آشنایی با گیاه سیر

سیر گیاهی علفی و دارای ساقه ای به ارتفاع 20 تا 40 سانتیمتر است

شناسنامه سیر

لاله Liliaceae: تیره

Allium sativum L: نام لاتین

Garlic – poor mans treacle: نام انگلیسی

سیر: نام فارسی

ثوم: نام عربی

شرح گیاه

گیاهی علفی و دارای ساقه ای به ارتفاع 20 تا 40 سانتی متر و حتی بیشتر است. بولب آن که قسمت متورم و زیرزمینی گیاه را تشکیل می دهد، مرکب از 5 تا 10 قطعه متورم، محصور در غشاهای نازک و ظریف، به رنگ خاکستری مایل به سفید است. برگ هائی باریک و گل هایی به رنگ سفید چرک، منقوش به لکه های کوچک و قرمز رنگ دارد.

از مشخصات برگ های آن این است که اولاً وضع آیخته از ناحیه غلاف دارند و ثانیاً پهنک برگ های آن طویل و منتهی به غلاف درازی است که قسمت زیادی از ساقه را فرا می گیرد و به علاوه غلاف برگ های آن یکدیگر را می پوشانند. مجموعه گل های گیاه نیز همراه با برجستگی های کوچک در رأس دمگل درازی به تعداد کم یا ظاهر گل آذین چتر مانند ظاهر می شود.

براکته متورم و منتهی به رأس باریک و درازی نیز، مجموعه گل ها را فرا می گیرد که نازک و غشائی است. حالات غیر طبیعی مختلفی در این گیاه وجود دارد که یکی از آنها بولب مرکب از 3 برجستگی متورم است. واریته های سیر به دو دسته تقسیم می شود که دسته اول دارای سه واریته بنام های زیر می باشد:

الف) A. sativum var. sativum (به سیر طوقه باریک و بدون ساقه گل دهنده ارقام Rocambole و Continental از این واریته می باشند)

ب) A. sativum var ophioscorodn (سیر طوقه کلفت ساقه گل دهنده کشیده و خمیده )

ج) A. sativum var.Scordoprasum (با ساقه گل دهنده ایستاده) دسته دوم دارای واریته های زیر می باشد.

د) A. Sativum var sagitatum Kuz ( با ساقه گل دهنده) ه) A. Sativum var vulgarae Kuz ( بدون ساقه گل دهنده

موطن اصلى سير را منطقه آسيا و نواحى ايران و افغانستان مى دانند. در زمان هاى بسيار قديم سير را در چين و ژاپن مى کاشتند. اين گياه در چين در رديف گياهان داورئى قرار داشته و در اصطلاح به مخزن الادويه تعلق دارد. در مصر قديم سير توأم با ساير گياهان پيازى به عنوان يک مادهٔ غذائى اصلى مورد تغذيه کارگرانى که مشغول ساختمان اهرام مصر بوده‌اند قرار مى گرفته است.

هرودويت Herodot مورخ يونانى راجع به مصرف زياد سير در مصر گزارش کرده است با وجود اين در آثار نقاشى شده آن زمان هيچ‌گونه تصويرى از اين گياه ديده نشده است. زيرا سير از ديدگاه مذهبيون آن زمان يک گياه ناپاک تلقى مى شده است. يونانى ها و رومى ها سير را در باغچه‌هاى مخصوص مى‌کاشتند و ازآن غذاى ارزانى تهيه کرده و به فقرا مى دادند.

سربازان رومى زياد سير مى‌خوردند، زيرا عقيده داشتند که سير به آنها جرأت مى‌بخشد و يا جرأت آنها را افزايش مى‌دهد. اين تصور همچنان در بسيارى از جوامع پابرجا است، مثلاً انگليسى ها به خروس جنگى هاى خود سير مى خورانند. درباره اثرات داروئى و بهداشتى سير گفته مى شود که سير اثر ضدعفونى کننده داشته و کرم معده را از بين مى برد.

سير براى مداواى اسهال، برنشيت و سل سينه مفيد تشخيص داده شده و فشار خون را پائين مى آورد. به‌علاوه سير پياز مو را تقويت کرده و بسيارى آن را براى تقويت حافظه و معالجه کُند ذهنى مؤثر دانسته‌اند. البته تذکر اين نکته ضرورى است که افراط در خوردن سير زيان‌آور است و عوارضى سخت دارد.

نیاز اکولوژیکی

سیر در خاک های حاصلخیز و زهکشی شده به خوبی رشد می کند. سیر را باید در خاک قوی و رغنی از مواد آلی کاشت. این گیاه را می توان در انواع خاک از لمونی سنگین تا شنی سبک نیز کشت کرد ولی بر روی خاک لوم شنی سست که از مواد آلی غنی باشد بهترین رشد را دارد. pH خاک بین 8/6 تا 2/7 ایده آل است کاشت سیر باید در آب و هوای معتدل نیمه گرمسیری و نیمه سردسیری و نیز روزهای کوتاه و دمای پائین در پائیز و یا اوایل زمستان انجام گیرد تا گیاه بتواند رویشی خوبی داشته باشد.

در زمان هاى بسيار قديم سير را در چين و ژاپن مى کاشتند

آماده سازی خاک

برای تهیه بستر کشت باید ابتدا زمین را متناسب با نوع آن با استفاده از شخم، دیسک و ماله کاملاً نرم و مسطح کرد و در مناطق خشک نسبت به نوع آبیاری که پشته بندی یا کرت بندی است آنرا آماده نمود (البته در شمال ایران کاشت به صورت دیم است) در زمین های شنی و سست عرض جوی و پشته ها را مساوی و در حدود 20 تا 25 سانتی متر انتخاب می کنند.

چنانچه زمین لوم یا لوم سنگین باشد پشته را عریض تر انتخاب کرده طوری که بتوان روی پشته دو یا سه ردیف سیر کاری کرد. 3 تا 4 ماه قبل از کاشت کود حیوانی را با خاک مخلوط می کنند اگر کود پوسیده باشد می توان آنرا در هنگام کاشت نیز با خاک مخلوط نمود. کودهای شیمیایی را معمولاً قبل از کاشت به زمین می دهند. مقدار کود فسفر بین 200 تا 400 کیلوگرم در هکتار است کود ازته را می توان به صورت کود سرک در هنگام رشد گیاه به آن داد.

تاریخ و فواصل کاشت سیر

فاصله خطوط کاشت بین 25 تا 75 سانتی متر، فاصله بوته ها روی خطوط حدود 12 سانتی متر عمق کاشت در اراضی سبک تا 5 سانتی متر است عمق کاشت در اراضی نسبتاً سفت و رسی از 5/2 تا 3 سانتی متر تجاوز نمی کند.

کاشت سیر

سیر از معدود گیاهانی می باشد که فقط از طریق غیر جنسی زیاد می شود. سیرچه ها را نباید قبل از کاشت جدا کرد. در غیر اینصورت کاهش عملکرد را در پی خواهد داشت. کشت سیر معمولاً در سطوح کوچک و اغلب به صورت کرتی انجام می گیرد. برای این کار در پائیز زمین را شخم سطحی زده و کود دامی پوسیده را با خاک مخلوط می کنند سپس زمین را به ابعاد مختلف کرت بندی کرده و به صورت جوی و پشته در می آورند.

عمق جویها که به عنوان زهکشی طبیعی عمل می کند حدود 30 سانتی متر است در زمین های سنگین معمولاً سیرچه ها را تنها با فشار کمی در داخل خاک بطور سطحی می کارند.مقدار بذر را با توجه به ضایعات کاشت حدود 300 تا 400 کیلو گرم در هکتار در نظر می گیرند.

داشت سیر

دفع علفهای هرز و سله شکنی در طول دوره رویش گیاه بین 2 تا 3 بار انجام می گیرد از آنجائی که ریشه سیر سطحی است باید هنگام و جین و سله شکنی دقت فراوان نمود تا به ریشه ها صدمه ای وارد نیاید. از آفات سیر می توان مگس سیر (Hylermia antiqua) را نام برد که علاوه بر این گیاه به کیله گیاهان خانواده Liliaceae (مانند پیاز، تره، تره فرنگی و ...) نیز خسارت وارد می کند. لارو این مگس در مزارع سیر و پیاز زندگی کرده و از ساقه، برگ بویژه سیرچه ها تغذیه می کند.

زمستان گذرائی این مگس در درون خاک است و در آنجا به صورت شفیره زمستان را گذرانده و پس از مساعد شدن هوا پرواز می کند. این مگس بر روی گیاه سیر تخم گذرانی کرده و سپس با ایجاد دالان هایی خود را به مرکز سیر می رساند و از داخل آن تغذیه می کند. بر اثر حمله این آفت رنگ برگ از حالت سبزی به زردی تغییر می کند.

برای مبارزه با آن معمولاً بوته های آلوده را جمع آوری کرده و آنها را می سوزانند رعایت تناوب زراعی در دفع این آفت بسیار موثر است از آفات دیگر زنگ سیر می باشد که مولد آن قارچی بنام Puccinia allii که فعالیت آن در ماههای گرم و مرطوب تابستان شدید بوده و اسپور آن زمستان را روی میزبان سپری می کنند. برای مبارزه با آن باید در صورت امکان از سیرچه هایی که قبلاً به این بیماری مبتلا نشده اند برای کاشت استفاده نمود. یا اینکه در صورت گسترش بیماری با سموم قارچ کش مانب (Maneb) و یا زینب (Zineb) به فاصله هر سه هفته یکبار سمپاشی گردد.

برداشت سیر

موقع برداشت سیر از اواخر بهار تا اوسط تابستان بنابه تاریخ کاشت تفاوت می کند. زرد شدن برگهای سیر نشانه رسیدن محصول است یعنی به محض اینکه برگها زرد شدند باید پیاز سیر را از خاک درآورده و اگر سطح کاشت وسیع باشد با تیغه هایی که مخصوصی که به وسیله تراکتور کشیده می شود و از زیر پیاز در عمق ده تا پانزده سانتی متری سطح خاک عبور می کند، خاک را نرم و سست کرده و یک نفر کارگر با سرعت پیازها را از خاک خارج کرده و کنار خط کاشت روی زمین می گذارد.

و اگر سطح کاشت کوچک باشد و عمل برداشت محصول با بیل و یا وسایل مشابه آنها انجام می گیرد. پس از کندن پیازها آنها را برای مدت چند روز در مزرعه روی زمین در مقابل آفتاب قرار می دهند تا کاملاً خشک شود، سپس با چاقو قسمت های هوایی و ریشه ها را از سیر جدا می کنند به منظور نگهداری سیر معمولاً قسمت های انتهایی را بهم بافته و به صورت ریسه در می آورند و در ستون منازل آویزان می کنند.

موقع برداشت سیر از اواخر بهار تا اوسط تابستان بنابه تاریخ کاشت تفاوت می کند

- ارزش غذایی و اهمیت اقتصادی

حدود 50 تا 60 در صد مواد متشکله سیر را آب تشکیل می دهد و در نتیجه مقدار مواد خشک آن نسبت به سایر سبزیها بیشتر است. سیر حاوی حدود 30 درصد کربوهیدارت، حدود 10 درصد چربی و حدود 7 درصد پروتئین است. ماده آلی که باعث طعم ویژه این گیاه می شود آلیسین (Allicin) نام دارد و از مجموعه ترکیبات آلی گودگردی تشکیل شده است سیر به علت دارای بودن املاح ید و سیلیس در تنظیم گردش خون موثر است و به علت دارا بودن آنتی بیوتیک برای درمان بیماریهای باکتریایی از دیر زمان توصیه می شد.

- سیر را چقدر و چگونه باید خورد؟

سیر را همه جوره می خورند، اما موثرتر و بهتر از همه، خوردن تازۀ آن است، زیرا فقط از این راه می توان بیشترین مقدار آلی سین سیر دست یافت. سیر تازه حریف قدرتمندی است که از پس انواع عفونت ها و مشکلات گوارشی و پر و نشیب ورم های چرکی (آبسه) بر  می آید، معمولاً مردم سیر خام را داخل غذا می ریزند و آن را می پزند و گاهی هم با روغن سرخش می کنند، عده یی هم از قرص و کپسول و پودر آن استفاده می کنند.

معمولاً مردم از خود می پرسند: آیا بهتر است سیر را خام و تازه بخوریم یا آن را بپزیم؟ این مسئله همواره مورد بحث بسیاری از طبیبان و پزشکان قدیم و جدید بوده بر اساس داده های علمی، دو عامل، یعنی حرارت و زمان ، آلی سین سیر را نابود می کند.

سیر پخته فقط برای گردش خون مفید است، به شرط آن که قبل از پخته شدن کاملاً خرد و له شده باشد. اگر آن را همانطور درسته و دست نخورده بپزیم، خواص دارویی آن به حداقل ممکن می رسد، زیرا نه آلی سین تشکیل می شود نه دی سولفید دی الیل.

کسانی که ناراحتی معده دارند بهتر است سیر را با غذا، با شیر، با سوپ و آش یا به صورت شربت بخورند.

این امر سبب می شود تندی اش معده های ضعیف را ناراحت نکند.

- مقدار مصرف سیر:

اگر بخواهیم از سیر به منظور پیشگیری، به ویژه پیشگیری از بیماریهای قلبی، استفاده کنیم می بایست دست کم روزانه یک پره سیر به وزن 2 تا 3 گرم در رژیم غذایی خود بگنجانیم. این کمترین مقدار مصرف است و آن را مقدار پیشگیری می نامند. البته بیشتر کارشناسان توصیه می کنند بهتر است همین مقدار سیر را در دو وعده خورد  تا اثرش بیشتر در بدن و دستگاه گردش خون بماند، مثلاً اگر بتوان نصف پره سیر را صبح یا ظهر و نصف دیگر را شب با غذا خورد، مؤثرتر است.

آفات گیاه سیر:

تریپس پیاز و سیر Thrips tabaci Lindeman:

این گونه آفت که گونه ای بسیار پلی فاژ با انتشار جهانی بوده ودارای میزبان های متعددی از جمله پیاز، توتون، پنبه، کلم، گل کلم، کتان، چغندر قند، کنف، سیب زمینی با بادمجان، خیار، خربزه، گوجه فرنگی، لوبیا، نخود، کرفس،شلغم و جعفری می باشد. اولین زمان ظهور آفت در مزرعه سیر مصادف بامرحله سه برگی شدن می باشد هر چند در طول دوره کاشت سیر کل جمعیت آفت دستخوش نوسانات زیادی می شود.

- مشخصات و علایم ظاهری:

رنگ این حشره زرد مایل به سبز و طول آن در حدود یک میلی متر است شاخک ها 7 مفصلی و سینه اول پهن و بال ها باریک و زرد رنگ است.

زیان آفت:

این حشره وارد برگ های کوچک میانی گیاه میزبان می شود و از شیرۀ آن تغذیه می کند در نتیجه گیاه مورد حمله تغییر رنگ می دهد  و کمرنگ می شوند.

- روش های کنترل :

1- برای مبارزۀ زراعی با این حشره باید علفهای هرز مزرعه از بین برده شوند.

2- استفاده از ارقام زودرس: ارقام زودرس در مقایسه با ارقام دیررس نسبت به این مقاومتر می باشد.

3- شخم: باتوجه به اینکه این حشره زمستان را در عمق 6-8 سانتیمتری خاک سپری می کند، بنابراین اجرای شخم با گاو آهن برگردان داری که بتواند آن را به اعماق پایین ببرد در کاهش جمعیت آفت مؤثر است.

4- استفاده روش های مبارزه بیولوژیکی: این حشره دارای دشمنان طبیعی متعددی است. این دشمنان می توان لاور بالقوری سبز و کفشدوزک را نام برد.

5- مبارزه شیمیایی: استفاده از سموم دیازنیون 60%Ec  به مقدار 5/1 -1 لیتر در هر هکتار و یا مالاتیون 57% Ec به مقدار 2 لیتر در هر هکتار و دیکلرووس 50% Ec به مقدار 2- 5/1 لیتر در هکتار مورد مصرف قرار دارد.

گردآوری: بخش علمی بیتوته