یلدا در نیمکره شمالی و با انقلاب زمستانی مصادف است، از این رو بعد از اولین شب ظهور، به طول روز افزوده و از طول شب کاسته می‌شود.
در بسیاری از مستندات تاریخی این اتفاق فصلی به «خور روز» روز و ولادت خورشید «مهر/ میترا» که رومیان آن را «ناتالیس آنایکتوس» یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می نامند، اشاره شده است.
جغرافی دانان بر این باورند، هرگاه سخن از مدار گردش و انقلاب خورشیدی به میان می آید، یاد انقلاب اول تیر، انقلابی در جغرافیا و کشور گردش فصل ها که زمین در طی گردش خود بر دور خورشید، در اولین روز تیر ماه بلندترین روز و کوتاه ترین شب را تجربه کرده و تکرار عکس این عمل در اولین شب دی ماه، انقلابی به وجود می آورد که هر شب یک دقیقه از عمر خود را به طول روز می افزاید،«از عمر من آنچه هست بر جای/ بستان و بر عمر لیلی افزای» تا به نقطه اعتدال بهاری برسیم.
تاریخ شناسان بر این باورند که یلدا واژه ای سریانیست و از زمان کوچ مسیحییان به ایران وارد فرهنگ و زبان ایرانیان شده است.
فایزه مولایی محقق اعیاد و مناسبت ها می گوید: از جشن های باستانی مرسوم و مشترک میان توده ها، قبایل و اقشار ملت ایران، «شب یلدا»است که از قواعد و رسومات ویژه ای بر خوردار است.
وی افزود: این جشن، معمولا در منزل بزرگ خاندان برگزار می شود. شب یلدا، از متنوع ترین شب های سال میان ملت کرد است.
مولایی، از مدیریت و توانایی بانوی کرد در مورد مراسم شب یلدا می گوید: کدبانوی کٌرد، در طول سال، مانند روزشماری آنلاین همه مناسبت ها را از بر است، مثلا می داند که نباید تخم هندوانه و خربزه ها را دور ریخت، زمان ترش انداختن زردک، کی است، انگورهای مناسب برای آونگ شب یلدا کدام است، کدام مغزها مناسب فصل سرما و کدام ترکیب لواشکی را در تابش مستقیم خورشید قرار دهد تا ویتامینD لازم را که نیاز زاگرس نشینان است در خود ذخیره کند..
بانوی کٌرد، برگ های مو را با گل محمدی خشک می کند، برگ را برای دلمه شب یلدا و گل محمدی را برای چای بعد از خوردن دلمه به کار می برد؛ زنان کرد معتقدند دمکرده گل محمدی با نبات، جدای از خاصیت طبی و معطر بودن، به هضم غذا و دفع سموم در بدن کمک شایانی می کند.
وی می گوید: شب یلدا، شاید از پر هزینه ترین شب های سال باشد، چون از همه طعم ها، رنگ ها، جنس و خوراکی های چهار فصل سال روی سفره که همان کرسی باشد، حضور دارد و خالق این زنجیره غذایی و رنگین کمان کامل، کسی جز کدبانوی خانه نیست!
وی می گوید: از دیر زمان رسم بر این بوده که از میوه های پر دانه به نیت سالی پر برکت و رویش انواع دانه ها از دل خاک استفاده می شود.
انار پر دانه، خندان و سلطان انکار ناپذیر میوه های یلدا از قداست خاصی برخوردار است، گویی یلدا بدون لبخند دلفریب و درخشش انار بر سینه گرم و مرکز مهربانی کرسی، در پنجه های غول تاریکی توان رهایی ندارد!
مولایی می گوید: مادر خانواده، مهربانانه همه خوراکی ها را بر سینه بام خانه و عرصه ایوان زندگی و زیر نظر خورشید بی دریغ انجام می دهد و می داند که تابش خورشید چه ویتامینی را به رگ شب چره های محلیش تزریق می کند، از این رو هنگام انجام این امورات زمزمه وار می گوید: یلدا نه همان دختر مو بلند چشم سیاهی است که مادر بزرگ ها در رنگ و لعاب فریبنده ای به خورد اندیشه های سنت پذیرمان می خوراندند! که یلدای واقعی سالی یکبار جنگل موهایش را بر گستره آسمان شهر می افشاند و برق نگاهش، قله های دور و بلند را صیقلی می کند.
یلدا از بلندترین شب های سال است که طول این شب در حد یک دقیقه با شبهای دیگر زمستانی فرق دارد، اما چون از اولین روز زمستان هر روز بر طول روز افزوده می‌شود و به بیداری طبیعت نزدیک می شویم، این شب تبدار و عاشق را یلدا می نامند... شروعی تازه و فصلی نو،در آغوش ظلمات که روح سپیده صبح صادق را در چهار جهت اصلی و جغرافیای محرمیت را در گوش موذن به نیابت از سرو اذان می خواند...
