انتشار اطلاعات نادرست با شروع همه‌گیری کرونا نشان داد، اخبار جعلی می‌تواند به راحتی در میان مردم گسترش یافته و به یک باور عمومی تبدیل شود. چنانچه «هیلاری کلینتون» وزیر خارجه اسبق آمریکا می‌گوید «جهان با یک اینفدمیک (همه‌گیری اطلاعات نادرست) روبروست.» (۱)
ثبات سیاسی هیچگاه تا این اندازه در معرض تغییرات ناگهانی نبوده؛ گاهی، از نقطه آرامش تا لحظه شروع بحران، به اندازه انتشار یک خبر جعلی زمان نیاز است. به عقیده بسیاری از کارشناسان، این وضعیت قرار نیست با وجود رشد تکنولوژی در سال‌های آتی بهبود یابد. (۲)
اخبار جعلی با مداخله خارجی پیوند خورده است
با سیطره شبکه‌های اجتماعی، مهمترین بستر انتشار اخبار جعلی و اطلاعات نادرست فراهم شده است. نشریه اکونومیست در این زمینه در گزارشی می‌نویسد: «فیس‌بوک، گوگل و توئیتر قرار بود سیاست را نجات دهند زیرا انتشار اطلاعات خوب می‌تواند تعصب و دروغ را از بین ببرد اما یک چیزی خیلی اشتباه پیش رفته است.»(۳) مرجعیت خبر در بیشتر کشورها از رسانه‌های رسمی به شبکه‌های اجتماعی منتقل شده؛ نظرسنجی «پیو» نشان می‌دهد ۸۶ درصد بزرگسالان آمریکایی اخبار خود را از تلفن همراه دنبال می‌کنند. (۴)
مرجعیت خبر در بیشتر کشورها از رسانه‌های رسمی به شبکه‌های اجتماعی منتقل شده؛ نظرسنجی «پیو» نشان می‌دهد ۸۶ درصد بزرگسالان آمریکایی اخبار خود را از تلفن همراه دنبال می‌کننداز طرفی، گسترش شبکه‌های اجتماعی این امکان را برای دولت‌ها فراهم کرده تا نوع جدیدی از جنگ را در برابر رقبای خود ایجاد کنند. انتخابات ۲۰۱۶ ایالات متحده برای بسیاری از دولت‌ها زنگ خطر مداخله گسترده اخبار جعلی با مبدأ خارجی در سیاست بود. در همین رابطه توئیتر و فیس‌بوک اعلام کرده‌اند در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ دست‌کم با ۱۴۷ عملیات در این پلتفرم‌ها مقابله شده است. توئیتر چنین عملیات‌هایی را «حرکت‌های اطلاعاتی مورد حمایت دولت» می‌نامد.
عربستان سعودی، در صدر دولت‌هایی قرار دارد که از شبکه‌های اجتماعی برای گسترش اطلاعات نادرست در برابر رقبای خود، به خصوص در مقابل ایران استفاده می‌کند. توئیتر در این رابطه گزارش داده در سال ۲۰۱۹ بیش از ۸۸ هزار اکانت با مبدأ عربستان را که در حال انتشار اطلاعات نادرست بودند تعلیق کرده است.(۵)
به گزارش سی‌ان‌ان، نقش پویش‌های دستکاری با مبدأ خارجی در رویدادهای روزهای اخیر ایران هم مشهود است. به عقیده «مارک جونز» که به بررسی نقش توئیتر در اعتراض‌های اخیر ایران پرداخته، در میلیونی شدن هشتگ مهسا امینی، نقش ربات‌ها و اکانت‌های جعلی که به‌تازگی ایجاد شده‌اند قابل توجه است.(۶)
اندیشکده «بروکینگز» در رابطه با اکانت‌های فیک گزارش کرده حساب‌های جعلی که اصلی‌ترین محور عملیات‌های مجازی هستند پشت نقاب یک روزنامه‌نگار، ظرفیت بیشتری برای متقاعدکردن مخاطب دارند.(۷)
با رشد تکنولوژی هوش مصنوعی، حساب‌های جعلی کارامدتر عمل می‌کنند. جعل عمیق (deep fake) که می‌تواند یک فیلم کاملا فیک تولیدکرده و گفته‌های دروغین از قول مقام‌ها منتشر کند، نشان می‌دهد که نمی‌توان خط پایانی برای روش‌های جدید جعل اخبار در نظر گرفت.(۸)
البته اثرگذاری فیک‌نیوزها در کشورهای مختلف به یک اندازه نیست؛ به طور معمول کشورهای توسعه‌یافته‌تر توانایی بیشتری برای کنترل اطلاعات دارند. کشورهایی که در آن‌ها نهادهای ملی تضعیف شده و اعتماد عمومی به نهاد رسمی کاهش یافته، با وضعیت بدتری مواجه‌اند. برای مثال یک مطالعه در مورد انتخابات سال ۲۰۱۸ برزیل نشان می‌دهد، ۵۶ درصد عکس‌های سیاسی که در واتساپ برزیلی‌ها رد و بدل شده حاوی اطلاعات گمراه‌کننده بوده است.(۹)
در کشورهایی با تنش‌های قومی، وضعیت وخیم‌تر نیز هست. در هند، سریلانکا و نیجریه به مسلمانان زیادی در اثر اطلاعات گمراه‌کننده آسیب‌رسیده است. به هر ترتیب اخبار جعلی از مهمترین مسائلی است که فضای سیاسی جوامع و دولت‌هارا تهدید می‌کند. به عقیده نویسنده اندیشکده بروکینگز «حکومت‌هایی که نتوانند فضای اطلاعات را کنترل کنند، در خطر نابودی توسط اطلاعات قرار دارند.»(۱۰)
اندیشکده بروکینگز: حکومت‌هایی که نتوانند فضای اطلاعات را کنترل کنند، در خطر نابودی توسط اطلاعات قرار دارنددولت‌ها برای مقابله با اطلاعات نادرست چه می‌کنند؟
بیشتر شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر و فیس‌بوک، ترجیح نمی‌دهند به مقابله واقعی با اطلاعات نادرست بپردازند. از آن‌جایی که عملیات‌های روانی این شبکه‌ها را پر مخاطب‌تر می‌کند، این پلتفرم‌ها در برابر نظارت کافی مقاومت می‌کنند. بنابراین نمی‌توان برای حل این معضل به این شبکه‌ها امید داشت.
دولت‌های مختلف با روش‌های متفاوت تلاش می‌کنند با گسترش اطلاعات نادرست مقابله کنند. مهمترین شیوه مورد استفاده دولت‌ها برای مقابله با گسترش اطلاعات نادرست، بالابردن هزینه قضایی برای انتشار این اطلاعات است.(۱۱) یکی از بهترین نمونه‌ها قانونی است که فرانسه از سال ۲۰۱۸ در جلوگیری از انتشار اخبار جعلی اجرایی کرده است؛ لایحه این قانون از ابتدا در واکنش به انتشار گسترده فیک‌نیوزها در انتخابات سال ۲۰۱۶ آمریکا ارائه شد.
این قانون به دستگاه قضایی فرانسه این اختیار را می‌دهد به درخواست نامزدهای انتخاباتی، اتهام‌ها و اخبار جعلی را از پلتفرم‌ها حذف کند. یک سال زندان و جریمه ۷۵ هزار یورویی برای نقض این قانون در نظر گرفته شده است.(۱۲)
گزارش اندیشکده روابط بین الملل (cfr) نشان می‌دهد، بحران اخبار نادرست، حتی دولت‌های دموکراتیک مانند هند و برزیل را هم به اتخاذ راه‌حل‌های سرکوبی مانند قطع اینترنت و مسدودیت پیام‌رسان‌ها کشانده است.(۱۳)
پلتفرم‌ها به دلیل آنکه عملیات‌های روانی، این شبکه‌ها را پرمخاطب‌تر می‌کند، در برابر نظارت کافی مقاومت می‌کنندفنلاند؛ موفق‌ترین کشور در مواجهه با اخبار جعلی
اما در مقابل این نوع مواجهه، شیوه دیگری هم وجود دارد که تلاش می‌کند از روش آموزشی برای مقابله استفاده کند. این رویکرد بیشتر از هر کشوری، در فنلاند به چشم می‌خورد. در مطالعه‌ای که موسسه جامعه باز انجام داده، فنلاند با شاخص ۷۶ در رتبه نخست سنجش مقاومت در برابر اطلاعات نادرست قرار دارد.(۱۴)
البته این شاخص به این معنی نیست که فنلاندی‌ها فقط روزنامه و تلویزیون‌های رسمی را دنبال می‌کنند اما آن‌ها بیش از دیگر مردم جهان از توانایی عدم زودباوری و مواجهه انتقادی و متفکرانه با اخباری که از منابع مختلف دریافت می‌کنند برخوردارند. این مساله به این دلیل است که دولت فنلاند تلاش کرده تفکر انتقادی را به مردم آموزش دهد.
سیستم آموزش‌وپرورش فنلاند، مهمترین محور گسترش سواد رسانه و تفکر انتقادی است. به عقیده افسر ارشد ارتباطات دفتر نخست وزیر فنلاند «نخستین خط دفاعی در برابر اخبار جعلی، مربی مهدکودک است.» آموزش سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی از مهدکودک به بعد در برنامه آموزشی فنلاند قرار دارد؛ اما یادگیری به طور مادام‌العمر دنبال می‌شود. هفته سواد رسانه در فنلاند هر سال در ماه فوریه(بهمن-اسفند) بر همین موضوع متمرکز است.(۱۵)
با وجود اینکه فنلاند همواره در فهرست آزادترین کشورها در مواجهه با مطبوعات قرار دارد و آموزش دیجیتال و بهره‌مندی کودکان از اینترنت نیز به‌طور گسترده دنبال می‌شود، ضرورت تفکر انتقادی در میان کودکان فنلاند قابل توجه است.
به گزارش وب‌سایت «سایکولوژی تودی»، فنلاند زمان خوبی را برای شروع آموزش سواد رسانه‌ای انتخاب کرده است. اعتقاد به تئوری‌های توطئه از حدود ۱۴ سالگی آغاز می‌شود. پس منطقی به نظر می‌رسد که زمینه برای تفکر انتقادی زودتر از این سن شروع شود.(۱۶)
علاوه بر واحدهای مشخص سواد رسانه‌ای، تفکر انتقادی در برنامه آموزشی درس‌های دیگر هم دنبال می‌شود. «ماریکا کرولا» یک معلم فنلاندی در گزارش بی‌بی‌سی در این رابطه می‌گوید: «ما تفکر انتقادی را در موضوع‌های مختلف آموزش می‌دهیم. در ریاضی، شیوه دستکاری آمارها را روشن می‌کنیم؛ در هنر از بچه‌ها می‌خواهیم تبلیغات شامپو بسازند تا یاد بگیرند موها آن‌گونه که در تبلیغات وعده داده شده، درخشان نمی‌شوند. آن‌ها همچنین در درس تاریخ، پوسترهای تبلیغاتی آلمان نازی را بررسی می‌کنند.» (۱۷)
علاوه بر سیستم آموزشی، شرکت‌های خصوصی نیز برای گسترش تفکر انتقادی تلاش می‌کنند. در همین رابطه آژانس‌های حقیقت‌یابی با مدارس برای تهیه برنامه اجرایی مناسب در حوزه سواد رسانه‌ای همکاری می‌کنند.(۱۸) یونسکو در گزارش خود در رابطه با این مساله می‌نویسد: «در فنلاند بسیاری از سازمان‌های جامعه مدنی فعال هستند که سواد رسانه‌ای را ترویج کنند.» (۱۹)
تلاش موفقیت‌آمیز فنلاند
روش‌های فنلاند در ارائه سواد رسانه‌ای برای کودکان در مدرسه مورد استقبال کشورهای دیگر هم قرار گرفته و تحقیقاتی در کشورهای دیگر آغاز شده است. یک مطالعه موردی در اوگاندا که مدل یاشده را روی کودکان ۱۰ تا ۱۲ ساله در مدرسه آزموده، اثرگذاری مناسب این شیوه را تائید می‌کند.(۲۰)
موسسه «جامعه باز» نیز در گزارش خود تائید کرده رویکردهای آموزشی، بهترین استراتژی برای اخبار جعلی است. (۲۱) اندیشکده آمریکایی «رند» هم در این رابطه می‌نویسد: «سواد رسانه‌ای می‌تواند مقاومت در برابر اطلاعات نادرست را افزایش دهد و شیوه مصرف، ایجاد و اشتراک‌گذاری اطلاعات را عوض کند.»(۲۲) همچنین یک مقایسه میان دانش‌آموزان آمریکایی و فنلاندی، برتری قابل توجه دانش‌آموزان فنلاندی در برابر رقبای خود را نشان می‌دهد.(۲۳)
بالابودن شاخص‌های عمومی زندگی مطلوب در فنلاند و بالا بودن اعتماد عمومی به رسانه‌های رسمی، مقاومت مردم در برابر اخبار نادرست را به طور خود به خود افزایش می‌دهدآیا مدل فنلاند در کشورهای دیگر هم نتیجه می‌دهد؟
شیوه آموزش تفکر انتقادی و شروع آن در سنین پایین، از دلایل موفقیت فنلاند در اجرای این برنامه است. با این حال، آن‌چه فنلاند را به کشوری موفق در این رابطه تبدیل کرده، صرف استفاده از روش آموزش سواد رسانه‌ای نیست. بخشی از ویژگی‌های ساختاری به این کشور برای تحقق اهداف خود کمک می‌کند.
دولت فنلاند از یک سیستم عمومی تحصیل رایگان پشتیبانی می‌کند که همه دانش‌آموزان صرف‌نظر از سطح درآمد والدین، آموزش‌های لازم را دریافت می‌کنند. کیفیت پذیرش معلم در این کشور بالاست و آن را هم‌ردیف رشته‌های پزشکی و حقوق تعریف می‌کند. همچنین بالابودن شاخص‌های عمومی زندگی مطلوب در فنلاند و بالا بودن اعتماد عمومی به رسانه‌های رسمی، مقاومت مردم در برابر اخبار نادرست را به طور خود به خود افزایش می‌دهد.
به همین دلیل با اینکه استونی نیز از سال ۲۰۰۷ آموزش سواد رسانه‌ای از مهدکودک تا دبیرستان را دنبال می‌کند و در زمره بهترین کشورها در این نوع آموزش‌ها قرار دارد اما فنلاند وضعیت بهتری در شاخص نهایی کسب کرده است. البته، استونی نیز به دلیل آموزش سواد رسانه‌ای در این زمینه جایگاه بدی ندارد و در صدر چهار کشور اروپایی با بالاترین شاخص مقاومت در برابر اخبار نادرست قرار گرفته است.(۲۴)
