معرفی دستگاه ماهور

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است

در موسیقی قدیم ایران هنگام اجرای دستگاهی از موسیقی به این توجه می کردند که آیا شب و یا روز است  یا فرد شنونده سفید روی یا سبزه روی می باشد بخصوص در زمان عبدل القادر مراغه ای اساتید به شاگردان خود می آموختند که اگر شب بود حتمأ شور بزن اگر صبح بود چهار گاه بزن و اگر طرف شنونده سفید روی بود بم بزن و اگر سبزه روی بود زیر بزن

ایرانیان قدیم در بسیاری از پرستشهای خود سرودهای ویژه داشتند و آنها ماه و هور (خورشید) را پرستش می کردند در ضمن این دستگاه را می توان هم صبح و هم شب اجرا کرد  و بهمین خاطر نام ماهور را انتخاب کردند.

دستگاه ماهور یکی از گسترده‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است و در ردیف‌های گوناگون در حدود ۵۰ گوشه دارد و به علت حالت و ملودی روانی که دارد اغلب به صورت موسیقی شاد در جشن‌ها و اعیاد نواخته می‌شود. این دستگاه دارای گوشه‌های متنوعی است که با مقام‌های کاملاً متفاوت در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌شود. ناگفته نماند تمام گوشه‌ها به وسیلهٔ فرود به درآمد رجعت می‌کنند.

آشنایی با گوشه های دستگاه ماهور

در اینجا با گوشه های مهم که هم در ردیف آوازی و هم در ردیف سازی بکار می رود آشنا می شویم.

گوشه کرشمه
گوشه کرشمه قطعه ای است سه ضربی و معمولا در تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی نواخته می شود و شعر مناسب با این گوشه را می توان بخاطر سپرد.
در وزن (مفاعلن فعلاتن ) می باشد ملودی این گوشه را در وزن 3/4 اجرا می کنند نت شاهد این گوشه با شاهد درآمد یکی است و ملودی تا درجه ششم گام ماهور است.

گوشه ساقی نامه
ابیات شعری که خطاب به ساقی است.
باید در نظر داشت هرگاه این آواز را در دستگاه ماهور بخوانیم ساقی نامه گفته می شود و هر گاه در آواز اصفهان خوانده شود صوفی نامه و هر گاه در دستگاه سه گاه خوانده شود به کشته مرده معروف است و خیلی از هنرمندان ما به اشتباه ساقی نامه را با صوفی نامه  یکی می خوانند  در ردیف موسیقی ملی این آواز در وزن (فعولن فعولن فعولن فعول ) آمده  که در وزن 4/4 خواننده شده  موارد مشابه به ساقی نامه در ردیف آمده مانند (مثنوی - رباعی - دوبیتی)

گوشه نصیرخوانی
گوشه نصیرخوانی در ردیف موسیقی ایرانی ضبط و ثبت شده از آنجا که موسیقی قدیم ایران مخصوص دربار شاهان ناصری بوده افرادی که نفوذ زیادی در جامعه داشتند در دربار رفت و آمد می کردند این گوشه را منسوب به شخص با نفوذی که در در بار شاهان رفت و آمد داشته و نصیرخان نام داشته می دانند در بعضی از ردیفها نصیر خوانی را طوسی هم می نامند وزن شعری در این گوشه (متفاعلن-متفاعلن- متفاعلن-متفاعلن) می با شد و ملودی این گوشه روی درجات مختلف انجام می گیرد نت شاهد روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه پنجم است و گاهی تا درجه هشتم گسترش می یابد. 

گوشه طوسی
گوشه طوسی به محله ای در اطراف طوس (در 24کیلومتری مشهد قراردارد)حال و هوای این گوشه با دستگاه راست پنجگاه سازگار است در بعضی از دستگاهها مانند دستگاه ماهور این گوشه را نصیرخانی می نامند.

گوشه مراد خوانی
این گوشه همانند نصیر خوانی متعلق به شخصی به نام مراد خان بوده و او از افراد با نفوذ دوره قاجار می باشد وزن شعری این گوشه را در (مفتعلن فاعلن -مفتعلن فاعلن )  می خوانند عارف قزوینی شاعر و آهنگساز و تصنیف سرای بزرگ ایرانی که واقعأ تصنیف های بی نظیری ساخته و مبارز سیاسی آن دوره بوده می نویسد که او مراد خوان را درمجالس انس که شرکت می کرده و مراد خوان ساز می زده دیده و می گوید بسیار بد ساز می زده ولی بهر صورت این گوشه در ردیف موسیقی ایران به نام او ضبط و ثبت شده  ملودی این گوشه درجات مختلف گام ماهور را اشغال می کند  از در آمد شروع می شود و داد- دلکش-شکسته -حصار ماهور-و وارد راک می شود نت شاهد روی درجه اول گام ماهور و گستره ملودی تا درجه آخر گام.

گوشه جغتایی
جغتا نام یکی از دهات های نزدیک به سبزوار است در این ناحیه این نوع ملودی معروف بوده و اشعار این ملودی در وزن چهار پاره بوده و ملودی روی درجات مختلف گام ماهور نواخته می شود این گوشه را می توان در دستگاه ماهور و سگاه اجرا کرد.

گوشه حربی
حرب نام شهرک کوچکی در عراق امروز است قطعه ای است در وزن 2/4 که در ردیف موسیقی آمده و بصورت رنگ نواخته می شود حربی را در دستگاه ماهور و چهار گاه می نوازند و کمی حالت رزمی دارد  نت شاهد آن در دستگاه ماهور روی درجه اول گام و گستره ملودی تا درجه هشتم است .

گوشه دوبیتی
نوعی آواز خوانی در موسیقی لرستان که با اشعار دوبیتی خوانده می شود  نت شاهد آن در گام ماهور روی درجه سوم گام است و گستره ملودی تا درجه پنجم می رسد
راک عبدالله در زمان قدیم در موسیقی تعزیه فردی بوده که نقش عبدالله بن حسین یکی از یاران امام حسین را بازی می کرده و در حین بازی اشعاری را در پرده راک می خوانده ملودی سوز ناکی داشته مرحوم دوامی و محمود کریمی در ردیفهای خود این گوشه را خواندند و ثبت شده نت شاهد درجه سوم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه چهارم  در واقع از این گوشه می توان از ماهور به اصفهان و همایون رفت یعنع گوشه راک پلی است به گوشه های دیگر فرض کنید از ماهور به چهار گاه برویم مثلمأ به این آسانی نمی توان تغییر مقام داد چون چهار گاه همان ماهور است که درجه دوم و ششم آن ربع پرده کم شده برای رفتن از ماهور به چهار گاه  باید اول ربع پرده اول را به وجود آورد و آن هنگامی است که توسط گوشه راک گوش شنوده را به اصفهان نزدیک و آشنا می کنیم بعد در مرحله دوم از همایون به چهار گاه می رویم البته اگر دوستان خود نوازنده باشند و ردیف موسیقی ما را بشناسند این مطالب را بهتر درک می کنند.

گوشه شکسته
گوشه شکسته در واقع یک تغییر مقام است از ماهور به سه گاه و آواز افشاری
هرگاه درجه سوم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم آواز ماهور حالتی بخود می کیرد که کاملأبا آواز ماهور فرق دارد و به همین خاطر نام شکسته را برای آن انتخاب کرده اند یعنی آواز شکسته شده و حالتی دیگر دارد که با  آن  می توان از آواز ماهور بیرون رفت و یک نوع مرکب خوانی را آغاز کرد نت شاهد درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور

گوشه گشایش
همان طور که از نام این گوشه پیداست از طریق این گوشه دست گاه ماهور باز می شود و راه به گوشه های دیگر امکان دارد در واقع هر گاه روی درجه دوم گام ماهور ایست کنیم گوشه دیگری را آغاز می کنیم که به آن گوشه گشایش می  گویند و ملودی از حالت درآمد ماهور درمی آید  در مکتب اصفهان گوشه ای است به نام راست که از لحاظ ملودی شباهتی با گوشه گشایش دارد این گوشه بسیار حزن انگیز است و در آوازهای دیگری ایرانی با نام های دیگری ثبت شده مثلأ در آواز دشتی و اصفهان   به  آن  جامه درآن می گویند  نت شاهد این آواز روی ذرجه چهارم گام ماهور بوده و گستره ملودی تا درجه پنجم گام ماهور می باشد

گوشه حصار ماهور
در دستگاه چهار گاه گوشه ای وجود دارد که به آن حصار می گویند و در دستگاه ماهور این گوشه شباهتی با حصار در دستگاه چهار گاه دارد و به علت شباهت قرار گیری روی درجه ای از گام ماهور به صورتی که ملودی حصار در گام چهار دارا می باشد این ملودی در بیشتر اوقات در هنگام فرود به ماهور استفاده می شود و در پایان اشاره ای به درجه ششم کرده و دوباره به تونیک بر می گردد نت شاهد روی درجه چهارم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه ششم گام ماهور است

در بعضی از ردیفها این گوشه به اسامی دیگری آمده مثلأ در ردیف حسین خان هنگ آفرین این گوشه را با نام ابول آورده است و به قول استاد کسایی به آن پس ماهور هم می گویند شاید به این خاطر بوده که ملودی در  این گوشه حالتی را در شنوده ایجاد می کند که گوش شنوده تشنه نت های اولیه گام می باشد

نام گوشه ماهور صغیر
در موسیقی ایرانی اصطلحات صغیر و کبیر در گوشه های ما وجود دارد  مانند نوروز بزرگ و کوچک و نیریز بزرگ و کوچک زنگوله صغیر و کبیر و شکسته بزرگ و کوچک هرگاه درآمد ماهور را در دانگ اول شروع می کردند به ماهور صغیر و هرگاه از دانگ دوم شروع و به دانگ اول می رفتند ماهورکبیر می گفتند اگر به تمامی این گوشه ها توجه کنیم طرز قرار گرفتن ملودی این گوشه ها در دانگ اول و دوم کاملأ پیداست

نام گوشه نیشابورک
نام نیشابور در اوستا کتاب زرتشت (ریونت) آمده و امروزه بخشی از نیشابور(ریوند ) خوانده می شود در کتب قدیم اسم شهری به نام نیوشاپور به معنای شاپور پهلوان آمده که بعد ها بصورت نیشاپور و در آخر به نیشابورآمده اما باید دید چه رابطه ای با موسیقی دارد در قدیم برای احداث این شهر نیشابور به وسیله موزیکر های آن زمان قطعاتی اجرا می شده که امروزه ما آن را گوشه نیشابورک در ردیف خود ثبت و ضبط کردهایم این گوشه را در دستگاه ماهور و نوا و آوازهای بیات ترک و افشاری اجرا میشود در هر گام که اجرای نیشابورک انجام می شود ملودی آن چنین ایجاب می کند که خواننده و یا نوازنده باید به یک نت بالاتر از نت شاهد  آن اشاره نموده و فرودی روی نت شاهد آن داشته باشد نت های شاهد در آواز های مختلف فرق می کند.

گوشه فیلی
نام نواحی مختلف ایران است و آهنگی است که دراین  نواحی مانند هندیجان بخشی از ناحیه خرمشهر و نور بخشی از شهرستان آمل نواخته می شود فیلی در دانگ اول ماهور بطور تکنیک خواستی نواخته می شود که بسیار زیباست در این گوشه از درجه اول بطور پله کانی به درجه پنجم سعود می کند و به طرز شیرینی به درجه اول گام بر می گردد نت شاهد این گوشه روی درجه پنجم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه هفتم گام ماهور است  گوشه فیلی از گوشه های اصلی آواز ماهور است چون از گام ماهور بیرون نمی رود از آوازهایی از گام بیرون می روند  گوشه دلکش است که به آن گوشه فرعی می نامند

گوشه دلکش
گوشه دلکش نوعی تغییر مقام است که از آواز ماهور به شور می رود  در این آواز کاملأگام ماهور  عوض می شود و درجه ششم آن ربع پرده تغییر می کند  و چرا نام دلکش را برای این گوشه انتخاب کرده اند در ردیف موسیقی ایرانی از واژهایی (صفت گونه ) برای نام گذاری گوشه ها  بسیار آمده   و گوشه دلکش از جمله همان آهنگهاست که با ساختار ملودی که در خویش دارد حالتی دلکش و دل انگیز دارد و به همین خاطر اساتید این نام را برای این گوشه انتخاب کردند  محل  نت شاهد روی درجه پنچم گام ماهور است و ملودی تا درجه ششم گسترش می یا بد.

 دستگاه ماهور دارای حدودا 50 نو گوشه می باشد

گوشه خاوران
خاوران نام یکی از توابع استان خراسان نزدیک مشهد است فضای ملودی این گوشه در گام نوا هم قابل اجراست شباهتی به سرودهای زردشتی دارد خوآوران جایی است که خورشید از آن سمت بیرون می آید و همان مشرق زمین است و به همین خاطر خاوران نامیده شده محل نت شاهد این گوشه درجه پنجم گام ماهور را اشغال می کند و ملودی تا درجه هفتم گام بالا می رود

گوشه صوفی نامه
هر گاه ملودی ساقی نامه را در آواز اصفهان و شوشتری بخوانیم به صوفی نامه معروف است و آن به این صورت است که درجه پنجم گام ماهور (شاهد شکسته) قرار داده یعنی ملودی شکسته را به بیات اصفهان و شوشتری تبدیل می کنیم این روش را که تغییر مقام از گام بزرگ به کوچک است در این گوشه صوفی نام کاملأ پیداست 

گوشه کشته مرده
همانطور که قبلأ نوشتم هرگاه ملودی صوفی نامه را در سگاه بخوانیم به آن کشته مرده می گویند ولی باید توجه کرد که از ساقی نامه به صوفی نامه یعنی از ماهور به آواز اصفهان کاری است طبیعی ولی از صوفی نامه به سه گاه و برگشت آن کمی دشوار تر است  برای خواندن گوشه کشته مرده به این طریق عمل می کنیم ساقی نامه را از تونیک ماهور  شروع و سپس به صوفی نامه می رویم و از طریق گوشه شکسته نت آن را شاهد قرار داده و در اینجا نت شاهد شکسسته همان شاهد سه گاه می باشد و می توان براحتی وارد سه گاه شد پس از سه گاه به مویه رفته و از آنجا به مخالف سه گاه وارد می شویم و  چون نت شاهد مخالف سه گاه همان نت شاهد ماهور است دوباره می توان به ساقی نامه برگشت

گوشه عراق
نام آراک و یا ایراک که به مرور زمان تبدیل به عراق شده در اصل بخشی از مناطق ایران قدیم بوده و سیاست انگلیس این منطقه را از ایران جدا کرده .عراق مقام نهم از مقامات دوازده گانه قدیم ایران بوده ولی امروز این گوشه را در آواز ماهور و افشاری و نوا و راست پنجگاه  می خوانند آواز عراق بسیار مهیج و با عظمت است و از این گوشه می توان به سایر دستگاه های ایرانی راه یافت. در قدیم در تمامی شهر ها و ولایت های ایران آواز های مخصوص خود را می خواندند و در این منطقه که عراق خوانده می شده به این نوع آوازها عراقی  می گفتندنت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور  است و گسترش آن را می توان تا درجه دهم گام نام برد.

گوشه نهیب
یکی از گوشه های دستگاه ماهور گوشه نهیب به معنای فریاد بلند و خشن با لحنی از عشق است و خطاب گونه با لحنی حماسی و در قدیم در جنگ با دشمن از این آواز استفاده می شده و با آن در روحیه دشمن تأثیر می گذاشتند نت شاهد آن با شاهد گوشه عراق یکی است و در واقع قبل از گوشه عراق که اوج آواز ماهور است نواخته می شود ساختار ملودی از چند نت قبل از ملودی عراق شروع شده و در پایان روی درجه هشم گام که شاهد گوشه عراق است ایست می کند. محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه هشتم گام  ماهور

گوشه حزین
حزین به معنای حزن است و آوازی است غم انگیزوسوزناک و در پرده های مختلف از دستگاهها نواخته ویا خوانده می شود مثلأ در اجرای گوشه حزین در پرده عراق نت شاهد آن منطبق با شاهد عراق استو روند ملودی تا درجه نهم می رود و یکی دیگر از مقاطع اجرای گوشه حزین در پرده بیات راجع و عشاق می باشد محل شاهد نت درجه هشتم گام ماهور و گستره ملودی تا درجه نهم گام ماهور است

محیر
محیر به معنای حیرت انگیز است این گوشه را در پرده عراق می خوانند  ملودی از چند نت قبل از شاهد عراق است و بصورت تحریر های پلکانی سه تایی ملودی خود را بر روی شاهد عراق سوار می کند محل نت شاهد روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه نهم گام

گوشه زنکوله
گوشه زنگوله  صغیر و کبیر واژه زنگوله با توجه به ملودی آن تداعی صدای زنگوله را می نماید . ملودی زنگوله توسط افرادی که ساربان بودند هنگام راهپیمایی به دنباله قافله ها زمزمه و خلق شده پس از سالیان سیر ملودیک را طی کرده و به صورت گسترده به شکل امروزی امروزی عرضه شده  و چرا این گوشه را صغیر و کبیر نامیدند باید گفت کوچک و بزرگ بودن گوشه زنگوله طنین های متفاوتی را از لحاظ تنالیته سبب می شود و با صغیروکبیر بودن ملودی زنگوله که امروزه در ردیف موسیقی ملی ماست به صورت تجلی در پرده های نیریز و حسینی موجود است از لحاظ نت شاهد روی درجه هشم گام ماهور قرار می گیرد و معمولأ پس از خواندن گوشه عراق فرود نهایی را انجام می دهدو روند ملودی تا درجه هشتم گام ماخور است

گوشه اصفهناک
اصفهانک ده کوچی است نزدیک اصفهان و نام یکی از گوشه های دستگاه ماهور می باشد پس از گوشه عراق خوانده می شود و ملودی تلفیقی از عراق و اصفهان می با شد نت شاهد درجه هشتم گام ماهور منطبق با نت شاهد عراق بوده و روند ملودی تا درجه دهم گام ماهور می رسد در واقع گوشه اصفهانک آواز اصفهانی است که از درجه هشتم گام ماهور آغاز شده

گوشه سروش
گوشه سروش برای اولین بار در ردیف موسیقی استاد وزیری آمده و در واقع حالت ملودی طوری است که می توان از گام بزرگ به گام کوچک رفت یعنی می توان اجرای این گوشه را زمینه ای برای آواز رآک دانست نت شاهد درجه هشتم گام ماهور و ملودی تا درجه هشتم گسترش می یابد

گوشه راک هندی
راک به معنای رانج که به زبان هندی رنک کردن معنی می دهد یک نوع ترکیبات صوتی یا انعکاس آن بر موزیکالیته افراد و یا استفاده از فیگور های مشخص ملودی و شادی بخشیدن به روح انسان است بر اساس قوانین خاصی این ترکیبات صورت می گیرد و به درون انسان نفوذ می کند در حال حاضر در موسیقی ایرانی به نام های  راک هندی  راک عبدالله  راک کشمیر و صفیر راک آمده نت شاهد در گوشه راک هندی روی درجه هشتم گام ماهور است و گستره ملودی تا درجه دوازدهم می باشد

راک کشمیر
نوعی از آواز راک که در منطقه کشمیر خوانده و نواخته می شود نت شاهد درجه هشتم گام ماهور است روند ملودی طوری است که  در شروع ملودی میل به طرف نت پنجم گام پیدا می کند و کم کم با حالتی پله کانی به نت شاهد درجه هشتم گسترش می یابد.

آشوروند
کلمه آشور آوند از دو کلمه آشور و آوند تشکیل شده آشور راوند یعنی نوا و آهنگی که آویختگی دارد با قوم آشور در ضمن آشوراده دهکده ای است در شمال ایران و ملودی این گوشه با این منطقه رابطه زیادی دارد هنگام اجرای گوشه راک وقتی به اوج می روند به آن آشورآوند می گویند محل نت شاهد روی درجه  نهم و گسترده ملودی تا درجه دوازدهم می باشد این گوشه را در دستگاه ماهور و راست پنجگاه اجرا می کنند

گوشه صفیر راک
صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست
فغان فتاد به بلبل نقاب گل که کشید
صفیر به معنای آواز- بانگ -نوا-نوعی ساز بادی است در شعر بالا حافظ می فرماید صفیر مرغ بر آمد بط شراب کجاست در اینجا منظور شاعر از بکار بردن صفیر در مصرع اول  به گمان آواز بلبل بوده و در مصرع دوم بانگ و آواز منظور داشته.
منوچهری می فرماید
اسبی  که  صفیرش  نزنی  می    نخورد   آب
نی مرد کم از اسب و نه می کمتر از آب است

در اینجا شاعر واژه صفیر را بجای سوت بکار برده گوشه صفیر راک بعد از ملودی راک نواخته می شود و چون ملودی حالتی شبیه سوت یکنواخت می باشد و چون این حالت در پرده راک قابل اجراست و از نت شاهد راک شروع می شود به صفیر راک مرسوم شده نت شاهد روی درجه دوازدهم گام ماهور است و ملودی هم تا درجه دوازدهم گسترش می یابد.
گردآوری:بخش سرگرمی بیتوته
منبع:salmak.blogfa.com