آشنایی با کلیسای سنت استپانوس یا کلیسا خرابه
کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار واقع شده و به مجموعه بناهای موجود در این دژ وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات می گویند، این وانگ مانند سایر وانگهای ارمنیان محل اجتماع طلاب ،خطاطان و خوشنویسان و تذهیب کاران ،نویسندگان ،فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده است.
کلیسای سنت استپانوس
تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست ولی محققین حدس می زنند بین قرنهای هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.کلیسای سن استپانوس، یا کلیسای استفانوس مقدس دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قرهکلیسا قرار میگیرد. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده است.
محوطه این کلیسا در دل مناطق کوهستانی و سرسبز بی نظیر شهرستان مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان واقع شده است و کمترین کسی را می توان یافت که به این جلفا بیاید ولی از این بنای تاریخی بسیار ارزشمند بازدید نکند.
کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در26 کیلومتری غرب جلفای ارس در محلی به نام قریه قزل وانگ(صومعه قرمز) در نردیکترین روستای دره شام واقع شده است، سابقا راه کوهستانی مالرو داشت و از سال1350 راه ماشین و هموار آن ساخته شده و چون در دامنه رشته کوههای ماقارات قرار گرفته به آن عبارت ماقارات سنت استپانوس نیز اطلاق می شود.
کلیسای سنت استپانوس
این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیبهای جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیدهاست. کلیه محوطه کلیسا در قلب کوه ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفتهاست.
کلیسای سنت استپانوس
این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری (پیروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گرد هم میآیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را بهجای آورند.
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس ( یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا نیز شهرت دارد. سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد. درباره تاریخ بنای کلیسا، اظهارات گوناگونی ابراز شدهاست.
کلیسای سنت استپانوس
عدهای آن را از بناهای اوائل مسیحیت، میدانند برخی چون تاورنیه بنای آن را به دوره صفویه نسبت میدهند. در حالی که شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل و زیبای آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و هم زمان با کلیساهائی چون طاطائوس در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شدهاست و سبک معماری آن تلفیقی از شیوههای مختلف معماری اورارتو، اشکانی و رومی است که بعد از به وجود آمدن بناهای شگرف سنتاچمیادیزین، طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.
کلیسای سنت استپانوس
این کلیسا در محوطهای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصار سنگی که بنا را احاطه نموده بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانهای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی وآهن کوبی شدهاست.
در پایههای طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاریهای ظریف بهکار رفته و نقش برجستهای از مریم و کودکی عیسی در پیشانی طاقنمای آن بهچشم میخورد. این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمتهای فرعی مختلفی است.
سه قسمت اصلی عبارتند از :
نماز خانه اصلی، اجاق دانیال، برج ناقوس. نمازخانه در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر بنا شدهاست.
در ورودی منبتکاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاَ زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلیشاه بهشماره میآید. حجاری پایهها و طاقنماها و نیمستونها و زنجیرههای جوانب و مقرنسکاریها و تزئینات طاق سردر به قدری بدیع است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب میشود.
کلیسای سنت استپانوس
نقش برجستههایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاقنماهای اضلاع شانزده گانه گریوگنبد که در حقیقت پاطاق گنبد زیبای نمازخانه کلیسا محسوب میشود مشاهده میگردد، پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیاری سی و دو پهلوئی است که بر روی یک پلان ستاره شکل شانزدهپر قرار دارد. داخل طاقنماهای گریوگنبد یک در میان پنجرهای تعبیه شده که طاق هلالی تودر توئی دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکی از حواریون در داخل قابی چهار گوش نمای بیرونی آن را زینت میدهد.
کتیبهای از سنگ ماسهای سرخ رنگ بهخط نستعلیق بر بالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا بهچشم میخورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجری قمری مبنی بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلی شاه از مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیسای سنت استپانوس است.
کلیسای سنت استپانوس
فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (باسلیکا) میباشد که از سه قسمت ایوان نمازخانه و محراب تشکیل شدهاست. ایوان بر روی دو ستون و دو نیمستون قرار گرفته در پشت آن و زیر گنبد اصلی نمازخانه کلیسا واقع شدهاست. گوشههای مقرنس پاطاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاشهای مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد میآورد. محراب در جانب شرقی نمازخانه قرار گرفته که ۹۶ سانتیمتر از کف نمازگاه بلندتر است. ازاره محراب از سنگ مرمر است و بالای این ازارهها را هفت طاقنمای جناعی دو طبقه زینت میدهد.
از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی انفرادی با حجاریهای زیباست یکی از این نمازگاهها را در وسط محراب قرار دادهاند و دو تای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی و نمازخانه بزرگ و در محاذات همدیگر قرار گرفتهاند. این نمازگاهها از آثار دوره قاجار به حساب میآیند. بر روی ایوان دو طبقهای متصل به دیوار جنوبی کلیسا قرار گرفته و دارای گنبدی هرمی شکل هشت ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانهای از سنگ سرخ با سرستونهای زیبا استوار گردیدهاست.
کلیسای سنت استپانوس
این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شدهاست. پیشانی طاقهای بین این ستونها که پا طاق گنبد برج محسوب میشوند، با نقوش برجسته فرشته، صلیب، ترنج، ستاره و گل هشت پر زینت یافته و در سطح ایوان برج، قبوری از بزرگان آیین دین مسیح به چشم میخورد و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار میآید، تصاویر بر جستهای از مریم مقدس و عیسای مسیح مشاهده میشود.
کلیسای سنت استپانوس
در صحن این برج، تعدادی قبر بهچشم میخورد که گفته میشود متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است. همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیاییها برای مرمت برده شده اما برگشت داده نشدهاست. تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد و به سه قسمت مساوی تقسیم میشود:
۱- اجاق دانیال که به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است
۲- تالار اجتماعات در وسط قرار گرفتهاست
۳- محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است که در آن سکوی بلندی به چشم میخورد که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شدهاست.
مدرسه مذهبی یا دیری در کنار کلیسا وجود دارد که قدمت آن را به بیش از ۹۰۰ سال پیش نسبت میدهند. که در چهار طرف آن اتاقهایی وجود داشته که طبقه فوقانی آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهار پایان آنان بودهاست. این دیر فعلاً در دست تعمیر است. درباره تاریخ بنای این کلیسا که یکی از شاهکارهای معماری است. مطالب مختلفی نوشته شدهاست.
برخی بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطور شیوههای معماری بنای آن را تا نخستین سدههای مسیحیت پیش بردهاند در حالیکه شیوه بنا و مصالح ساختمانی و تزئینات هنری نشان میدهند که بنای این کلیسا همزمان با کلیساهای آختارمار و طاطائوس احداث شدهاست. صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا نصب شدهاست که اگر این سنگ نبشتهها به زبان فارسی ترجمه گردد بانی و معمار و تاریخ بنای کلیسا حتی قسمتهایی از تاریخ اقوامی که در این سرزمین میزیستهاند. روشن خواهد شد.
کلیسای سنت استپانوس
این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری منحصر به فرد آن در سال ۱۳۸۶ همراه با کلیساهای دیگر در استان آذربایجان، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور مجموعه سه کلیسای سنت استپانوس، زور زور و قره کلیسا را به عنوان یک پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی به یونسکو ارائه داد.
کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس
در سال ۲۰۰۶ میلادی سه کلیسا برای ثبت در یونسکو پیشنهاد گردید که این کلیسا یکی از آنهاست. مراحل تشکیل پرونده این بنای تاریخی در حال انجام است و روند بازسازی و مرمـّت کلیسا به این منظور انجام شد.
منبع :تلخیص از delgarm.com