«الگوی شش ضلعیِ حکمرانی فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران برای بازه زمانی پنج ساله» [۱] عنوان مقاله‌ای است که «رضا غلامی» استادیار علوم سیاسی دانشگاه شاهد و «احمد پورحیدر» کارشناسی ارشد مهندسی صنایع دانشگاه صنعتی امیرکبیر به نگارش درآورده‌اند.
در مدل آمریکایی، دولت نباید نقش مداخله‌گرایانه‌ای در فضای مجازی داشته باشد و هرگونه تلاشی برای قانونگذاری در این فضا باید برای تسریع یا تشدید تغییر فناورانه باشد
این مقاله نتیجه تحقیقی است که با هدف مدل‌سازی برای چنین مواجه‌های صورت گرفته و بر اساس رویکردی دقیق، واقع‌بینانه و آینده‌نگرانه به «ویژگی‌های گوناگون فضای مجازی» پرداخته و در ادامه با در نظرگرفتن «اصول و مبانی راهبردی جمهوری اسلامی در ارتباط با فضای مجازی»، الگویی را پیشنهاد داده که هندسه مواجهه با فضای مجازی را مشخص می‌کند. روش این تحقیق، داده‌بنیاد است و نهایتا با استفاده از این روش یک الگوی شش ضلعی را ترسیم می‌کند.
مدل‌های اصلی حکمرانی مجازی؛ از دروازه‌بانی شرقی‌ها تا بازار آزاد آمریکایی
از زمان رواج فضای مجازی و شبکه‌های آنلاین در میان ملل مختلف، همواره مساله چگونگی حکمرانی در فضای مجازی، ذهن بسیاری از اندیشمندان و سیاستگذاران این حوزه را به خود مشغول ساخته است. اندیشمندان و سیاستگذاران، براساس مبانی فلسفی خود و همچنین اقتضائات و محدوده حکمرانی مورد نظرشان، الگوهای مختلفی را برای حکمرانی بر فضای مجازی ارائه کرده‌اند که سعیدرضا عاملی (دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی و استاد ارتباطات دانشگاه تهران) این الگوها را در قالب چهار رویکرد اساسی در حکمرانی بر فضای مجازی تبیین کرده است. از بطن هریک از این رویکردها، یک الگوی منحصربه فرد برای حکمرانی بر فضای مجازی متولد می‌شود.
۱-رویکرد لیبرالیستی در آمریکا: در رویکرد آمریکایی، سه اصل اساسی «آزادی‌خواهی»، «نفع عمومی» و «الگوی بازار آزاد» در حکمرانی فضای مجازی حاکم است. بر اساس اصل «آزادی‌خواهی»، فضای مجازی باید به دست کاربران ساخته و پرداخته شود و دولت نباید نقش مداخله‌گرایانه‌ای داشته باشد؛ درواقع هرگونه تلاشی برای قانونگذاری در فضای مجازی باید برای تسریع یا تشدید تغییر فناورانه باشد.
۲-رویکرد مشارکتی در اروپا: الگوی اداره فضای مجازی در اروپا شبیه آمریکا است؛ با این تفاوت که در الگوی اروپایی، «ملی‌گرایی» و همچنین «مشارکت» توامان شهروندان و دولت در سیاستگذاری فضای مجازی اهمیت بالایی دارد؛ در واقع، الگوی اروپایی اولویت‌های قانونگذاری متفاوتی را نسبت به الگوی بازار آزاد آمریکایی در زمینه توجه به تشویق شبکه‌های تراکنشی در نظر گرفته و بر روی «ارتباطات و توزیع آزاد اطلاعات» تاکید دارد.
۳-رویکرد توسعه‌ای آسیای شرقی: رویکرد توسعه‌ای در قالب مفهوم «نظام دورگه‌ای» ایجاد شده است. نظام دورگه‌ای، نظامی است بین نظام‌های دموکراتیک و غیردموکراتیک که در آن مرزهای میان نظام استبدادی و غیراستبدادی محو می‌شود. در این رویکرد، اصالت با توسعه است و به طور وسیعی سیاست‌های جهانی پذیرفته می‌شوند.
۴-رویکرد کنترلی کوبایی، چینی و روسی: این رویکرد مبتنی بر «الگوی دروازه» است. به این معنا که دولت یا کارگزار دولتی به عنوان دروازه‌ای برای اینترنت به شمار می‌روند که دسترسی به اینترنت را با هدف تامین امنیت ملی یا دیگر منافع دولتی محدود می‌کنند. اگرچه این سه رویکرد تا حدی با یکدیگر متفاوت هستند، به طور کلی در تاکید بالا بر نظارت و کنترل دولت، مشترک هستند.
۶ بُعدی که برای شناخت فضای مجازی باید روی آن تمرکز کرد
مدل اروپایی با وجود شباهت‌های زیاد به بازار آزاد آمریکایی، بر ملی‌گرایی و همچنین مشارکت توامان شهروندان و دولت در سیاستگذاری فضای مجازی تاکید دارد
در مواجهه با پدیده فضای مجازی، ابتدا درک اهمیت این پدیده ضروری است. بنابراین، سعی می‌شود در ادامه ضمن ارائه برخی توضیحات ضروری، درک بهتر و دقیق‌تری از ماهیت پدیده فضای مجازی، الگوهای توسعه فضای مجازی، بازیگران مهم و آینده محتمل فضای مجازی حاصل شود.
اول: تمدن‌سازی فضای مجازی و سردرگمی نخبگان: فضای مجازی تقریبا در همه سطوح زندگی فردی و اجتماعی مردم جهان نفوذ کرده و در آینده نزدیک، نفوذ خود را در چند گام تازه تکمیل خواهد کرد. در واقع، فضای مجازی در حال ایجاد یک تمدن جدید بشری است که به خاطر سرعت و شتاب زیاد نهادینه شده و همه از جمله نخبگان و خواص جوامع را نیز دچار بهت و تا حدی سردرگمی کرده است.
دوم: فضای مجازی مولود مدرنیته است: روشن است که فضای مجازی از بطن مدرنیته متولد شده است یعنی با وجود آن که در برخی اوقات از آن به عنوان تمدن جدید تعبیر شده است، منقطع یا در عرض مدرنیته نیست، بلکه در طول مدرنیته است.
سوم: فضای مجازی روی شالوده جهان واقعی: اصولا تعبیر مجازی کمی فریبنده است و این تصور را به وجود می‌آورد که فضای مجازی بیرون از جهان واقع خلق شده و زیستی خارج از جهان واقع را شکل می‌دهد اما درواقع، هرآنچه در فضای مجازی رخ می‌دهد نه تنها مبد آن جهان واقعی است، مقصد و انتهای آن نیز جهان واقعی است و اگر جهان واقعی نباشد، کالعدم است.
چهارم: پیامدهای رفتاری نهادینه شدن فضای مجازی: از تبعات نهادینه شدن فضای مجازی در جوامع، «فردگرایی مضاعف» و «صدق‌گریزی» است.
پنجم: بازیگری فعال، لازمه قانونگذاری است: هنگامی که محور فعالیت در فضای مجازی عمدتا اقتصادی باشد، روشن است که بازیگران اصلی فضای مجازی نه فقط از آن جهت که فضای مجازی ماهیت شبکه‌ای و فرامرزی دارد بلکه از آن جهت که فرمول‌های کسب و کار در دنیا بر اساس بازار آزاد طراحی شده است، شرکت‌های بزرگ غیردولتی هستند؛ یعنی دولت‌ها اگر مجال بازیگری هم داشتند، میدان را به نفع شرکت‌های غیردولتی باز می‌کردند.
ششم: فضای مجازی، فرصت صدور انقلاب: روشن است که شکل‌گیری فضای مجازی برای انقلاب اسلامی، که انگیزه تمدن‌سازی و جهانی‌شدن دارد، فرصتی طلایی است.
اصول راهبردی مواجهه با فضای مجازی
بر پایه گزاره‌های ناظر به «پدیده فضای مجازی»، لازم است اصول راهبردی جمهوری اسلامی در مواجهه با این پدیده مشخص شود. این اصول راهبردی در واقع به نوعی حاصل عصاره‌گیری از گزاره‌های مطرح شده در پژوهش است که در چهارچوب استنباطات حاصل شده از تفکر کلان جمهوری اسلامی در این عرصه، شکل نهایی خود را پیدا کرده است. ضمنا این اصول با سیاست‌های کلی نظام در ارتباط با فضای مجازی مغایرتی ندارد، اما می‌تواند زمینه تکمیل و تقویت سیاست‌های کلی ایران در این عرصه را فراهم کند که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
-تمرکز بر فرصت‌های فضای مجازی
نظام دورگه‌ای آسیایی، نظامی است بین دموکراتیک و غیردموکراتیک که در آن مرزهای میان نظام استبدادی و غیراستبدادی محو می‌شود. در این رویکرد، اصالت با توسعه است
-صیانت از مرزهای ملی و دینی
-حمایت از حقوق و آزادی‌های مشروع مردم
-مواجهه فراملی با فضای مجازی
-سلطه‌گریزی و عدالت‌طلبی در فضای مجازی
-تبدیل‌شدن به بازیگری بزرگ در فضای مجازی
-مردم‌گرایی در فضای مجازی
-اخلاق‌گرایی در فضای مجازی
-توجه به محوریت پیام در فضای مجازی
قدرت‌های شرقی نظیر چین و روسیه بر مبنای مدل دروازه‌بانی ارتباطات، دسترسی به اینترنت را با هدف تامین امنیت ملی یا دیگر منافع دولتی محدود می‌کنند
-تعامل و همکاری با کشورها و ملت‌های همسو
ایده جامع حکمرانی و پیش نیاز تحقق آن
براساس آنچه به عنوان اصول راهبردی جمهوری اسلامی بیان شد، در این بخش الگوی شش ضلعی حکمرانی جمهوری اسلامی ایران در فضای مجازی که یک الگوی پیشنهادی است، معرفی می‌شود. در ادامه به ارائه شش اقدام راهبردی که در واقع اضلاع الگوی مواجهه جمهوری اسلامی با فضای مجازی را تبیین می‌کنند، پرداخته می‌شود.
۱-تکمیل و راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات
۲-ایجاد اینترنت دوم یا شبکه فراملی اطلاعات
۳-ایجاد ائتلاف جهانی برای ایجاد نظام حقوق بین‌الملل برای فضای مجازی
تکمیل و راه‌اندازی شبکه ملی اطلاعات، ایجاد اینترنت دوم و ائتلاف جهانی ایجاد نظام حقوق بین‌الملل برای فضای مجازی بخشی از شش‌ضلعی پیشنهادی حکمرانی مجازی در ایران است
۴-ایجاد غلبه گفتمانی برای مواجهه معقول و انقلابی با فضای مجازی
۵-راه‌اندازی شرکت‌های عظیم غیردولتی با رویکرد فراملی و بازکردن میدان نوآوری
۶-ایجاد بسیج سایبری با رویکرد محتوایی
شکل‌گیری الگوی حکمرانی، ضمن فراهم ساختن زمینه بهره‌برداری به موقع و مؤثر از فرصت‌های ذی‌قیمت فضای مجازی، تهدیدات بزرگ آن را نیز دفع خواهد کرد. در این شرایط، پاسخ به این پرسش که «چه الگویی می‌تواند از سوی جمهوری اسلامی در مواجهه با فضای مجازی ترسیم شود؟» بسیار مهم و تعیین‌کننده تلقی می‌شود.
گام نخست این مقاله برای پاسخ به پرسش‌های موجود در زمینه فهم عمیق‌تر فضای مجازی، ابعاد و مختصات آن بر اساس یک قرائت ایرانی بود که تاکنون کمتر مورد عنایت پژوهشگران این عرصه قرار داشته است.
گام دیگری که این مقاله برای رسیدن به الگوی مورد اشاره برداشته است، شفاف‌سازی مواضع اصولی و راهبردی جمهوری اسلامی در برابر فضای مجازی است که به دلیل فقدان این شفافیت در تحقیقات مشابه، یکی از مزیت‌های اصلی این مقاله محسوب می‌شود.
گام آخر این مقاله، ترسیم یک الگوی شش ضلعی برای حکمرانی جمهوری اسلامی در فضای مجازی است. در این الگو، شش حرکت کلان پیشنهاد شده است که یک مورد آن ناظر به ایجاد فضای گفتمانی تازه نسبت به فضای مجازی (لزوم شکستن هژمونی آمریکا در فضای مجازی)، یک مورد ناظر به الگوی حکمرانی فضای مجازی بین‌المللی و ایجاد نظام حقوق بین‌الملل برای اداره فضای مجازی، دو مورد ناظر به لایه زیرساخت (ایجاد شبکه ملی اطلاعات و اینترنت فراملی)، یک مورد ناظر به لایه سرویس (ایجاد شرکت‌های معظم فراملی) و یک مورد هم ناظر به لایه محتوا (ایجاد بسیج سایبری) است.
منبع
[۱] غلامی، رضا و احمد پورحیدر(۱۴۰۰). «الگوی شش‌ضلعیِ حکمرانی فضای مجازی در جمهوری اسلامی ایران برای بازه زمانی پنج ساله»، مجله آینده پژوهی ایران، دوره ۶، شماره ۱.
