پدر حضرت عبدالعظیم (ع) یعنی عبدالله بن علی، در زمره ساداتی بود که مظلومانه و در دوره هارون عباسی به شهادت رسید؛ زمانی که هنوز چند ماهی از ولادت سیدکریم نمی گذشت.
علم‌آموزی در محضر امام جواد (ع) و امام هادی (ع)
هر چند که عبدالعظیم با چهار امام معصوم (ع) هم عصر بود، اما او بیشتر از محضر دو امام معصوم یعنی امام جواد (ع) و امام هادی (ع) کسب فیض کرد. عبدالعظیم (ع)، از هوش و فراستی کم نظیر برخوردار بود و این موضوع، در کنار تلاش دائم وی برای تهذیب نفس، سیدکریم را به برجسته ترین شاگرد مکتب اهل بیت (ع) در دوران خودش تبدیل کرد.
روایت هایی وجود دارد که نشان می دهد ایمان و اعتقادات وی مورد تأیید امامان (ع) قرار داشته است. حدیث «عرض دین» را می توان یکی از مهم ترین روایت ها در این زمینه دانست. در این حدیث مشهور، حضرت عبدالعظیم (ع) اعتقادات خود را به امام زمانش، حضرت امام هادی (ع) عرضه و از ایشان تأیید یا اصلاح آن را درخواست می کند و امام (ع) پس از شنیدن اعتقادات وی، او را با جمله: «مرحبا بر تو ای اباالقاسم، به راستی که تو از دوستان ما هستی» خطاب قرار می دهد.
افزون بر این، حضرت عبدالعظیم (ع) از اصحاب صاحب سرّ معصومین (ع) و حامل و امانتدار دانش آن بزرگواران بود. ابوحمّاد رازی از اهالی ری و یکی از شیعیان امام هادی (ع)، به محضر ایشان شرفیاب شد تا پرسش هایی را مطرح کند. امام (ع) پس از پاسخ دادن به پرسش های ابوحمّاد، به وی فرمود: «ای اباحمّاد، هر وقت برایت، در منطقه خودت، پرسشی درباره مسائل دینی پیش آمد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی بپرس و سلام مرا به او برسان».
وجود چنین شاگرد فقیه و دانشمندی در آن دوره که عصر اوج گرفتن اختناق و محدودیت شدید شیعیان بود و متوکل عباسی از هیچ کاری برای ضربه زدن به پیروان مذهب اهل‌بیت (ع) فروگذاری نمی کرد، برای جامعه شیعه یک فرصت مغتنم و برکتی بزرگ محسوب می شد. اهمیت این موضوع، وقتی که بدانیم دسترسی به امام (ع) از سوی عمّال خلیفه عباسی به شدت محدود شده و آن حضرت در محله «عسگر» و پادگان نظامی تحت نظر بود، بیشتر آشکار می شود.
نگارش آثار حدیثی
حضرت عبدالعظیم (ع) افزون بر فعالیت های تبلیغی در راستای نشر آموزه های اهل‌بیت (ع)، برای تدوین دقیق تر این مباحث، به نگارش کتاب نیز می پرداخت. نجاشی در کتاب «رجال» خود، به اثری از حضرت عبدالعظیم (ع) با نام «خطب امیرالمؤمنین (ع)» اشاره و شیخ طوسی نیز در کتاب «الفهرست» به برخی از مکتوبات حضرت عبدالعظیم (ع) اشاره می کند.
علمای شیعه از وی به عنوان یکی از برجسته ترین محدثان تاریخ تشیع یاد می کنند. صاحب بن عبّاد وی را «کثیر الحدیث و الروایه» می داند. در برخی آثار روایی شیعه، تعداد احادیث نقل شده از حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) را افزون بر ۱۲۰حدیث دانسته اند، اما به نظر می رسد آمار روایت هایی که از وی نقل شده است، بسیار بیشتر باشد؛ چرا که او بخش مهمی از عمر حدوداً ۸۰ ساله خود را صرف جمع آوری و نشر احادیث اهل بیت (ع) کرد.
هجرت به ری
سخت گیری نسبت به دوستداران اهل بیت (ع) به خصوص در دوره متوکل عباسی، به اوج خود رسید. حضرت عبدالعظیم (ع) و جمعی دیگر از وابستگان امامان (ع)، در پی اتخاذ چنین رویکردی از سوی خلیفه عباسی، ناچار از عراق و حجاز به سمت ایران و سایر نواحی دوردست هجرت کردند. ظاهراً حضرت عبدالعظیم (ع) در سال های پایانی عمر به ری هجرت کرده است.
نجاشی در ادامه نوشته های خود درباره حضرت عبدالعظیم (ع) می نویسد: «حضرت عبدالعظیم (ع) ناچار شد مخفیانه وارد ری شود و در سرداب منزل یکی از شیعیان، در محله «سکه الموالی» شهر ری، اقامت کند... گاهی اوقات به صورت مخفیانه به زیارت مزاری می رفت که می گفت مدفن یکی از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است. خبر ورود حضرت عبدالعظیم (ع) به ری، به تدریج در میان شیعیان منتشر شد و دیری نپایید که بیشتر مردم ری با وی و جایگاه و منزلت دینی و علمی اش آشنا شدند».
روایت احمد بن محمد برقی از چگونگی ورود حضرت عبدالعظیم (ع) به ری نشان می دهد که او حتی در این شهر نیز از امنیت لازم برخوردار نبوده است و ظاهراً مأموران خلیفه عباسی همه جا در پی او بوده اند. با این حال، حضرت عبدالعظیم (ع) در این مدت نیز پاسخگوی پرسش های علمی و دینی مردم بود. این سیدکریم و محدث جلیل القدر، سرانجام پس از تحمل بیماری، در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری دار فانی را وداع گفت و در مکانی که امروز حرم مطهر او قرار دارد، به خاک سپرده شد.
