گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های اتاق ایران به بررسی آمار کلان اقتصادی و تجاری پاکستان پرداخته و با بررسی آن پتانسیل‌های همکاری میان تهران و اسلام‌‌‌‌‌آباد را مشخص کرده‌است. بنا بر این گزارش سطح مبادلات تجاری میان دو کشور هیچ‌گاه از ۵/ ۱میلیارد دلار فراتر نرفته است که از بی‌‌‌‌‌اطلاعی فعالان اقتصادی و صادرکنندگان ایران از فرصت‌های موجود در پاکستان خبر می‌دهد. بازار وارداتی پاکستان در سال۲۰۲۱ حجمی ۷۳میلیارد دلاری داشته است که نشان‌دهنده فرصت‌های موجود برای محصولات صادراتی ایران است. با وجود اینکه بیش از ۱۱۰۰ قلم کالای صادراتی ایران به پاکستان وجود داشته است اما صادرات ۵ کالای نخست صادراتی کشور بیش از یک‌سوم سهم صادرات ایران را تشکیل می‌دهد که لزوم متنوع‌‌‌‌‌سازی این محصولات را یادآوری می‌کند. مهم‌ترین حوزه‌های فعالیت صادراتی که برای ایران وجود دارد بخش‌های کشاورزی، غذا و صادرات محصولات با فناوری بالا تشخیص داده‌شده و رسیدن به سطح ۶میلیارد دلاری هدفی مناسب برآورد شده‌است.
ارزش سرمایهگذاری مستقیم خارجی از ۳۰۰میلیون دلار در سال۲۰۰۰ به ۴/ ۵میلیارد دلار در سال۲۰۰۸ و پس از آن به‌شدت سرمایهگذاری کاهش یافت و به ۲/ ۱میلیارد دلار در سال۲۰۲۰ رسید. بخش عمده‌‌‌‌‌ای از سرمایهگذاری مستقیم خارجی روانه صنعت برق و کسب‌وکارهای مالی شده‌است. ارزش صادرات پاکستان در سال۲۰۲۱، رقم ۹/ ۲۸میلیارد دلار بود که در مقابل واردات ۱/ ۷۳میلیارد دلاری ثبت شد که نشان‌دهنده کسری تراز تجاری در سال۲۰۲۱ است.
بررسی روابط تجاری ایران با پاکستان نشان می‌دهد که روند رشد صادرات ایران به پاکستان از سال۱۳۹۵ تا ۱۴۰۰ روندی پرنوسان بوده‌است، به‌طوری‌که از ۵/ ۷۹۵میلیون دلار در سال۱۳۹۵ به ۵/ ۱۲۴۳میلیون دلار رسیده که ۶/ ۱برابر شده‌است. در سال۱۳۹۷ و ۱۳۹۹ به‌ترتیب ارزش صادرات ۸/ ۱۲۴۴، ۱۰۳۰ و هزار میلیون دلار بود و در سال۱۴۰۰ به ۵/ ۱۲۴۳میلیون دلار رسید، در مقابل واردات کشور از ۵/ ۳۶۴میلیون دلار در سال۱۳۹۵ به ۲/ ۲۶۰میلیون دلار در سال۱۴۰۰ رسید.
آمار تجارت فی‌مابین حاکی از آن است که به‌رغم نزدیکی جغرافیایی و مشابهت‌‌‌‌‌های فرهنگی ایران و پاکستان، روابط تجاری دو کشور در حد مطلوب نیست و ارزش تجارت فراتر از ۵/ ۱میلیارد دلار نرفته است. بررسی پتانسیل صادراتی دو طرف نشان می‌دهد که امکان افزایش تجارت تا ۳میلیارد دلار امکان‌پذیر است. این امر حاکی از آن است که فرصت‌های تجاری و سرمایهگذاری پاکستان برای فعالان حوزه تجاری کشور به‌خوبی شناخته نشده‌است.
ارزش سرمایهگذاری مستقیم خارجی از ۳۰۰میلیون دلار در سال۲۰۰۰ به ۶/ ۵میلیارد دلار در سال۲۰۰۷ رسید‌که بالاترین میزان سرمایهگذاری طی دو دهه اخیر است.
بخش عمده‌‌‌‌‌ای از سرمایهگذاری مستقیم خارجی روانه صنعت برق می‌شود و کسب‌وکارهای مالی مأمن بعدی سرمایهگذاری خارجی است. این دو بخش ۷۰-۶۰درصد سهم دارند. صنعت نفت و گاز و ارتباطات دو بخش بعدی جذب‌کننده سرمایهگذاری خارجی هستند. چین، هنگ‌کنگ، هلند، انگلیس و آمریکا از مهم‌ترین سرمایه‌‌‌‌‌گذاران در پاکستان هستند.
براساس گزارش سازمان تجارت‌جهانی بیش از ۷۰درصد ارزش تجارت کالایی پاکستان را واردات این کشور تشکیل می‌دهد، از این‌رو می‌توان گفت که بازار مصرف نسبتا قابل‌توجهی با جمعیت بالغ بر ۲۲۵میلیون نفر در مرزهای شرقی ایران واقع شده که بر اساس آمارهای رسمی، ۶/ ۲درصد از صادرات کالایی ایران در سال۱۴۰۰ را به خود اختصاص داده‌است، این در حالی است که این سهم در سال۱۳۹۰ معادل ۹/ ۲درصد بود.
در سال۲۰۲۱، صادرات پاکستان ۹/ ۲۸میلیارد دلار با ۸/ ۲۹درصد افزایش و واردات ۱/ ۷۳میلیارد دلار با۹/ ۵۹درصد افزایش نسبت به سال۲۰۲۰ بوده‌است. حجم تجارت خارجی در سال۲۰۲۱ در مقایسه سال‌قبل با ۸/ ۴۹درصد افزایش، ۱۰۲میلیارد دلار بوده‌است. در سال۲۰۲۱، نسبت پوشش صادرات به واردات به ۵/ ۳۹درصد رسید، درحالی‌که این نسبت در سال۲۰۲۰، ۵/ ۴۸درصد بود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد پاکستان در بیشتر بازارهای صادراتی نفوذ خود را بیشتر کرده‌است. ۱۰ کشور اول حدود ۶/ ۶۵درصد صادرات پاکستان در سال۲۰۲۱ را به خود اختصاص داده‌اند.
در میان شرکا، بیشترین سهم صادرات محصولات از پاکستان به‌ترتیب به ایالات‌متحده آمریکا با ۱/ ۴۷درصد افزایش نسبت به سال۲۰۲۰، چین با ۹/ ۶۲درصد افزایش، انگلستان با ۲/ ۲۲درصد افزایش، آلمان با ۴/ ۱۲درصد افزایش، هلند با ۹/ ۲۷درصد وامارات‌متحده عربی با۶/ ۶درصد افزایش بوده‌است.
مهم‌ترین محصولات صادراتی پاکستان عبارتند از: سایر اشیای نسجی دوخته و فرسوده ۵/ ۵میلیارد دلار، لباس و متفرعات لباس، کشباف یا قلاب‌باف ۵/ ۴میلیارد دلار، پنبه ۴/ ۳میلیارد دلار لباس و متفرعات لباس، غیرکشباف یا غیرقلاب بافت ۴/ ۳میلیارد دلار، غلات ۳/ ۲میلیارد دلار، مس و مصنوعات از مس ۸/ ۰میلیارد دلار، اشیای ساخته‌شده از چرم؛ مصنوعات زین و برگ‌سازی؛ لوازم سفر، کیف‌‌‌‌‌های دستی و مانند آن ۷/ ۰میلیارد دلار، میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند ۵/ ۰میلیارد دلار، نمک؛ گوگرد؛ خاک و سنگ؛ گچ، آهک و سیمان ۵/ ۰میلیارد دلار،آلات و دستگاه‌های اپتیک، عکاسی، سینماتوگرافی، سنجش، کنترل، دقت‌سنجی؛آلات و دستگاه‌های طبی - جراحی؛ اجزاء و قطعات و متفرعات آنها ۴/ ۰میلیارد دلار بوده‌است.
۱۰ شریک اول پاکستان در واردات سهمی معادل ۱/ ۶۹درصد را در اختیار دارند. کشورهای چین، امارات‌متحده عربی، اندونزی، ایالات‌متحده آمریکا، عربستان‌سعودی، قطر، کویت، ژاپن، آفریقای‌جنوبی و تایلند بیشترین صادرات را به پاکستان داشته‌اند. چین، آلمان، ژاپن، انگلستان، سنگاپور، تایلند، استرالیا، مالزی و امارات‌متحده‌عربی به دلیل افزایش صادرات به بقیه کشورهای جهان به‌جز پاکستان، بقیه کشورهای جهان را بیشتر هدف قرار دادند تا بازار پاکستان، در مقابل کشورهای آمریکا، کره‌جنوبی، برزیل، عربستان‌سعودی، قطر، اندونزی، کویت، آفریقای‌جنوبی، اوکراین با وجود سهم کمتر، نفوذ خود را در بازار پاکستان بیشتر کرده‌اند.
به جهت اقلام صادراتی، ایران در سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری؛ موم‌های معدنی، چدن، آهن و فولاد، میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند، سبزی‌ها، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی، قهوه، چای، ماته و ادویه، پوست خام (غیر از پوست‌های نرم) و چرم و کشتی‌ها، قایق‌ها و شناورها بیشترین صادرات را داشته است.
هرچند به لحاظ تعداد کالای صادراتی، کشور بیش از ۱۱۰۰ قلم کالای صادراتی داشته است اما ۵ قلم اول صادراتی کشور به پاکستان ۶/ ۳۹درصد صادرات کشور به آن را تشکیل می‌دهند. ۲۰قلم اول نیز ۷/ ۶۴درصد هستند. این آمار تمرکز شدید صادرات کشور در حوزه کالاهای صادراتی را نشان می‌دهد.
بررسی و مقایسه آمارهای صادراتی و وارداتی کشور پاکستان و صادرات ایران به پاکستان حاکی از آن است که کشور پتانسیل صادرات ۶میلیارد دلاری کالا به این بازار را دارد. مهم‌ترین اقلام دارای پتانسیل عبارتند از: پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌ساخته از آهن و فولاد، روغن پایه معدنی و بیسکوئیت است.
بخش کشاورزی پاکستان پایه اصلی اقتصاد و منبع اصلی امرار معاش است. در طول سال‌مالی ۲۰۲۱-۲۰۲۰ بخش کشاورز ۲/ ۱۹درصد به تولید ناخالص داخلی کشور کمک کرده و ۵/ ۳۸درصد از کل نیروی کار را در استخدام دارد.
بر اساس آمار منابع صنعتی، اندازه کل بخش ماشین‌آلات کشاورزی تقریبا ۲/ ۱میلیارد دلار است که از ترکیبی از تراکتورها، ماشین‌های برداشت، تجهیزات آبیاری و سایر ماشین‌آلات کشاورزی در مقیاس کوچک تشکیل شده‌است. طبق بررسی اقتصادی چشم‌انداز ۲۰۲۵ پاکستان، امنیت غذایی یکی از هفت حوزه با اهمیت این کشور است.
از جمله پنج هدف اصلی برای دستیابی به امنیت غذایی عبارتند از: «ایجاد یک بخش کشاورزی مدرن، کارآمد و متنوع که بتواند تامین پایدار و کافی منابع غذایی اولیه را برای جمعیت کشور تضمین کند و محصولات باکیفیت برای صادرات را ارائه دهد.» تهیه ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی مدرن برای برنامه دولت ضروری است. از نظر سهم بازار، پنج کشور بیش از ۷۰درصد کل ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی وارداتی را تامین می‌کنند. این کشورها شامل ایالات‌متحده، چین، ژاپن، ایتالیا و آلمان هستند.
تولید داخلی واحدهای‌تراکتورسازی پاکستان تقریبا ۵/ ۵۷درصد است و از ۲۳۲۶۶ دستگاه در سال‌قبل به ۳۶۶۵۳ دستگاه در سال‌مالی ۲۰۲۱-۲۰۲۰ افزایش یافت. طبق بررسی اقتصادی پاکستان، ۶۱۲هزار واحد تراکتور در این کشور فعال است. صنایع داخلی ظرفیت تولید تنها ۱۵درصد از ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی کل نیاز کشور را دارد.
با ۹/ ۷۶میلیون جریب زمین قابل‌کشت، پتانسیل زیادی برای بهبود کارآیی و بهره‌وری بخش کشاورزی با تجهیزات و ماشین‌آلات بهتر وجود دارد. دولت پاکستان متعهد به حمایت از این بخش است، با این امید که پاکستان بتواند بازده و صادرات محصولات اولیه- میوه و سبزی‌ها، مرغ و محصولات لبنی- را افزایش دهد و از این طریق به یک تامین‌کننده مهم برای منطقه تبدیل شود. برای دستیابی به این هدف، دولت با ارائه منابع مالی پروژه‌ها و تسهیلات کم‌بهره، سرمایهگذاری را تشویق می‌کند. پاکستان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان محصولات صنعتی مانند برنج و گندم است. چنین محصولاتی را می‌توان در تولید انواع محصولات مختلف نظیر غلات، ماکارونی، اسپاگتی و غیره استفاده کرد.
این بخش شامل تمام محصولات غذایی کشاورزی (اولیه) است. این بخش به تنهایی ۲۱درصد از تولید ناخالص داخلی پاکستان را تشکیل می‌دهد و شامل پردازش اولیه میوه‌ها، سبزی، آرد، شکر، حبوبات و غلات می‌شود. بیش از ۲۲ نوع سبزی در پاکستان تولید می‌شود و تقریبا ۱۴۰۰ کارخانه آرد وجود دارد. در نهایت در زمینه‌‌‌‌‌های سرمایهگذاری به این موارد اشاره می‌شود: واحدهای استخراج روغن زیتون، ایجاد ارزش‌افزوده در میوه‌ها، تولید محصولات لبنی، غذاهای منجمد، واحدهای تولید پودر و چیپس سیب‌‌‌‌‌زمینی.
پتانسیل صادراتی کشور به پاکستان در کالاهای با فناوری بالا به ارزش ۷/ ۴۳میلیون دلار است که سهم ۷۲/ ۰درصدی را درمیان کل پتانسیل صادراتی نشان می‌دهد. سهم بالای ۸۲درصدی از پتانسیل صادراتی به ۷ کالای توربین‌‌‌‌‌های گازی، اجزاء و قطعات مربوط به آن، داروها، دستگاه‌های برقی تشخیص بیماری، تابلو برق، دوربین دوچشم است.
