به گزارش خبرگزاری صداوسیما؛ پیدایش کاروانسراها از گذشته آغاز شده و در قرون متمادی به علل اقتصادی، سیاسی، نظامی و مذهبی به تدریج توسعه و تکامل یافته است.
ایران در ساخت جاده و کاروانسرا و ایجاد سیستم ارتباطات خبر رسانی، پیشقدم بوده است. ایجاد، توسعه و ساخت و ساز کاروانسرا در ایران از مهمترین دستاورد‌های معماری ایران به ویژه در دوران اسلامی است. در دوره اسلامی برخی از کاروانسراها به همت افراد خیر ساخته و وقف عموم می‌شد. یکی از این کاروانسراها، کاروانسرای حاج کمال در شهر رباط کریم است که به کوشش حاج کمال، یکی از افراد بانفوذ دوران قاجار در سال ۱۲۴۵ هجری قمری ساخته و وقف شده است. این کاروانسرا به شماره ثبت ۱۵۵۸ در تاریخ ۱۳۵۶/۱۰/۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
رباط کریم به علت واقع شدن بر سر راه "جاده ابریشم" و راه زیارتی "خراسان به بغداد" از قدیم الایام دارای اهمیت و توجه بوده است و از این رو کهن‌ترین و بی نظیرترین کاروانسرا‌های ایران در این منطقه ساخته شده است. برخی معتقدند در این کاروانسرا وقفی قافله‌ها هزینه‌ای برای اقامت در آن نمی‌پرداختند.
شهرستان رباط کریم قدمتی ۷ هزار ساله دارد که ۵۴ اثر تاریخی در آن وجود دارد که ۱۵ اثر ثبت ملی شده و ۱۲ اثر فرآیند ملی شدن را طی می‌کنند کاروانسرای حاج کمال، پل بازارک یخچال‌های دوقلوآسیاب‌های آبی و کاروانسرای سنگی که بزرگترین کاروان سرای استان تهران است.
مرحله اول مرمت که ۷۰ درصد آن احیابخشی بود در سال ۹۹ تمام شد و مرحله دوم مرمت که شامل سبک سازی پشت بام‌های غربی و جنوب غربی بوده در حال انجام است.
سازمان میراث فرهنگی تا امروز حدود ۵ میلیارد تومان اعتبار در مرحله نخست مرمت هزینه کرده است و پیش بینی می‌شود مرحله مرمت دوم دو سال زمان ببرد.
ساختمان کاروانسرا حدود ۳۴۰۰ مترمربع است که ۲۴۰۰ متر مربع از آن زیربنا و ۱۰۰۰ متر مربع بقیه را صحن کاروانسرا تشکیل می دهد. در هر ضلع رو به صحن کاروانسرا، در گرداگرد آن اتاق‌های متعدد متصل به هم با ایوان‌ها و فرش انداز‌هایی برای اقامت مسافرین بوده است. فضای ورودی (شامل؛ جلوخان، درگاه ورودی، هشتی ورودی، راهرو ورودی)، حیاط مرکزی، ایوان‌ها و رواقها، اتاقها، بارانداز‌ها و اصطبل این مجموعه را تشکیل داده اند.
فضای ورودی این کاروانسرا در ضلع شمال شرقی بنا قرار گرفته و شامل یک جلو خان و تعدادی طاق نما در اطراف آن می‌باشد. پلان فضای ورودی نسبت به کل مجموعه دارای یک زاویه و انحراف در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است. در ضلع جنوبی جلو خان، سردر ورودی کاروانسرا شامل یک دهانه طاق بزرگ که دو طاق نما و نقوش تزئینی در دو جانب آن قرار گرفته دیده می‌شود. قسمت‌های مختلف این سردر، با تزئینات آجری و کاربندی تزئین شده است. در دو جانب طاق ورودی دو سکوی آجری ساخته شده و درگاه ورودی شامل یک سنگ نعل درگاه با قوس تزئینی کلیل و یک درب چوبی بزرگ با گل میخ‌های تزئینی و دو کوبه به صورت دستگیره است. در قسمت فوقانی درگاه در یک قاب مستطیل شکل کتیبه‌ای سنگی که از آن به عنوان کتیبه وقفنامه یاد می‌شود به چشم می‌خورد. بعد از درگاه ورودی یک فضای هشتی وجود دارد که در ضلع شرقی آن اتاق نگهبانی قرار گرفته و راهروی ضلع غربی آن با یک زاویه امکان دسترسی به فضای داخلی کاروانسرا را مهیا می‌سازد.
حیاط کاروانسرا به شکل چهارگوش و به صورت مستطیل است که در گرداگرد آن دو ایوان و هجده اتاق و چهار ورودی به فضا‌های پشت اتاقها در چهار ضلع حیاط وجود دارد. ایوان جلوی اتاقها به طرز مناسبی ساخته شده که مسافران می‌توانستند در فصول گرم از آن استفاده کنند. ایوان‌ها در این بنا شامل، ایوان شمال غربی با عملکرد راهروی ورودی و ایوان جنوب شرقی به عنوان شاه نشین است که این ایوان به صورت دو طبقه با فضا‌های جانبی ساخته شده است. اتاقها دارای ایوان ورودی (صفه) با طاقچه ها، پنجره‌ها و تزئینات مختلف آجری در قسمت داخلی و لچکی‌های ایوان است. صفه‌ها دارای سه پله با پوشش سنگی هستند. فضای داخلی اتاقها دارای یک بخاری و طاقچه‌های متعدد است. اتاق‌های دو جانب ایوان‌ها که تعداد آن‌ها به هشت عدد می‌رسد از نظر ابعاد و اندازه تقریباً به صورت قرینه هستند، ولی اتاق‌هایی که در امتداد طولی حیاط قرار گرفته اند و تعداد آن‌ها در هر طرف به شش عدد می‌رسد دارای تفاوت‌هایی از نظر ابعاد و اندازه هستند، به طوری که اتاق‌های ضلع جنوب غربی دارای طول بیشتر از اتاق‌های ضلع مقابل آن هستند. ضمناً در ردیف اتاق‌های طولی حیاط، اتاق مرکزی که دو اتاق در طرفین ان قرار گرفته کمی بزرگتر ساخته شده است. علاوه بر اتاق‌های اطراف حیاط چهار اتاق در راهروی ورودی بارانداز‌ها و دو اتاق در هشتی و راهرو فضای ورودی وجود دارد.
در سه ضلع حیاط مرکزی و پشت اتاقها رو به حیاط چهار بارانداز وجود دارد که راه ورودی به آن‌ها از طریق دالان‌هایی است که به صورت یک دهانه طاق کم عرض در چهارگوش حیاط و در امتداد ایوان اتاق‌های طولی قراردارد. همچنین یک اصطبل در ضلع شمال غربی کاروانسرا، در راهرو ورودی مقابل هشتی وجود دارد. مجموعا ۵ بارانداز (سالن یا اسطبل) در پشت اطاق‌های حیاط مرکزی کاروانسرای رباط کریم (حاج کمال) وجود دارد که راه دسترسی به آن‌ها از طریق ورودی‌هایی که چهار کنج حیاط قرار دارد، میّسر است.
کتیبه سنگی
کتیبه سنگی کاروانسرای حاج کمال به خط نستعلیق زیبا به روی یک سنگ مرمر کرم رنگ در ابعاد ۱۰×۳۹×۷۷ حکاکی شده است.
مرمت
کاروانسرای حاج کمال پس از افول دوران کاروان ها، مدتی به عنوان پاسگاه ژاندارمری و سپس محل اسکان افراد محلی بود. این کاروانسرا مدتی نیز به عنوان فضای ورزشی در اختیار تربیت بدنی قرار داشت. در سال ۱۳۷۹ کاروانسرا به میراث فرهنگی تحویل و مدتی انبار چوب درختان شمشاد بود. فاز دوم مرمت این کاروانسرا در مهر ۱۴۰۱ به پایان رسید و در حال حاضر کاروانسرای حاج کمال اداره میراث فرهنگی شهرستان رباط کریم است.
