانی هستیم در حال حاضر 16 گورخر آزاد و در منطقه حضور دارند و این دوازده گورخر هم بعد از کنترل و اطمینان از نداشتن بیماری و بعد از سازگاری با محیط رها سازی و آزاد خواهند شد

وی همچنین در گفتگوی با خبرنگار خبرگزاری خبرآنلاین گفت حیات جانوری این منطقه در گذشته به قدری متنوع و پرشمار بود که به «آفریقای کوچک» و «سرنگتی ایران» شهرت داشت. امروزه نیز هرچند از غنای حیات وحش آن تا حد زیادی کاسته شده اما هنوز هم بسیاری از انواع حیوانات و گیاهان بیابان‌زی ایران را در خود جای داده‌ است و به همین دلیل به عنوان یکی از ۹ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ایران است.

شاه حسینی مقدم افزود در پارک ملی کویر چهارپاسگاه در شرق پاسگاه ملک آباد ، در جنوب پاسگاه سفید آباد ، در شمال پاسگاه سنگ فرش و در مرکزی هم پاسگاه سرمحیط بانی قصر بهرام وجود دارد که بیشترین فاصله آنها 85 کیلومتر می باشد

رئیس پارک ملی کویر مرکزی درباره بزرگترین تهدید برای این پارک گفت در گذشته شکار غیر مجاز پرندگان بود که در این چند سال با فرهنگ سازی صورت گرفته و همکاری مردم شکار بسیار کاهش یافته است ولی خشکسالی بزرگترین تهدید برای این منطقه می باشد و همچنین تعداد کم نیروی انسانی در اداره کردن پارک چون ما کلا سیزده نیرو داریم که نصف مشغول کار و نصف در استراحت هستند یعنی با شش همکار باید این پاسگاهها و این همه هکتار منطقه را محافظت نماییم و وظیفه اصلی ما حفاظت از حیات وحش ،آب رسانی به حیات وحش،مدیریت منابع آبی ،بازسازی آبشخورها و ...می باشد

وی در انتهای گفتگو به خبرنگار ما گفت یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، گربه کاراکال،عقاب طلایی،عقاب دشتی، تیوه،باقرقره،روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، کل‌وبز، قوچ ومیش، شغال، سیاه‌گوش از جمله پستانداران و پرندگان شاخص این منطقه هستند.

در ادامه عازم قصر بهرام در پانزده کیلومتری پاسگاه سنگ فرش شدیم در بین راه از حاضرین اطلاعات بیشتری را درباره این قصر خواستار شدیم و این چنین شنیدیم کاروانسرای قصر بهرام گرمسار ،در دوره ساسانی توسط شاه بهرام ساسانی ساخته شد اما مدتی بعد شاه عباس صفوی آنر ا بازسازی و از آن به عنوان کاروانسرا استفاده کرد. کاروانسرای قصر بهرام در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۵۴ با شماره ۱۰۵۴ به جمع آثار ملی پیوست و بهترین نقطه در پارک ملی کویر از منظر گسترش اکوتوریسم شناخته شده است. این کاروانسرا از جاذبه های باارزش استان سمنان می باشد .

کاروانسرای قصر بهرام که با نام‌های کاروانسرای شاه عباسی و رباط سیاه‌کوه نیز شناخته شده است. به گفته‌ی ایرج افشار، این بنا از آن رو قصر بهرام گور نامیده شده که، به گفته‌ی شکارچیان و مسافران، بهرام پنجم ساسانی (۴۲۱ – ۴۳۸ میلادی) در همین نواحی شکار می‌کرد. روزی بهرام در باتلاق‌های نمکین اطراف سفیدآب و بیابان مخوف ریگ جن فرو رفت و دیگر برنگشت. به گفته‌ی احمد مستوفی‌الممالک، که خاندانش در اینجا شکار می‌کردند، در این منطقه تا همین چند دهه‌ی پیش گورخرهای زیادی وجود داشت. اما از اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ هیچ گورخری در این منطقه مشاهده نشده است.

از طرف دیگر نکته‌ای که باعث می‌شود این بنا را در آغاز کار نه کاروانسرا بلکه قصر یا ساختمان شکاری بدانیم فاصله‌ای است که بنا از نزدیک‌ترین چشمه‌ی آب شیرین دارد. چشمه‌ی آب شیرین، که به چشمه‌ی شاهی نامور است، در فاصله‌ی هفت کیلومتری بنا قرار دارد که با کانال‌های سنگی آبش به سمت سازه سرازیر می‌شده است. به نظر می‌رسد علت ساختن ساختمان در چنین فاصله‌ای از چشمه آن بوده که هیبت بنا و سر و صدای احتمالی برخاسته از فعالیت‌های آن موجب فراری دادن حیوانات نشود و همچنان گورخر و حیوانات دیگر برای نوشیدن به حوالی این چشمه بیایند.

پلان بنا از نوع متقارن و مربع مستطیل به ابعاد ۷۴ در ۶۵ است. دو در دارد: یکی جنوبی و دیگری شمالی. دو سکو و دو اتاق هم در دو طرف دروازه‌ی ورودی وجود دارد. داخل آن حیاط بزرگی است که دورتادور آن را اتاق‌های کوچک فراگرفته است. در بدنه‌ی غربی حیاط یک تالار با شاه‌نشین و طاقچه‌هایی در اطراف و ایوانی در جلو ساخته شده و در زیر تالار زیرزمین بزرگی است. در پشت ساختمان‌های داخل حیاط هم طویله‌های سراسری با آخورهای متعدد و کنار هر آخور سکویی برای استراحت چهارپادار و اجاقی برای طبخ بوده است. در چهار گوشه و میان اضلاع شرقی و غربی نیز شش برج دفاعی که دارای تیرکش هستند تعبیه شده است.

علاوه بر آن، استفاده از سنگ به جای آجر نشانه‌ی دیگری از قدیمی‌تر بودن آن نسبت به کاروانسراهای آجری دوره‌ی صفوی است. تمام این شواهد نشان می‌دهند که زمانی اینجا کاربری‌ای غیر از کاروانسرا داشته و کلنگش پیش از دوره‌ی صفوی خورده شده اما مدرک و استدلالی که ما را مجاب کند که آن را متعلق به دوره‌ی ساسانی و بهرام گور بدانیم وجود ندارد. در نوشته‌های جغرافی‌دانان اسلامی نیز هیچ کجا بحثی از سیاه‌کوه، که بنا در پای کوه‌های سیاهش قرار دارد، نشده است؛ زیرا در اوایل دوره‌ی اسلامی راه ارتباطی اصفهان به خراسان از سمت نائین، طبس، ترشیز و نیشابور می‌گذشته و اصلاً اینجا در مسیرهای اصلی قرار نداشته است.

به نظر می‌رسد در زمان صفویه توجه خاصی به راه سیاه‌کوه به عنوان معبر ارتباطی بین اصفهان و خراسان و ری شده باشد. کاروانسرای قصر بهرام در این زمان مهم‌ترین مرکز ارتباطی بین شرق و غرب حاشیه‌ی کویر شد؛ پایگاه ارتباطی و محل داد و ستد بازرگانان بود. بازرگانان با کاروان‌های خود از سمت اصفهان و آران و بیدگل می‌آمدند و با گذشتن از کاروانسرای مرنجاب، در قصر بهرام اتراق می‌کردند. در آنجا تصمیمات کلی برای مبادله‌ی کالا یا حمل کالا به شهرهای مورد نظر گرفته می‌شد.

توجه و احیای این بنا در دوره‌ی صفوی از دو مأخذ دریافت می‌شود: یکی کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نوشته‌ی اسکندر بیگ ترکمان و دیگری قدیمی‌ترین یادگاری‌ای که در بنا نوشته شده است. در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، نوشته شده که شاه عباس بزرگ (۹۷۸ – ۱۰۳۸ قمری / ۱۵۷۱ – ۱۶۲۹ میلادی) با صرف هزینه‌ی ده هزار تومان رباط سیاه‌کوه و راه‌های اطرافش را ساخت. منظور از رباط سیاه‌کوه در واقع همین بنایی است که به قصر بهرام گور معروف شده است. بر روی قشر گچی اتاق‌ها یادگاری‌هایی نوشته شده که قدیمی‌ترینشان به سال ۱۰۰۱ قمری برمی‌گردد.

نکته‌ی جالب آنکه بر روی سنگ‌های تراش نما و تخته‌سنگ‌های کانال سنگی، حروف لاتین Q, O, D, P, E, Y, W, M, S حک شده که ظاهراً علائم سنگ‌تراشان هستند. شاید از روی آنها بتوان به این نتیجه رسید که احتمالاً پیمانکار یا بنا یک فرد خارجی بوده است.

در ساخت بنا از سنگ‌های روشن استفاده شده است؛ بنابراین می‌توان تصور کرد زمانی که کاروانسرا زنده بوده، در دل منطقه‌ای که سنگ‌ کوه‌هایش همه سیاه بوده‌اند، چه جلوه‌ای داشته است.

این ساختمان اکنون به عنوان مهمان‌سرای پاسگاه شکاربانی در پارک ملی کویر مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.

بعد از مشاهده این قصر زیبا وتمام آنچه شنیده بودیم و هجوم عکاسان برای گرفتن عکس های هنری خود دوباره به پاسگاه سنگ فرش و صرف ناهار و خداحافظی با کارکنان محیط زیست به سمت سمنان بازگشتیم

گزارش : مرتضی دهرویه

46