خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- اسرا درویشی: کتاب و کتابخوانی یکی از مولفه های مهم حوزه فرهنگ و ادب به شمار می رود. آمار چاپ کتاب نشان می دهد که هر جامعه ای تا چه حد به حوزه کتاب اهمیت می دهد از این رو برای ارزیابی مختصات فرهنگی هرجامعه می توان آمارهای کتابخوانی و یا چاپ و نشر کتاب را در هر منطقه مورد بررسی قرار داد.
خبرگزاری مهر با درک اهمیت این حوزه، به بررسی وضعیت چاپ و نشکر کتاب در استان های منطقه غرب کشور پرداخته است.
بررسی آماری چاپ کتاب، گونه شناسی موضوعی کتاب های چاپ شده، تحلیل روندها، تحلیل وضعیت موجود در هر استان و... ازجمله محورهای مورد بررسی در این پرونده فرهنگی به شمار می رود.
پیش از این گزارش ایلام و لرستان در خصوص وضعیت چاپ و نشر کتاب منتشر شده بود که از (اینجا) و (اینجا) می‌توانید مطالعه کنید.
«کتاب دوست ماست» از کودکی و از همان زمان که قلم به دست گرفتیم، این جمله بارها در ذهن ما تکرار شده که کتاب یار مهربان و رفیق شفیق ماست. شاید آن روزها چندان فکرمان را درگیر معنای آن نمی‌کردیم اما امروز بعد از گذشت چندین سال به عمق این جمله ساده پی می‌بریم.
کتاب داناتر از هر دوستی است و هیچگاه از بذل و بخشش آنچه می‌داند، دریغ نمی‌کند.
در بیان اهمیت کتاب و مطالعه همین بس که خداوند متعال نیز درس‌های زندگی و رازهای کائنات را در قالب کتابی به نام «قرآن» برای ما فرستاده و در آن به قلم قسم یاد کرده است که یک منظور آن می‌تواند بیان نقش مهم خواندن، مطالعه و اندیشیدن باشد؛ بنابراین نمی‌توان تأثیرات مثبت کتابخوانی را در زندگی کسی منکر شد.
اما آخرین کتابی که خوانده‌ایم را به یاد داریم؟ چه نام داشت؟ این روزها اکثر افراد از کتاب و کتابخوانی فاصله گرفته‌اند، آنچنان که برای پاسخ این سوال باید مدت‌ها بیاندیشند.
امروزه کتاب‌ها میهمان قفسه‌ها و ویترین مغازه‌ها شده‌اند، دیگر حتی کسی هم به آنها نگاه نمی‌کند، آنها بی‌صدا و بی‌آزار میهمان همیشگی اتاق‌ها هستند؛ آن یار مهربان دیگر یاری ندارد، هیچ‌کس حتی حال او را هم نمی‌پرسد، او مثل چراغی است که می‌درخشد اما پرده‌ای از غبار فراموشی، جلوی روشنایی‌اش را گرفته است.
ناگفته نماند؛ بی‌توجهی برخی از مسئولین و افزایش قیمت کاغذ و در پی آن گرانی کتاب هم بی تأثیر نبوده است، البته کارشناسان معتقدند افزایش قیمت کتاب در مقایسه با اقلام دیگر چندان زیاد نبوده است اما وضعیت معیشتی مردم دیگر اجازه نمی‌دهد به فکر خرید کتاب هم باشند؛ بنابراین وضعیت فرهنگی و سرانه کتابخوانی کشور ما چندان شرایط خوبی ندارد.
توزیع و پخش کتاب، چالش ناشران آذربایجان شرقی
معاون فرهنگی و رسانه‌ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی به خبرنگار مهر می‌گوید: از ابتدای سال جاری تاکنون به ۱۷۵۳ نسخه کتاب مجوز نشر داده‌ایم که ۱۵۰۰ عنوان آنها چاپ شده‌اند و بقیه در ردیف چاپ و عرضه به بازار کتاب استان هستند.
حسن گلی ادامه می‌دهد: آذربایجان شرقی جزو سومین استان کشور از لحاظ کمیت کتب منتشر شده است، تهران با توجه به جمعیت بالایی که دارد، اولین رتبه را به خود اختصاص داده است و همواره میان سه استان قم، اصفهان و مشهد مقام دوم الی چهارم را کسب می‌کنیم.
او می‌افزاید: چهار استان کشور مجوز بررسی کتاب را دارند که آذربایجان شرقی هم جز آنها است و می‌تواند کتب استان‌های دیگر برای چاپ را بررسی کند که کتب برای کسب مجوز انتشار به آذربایجان شرقی ارسال می‌شوند.
او در رابطه با بیشترین موضوعات کتب منتشر شده خاطرنشان می‌کند: موضوع ادبیات فارسی و ترکی بیشترین فراوانی را در میان کتب منتشر شده در استان دارند و بقیه در موضوعات دیگر هستند.
گلی با اشاره به چالش‌های حوزه‌ی کتاب یادآور می‌شود: ضعف استان ما و حتی استان‌های دیگر در پخش کتاب است که مانند تهران از وضعیت مناسبی برخوردار نیستیم و باعث می‌شود کتاب‌هایی که قابل رقابت با کتب تهران هستند، از توزیع مناسبی برخوردار نباشد و در استان‌های دیگر دیده نشوند و این آسیب بزرگی در حوزه‌ی کتاب است و باید با انجام سلسله اقدامات لازم رفع شود تا انگیزه کتابفروشی‌های استان افزایش یابد.
او ادامه می‌دهد: اکنون روند فروختن کتاب به‌گونه‌ای است که ناشرین استان کتاب‌های مطرح را به تهران می‌فرستند، اگر فروش داشته باشند که هیچ وگرنه کتب برگردانده می‌شوند و این به نفع ناشر نیست؛ باید پیشاپیش هزینه‌ای پرداخت شود و سپس کتاب‌ها ارسال شوند تا به نفع ناشر باشد البته باید توجه کرد که کیفیت و نحوه‌ی عرضه ما هم باید ارتقا یابد تا ناشران اشتیاقی برای فروختن آنها داشته باشند.
او همچنین می‌گوید: واقعیت تلخی وجود دارد، تعدادی از افرادی که به حوزه‌ی نشر وارد می‌شوند، تحت تأثیر برخی از مطالب قرار می‌گیرند که به دلیل فضاهای مجازی هم نقل قول‌های وابسته و بدون منبع نیز کم نیستند؛ بنابراین کتاب‌ها باید دقیق بررسی شوند البته چنین مواردی در استان ما کمتر است و طی سال جاری صرفاً به سه عنوان کتاب مجوز چاپ نداده‌ایم.
معاون فرهنگی و رسانه‌ای اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی آذربایجان‌شرقی با بیان اینکه اقتصاد طبیعتاً در تمامی عرصه‌ها مشکلاتی را ایجاد کرده است و بخش کتاب هم دور از آن نیست، تاکید می‌کند: با توجه به قیمت بالای کاغذ و هزینه‌های دیگر قدرت چاپ و انتشار کاهش یافته است، از طرفی قدرت خرید مردم هم با توجه به فضای اقتصادی کشور قابل توجه نیست اما تلاش می‌کنیم کمترین اثر منفی را متوجه شود البته قیمت کتاب در مقایسه با کالاهای دیگر چندان افزایشی نیافته است.
آذربایجان شرقی ۱۴۵ باب کتابخانه دارد
مدیرکل کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی نیز در رابطه با تعداد کتابخانه‌های عمومی استان به خبرنگار مهر می‌گوید: ۱۴۵ باب کتابخانه در استان داریم که شامل ۱۱۴ باب نهادی، ۳۰ باب مشارکتی و یک باب کتابخانه مستقل می‌شوند.
اسد بابایی ادامه می‌دهد: زیربنای کتابخانه‌های عمومی آذربایجان شرقی ۸۷ هزار و ۶۴۸ و با احتساب ۸۰۰ مترمربع کتابخانه مارالان ۸۸ هزار و ۴۴۸ مترمربع بوده و زیربنای کتابخانه به ازای هر ۱۰۰ نفر ۲.۱۹ مترمربع است که باید به هشت مترمربع برسیم.
او می‌افزاید: موضوعات ادبیات، دینی، علوم اجتماعی، تاریخ و جغرافیا، علوم کاربردی، علوم محض، فلسفه و روانشناسی به ترتیب بیشترین تعداد کتاب را در استان به خود اختصاص داده‌اند.
آمار قشر کتاب‌خوان بسیار بسیار کاهش یافته است
یک فرهیخته و نویسنده تبریزی با اشاره به بازار ضعیف نشر کتاب در آذربایجان شرقی، به خبرنگار مهر می‌گوید: آمار قشر کتاب‌خوان بسیار بسیار در جامعه ما کاهش یافته و تیراژ کتاب‌ها حداکثر پانصد الی هزار مورد است.
محمد عزیزی راد با بیان اینکه مشکل بعدی نبود حامیان مالی از فعالان حوزه تألیف است، ادامه می‌دهد: در دنیا تألیف به‌عنوان یک شغل تعریف شده که برای نخبگان جامعه است و مؤلفان جوامع دیگر از نظر مالی و معیشتی دغدغه‌ای ندارند اما در جامعه ما، علاوه بر اینکه زمان خود را به این عرصه اختصاص می‌دهند، منابع مالی را نیز باید خودشان تأمین کنند چراکه کتاب بازاری ندارد و اغلب اوقات سودی عاید آنها نشده و متوجه ضرر مالی می‌شوند؛ بنابراین نهادهای فرهنگی و مرتبط با حوزه‌ی نشر باید وارد میدان شده و از مؤلفان و ناظران حمایت کنند.
او می‌افزاید: دو سال گذشته قیمت کاغذ ۴۰۰ هزار تومان بود اما اکنون بالای یک میلیون بوده و سه برابر شده است و در این وضعیت فارغ از مخاطب معدود، تهیه‌ی کاغذ برای ناشر و نویسنده چالش بزرگی شده است.
او با اشاره به دلایل نبود مخاطب در حوزه‌ی کتاب، خاطرنشان می‌کند: آموزش فرهنگ کتابخوانی در مدارس و خانواده‌ها تضعیف شده و وسایل ارتباط جمعی مانند کامپیوتر، تلفن همراه و شبکه‌های اجتماعی جایگزین آن شده‌اند درحالیکه در کشورهای توسعه یافته، چنین تأثیر بالایی نداشته است اما در کشور ما والدین و کودکان در فضای مجازی غرق شده‌اند و آنچه را که در شبکه‌های اجتماعی می‌خوانند، به‌عنوان مطالعه تلقی کرده و احساس نیازی به مطالعه کتاب نمی‌کنند.
عزیزی راد اضافه می‌کند: آموزش و پرورش نیز با ایجاد رقابت در کتاب‌های درسی و برگزاری دوره‌های کنکور باعث شده است تا ارزش فرهنگی حوزه‌ی تألیف و کتابخوانی تضعیف شود و دانش‌آموزان به جای اینکه در طول ۱۲ سال تحصیلی به سمت مطالعه غیردرسی مفید پیش بروند، به سمت کتب کمک درسی معطوف شده و به کنکور کشانده می‌شوند.
او می‌گوید: نبود مسائل مالی و حمایتی حوزه نشر نیز دست به دست هم داده تا سرانه مطالعه در کشور ما کاهش یابد و در حد چندین دقیقه باشد که با این شرایط در حوزه‌ی نشر و تألیف و در ارتباط با فرهنگ کتابخوانی با چالش مواجه شویم چراکه سال‌های گذشته کتب در چندین هزار تیراژ چاپ می‌شدند اما اکنون به یک دهم آن رسیده است.
او با تاکید بر گرانی کاغذ، یادآور می‌شود: گرانی کاغذ و افزایش سالانه‌ی تورم، هزینه‌ی کتاب را بالا برده و اکنون کمتر از ۷۰ هزار تومان کتابی برای خرید در بازار نداریم که هیچ‌گونه همخوانی با درآمد خانوارها ندارد و باعث شده است تا جایگاه خود را سبد خانواده‌ها از دست بدهد و درصدی هم که به‌عنوان قشر کتاب‌خوان شناخته می‌شوند، توانایی خرید آن را نداشته باشند.
این نویسنده تاکید می‌کند: این روند تبعات ناخوشایندی دارد؛ ملتی که کتاب نخواند، محکوم به نابودی است، بنابراین نهادهای دولتی و سازمان‌های مردم نهاد باید دست به دست هم دهند و فرهنگ کتابخوانی را احیا کنند.
او گرانی کتاب را عامل مهمی در کاهش روند کتابخوانی عنوان کرده و می‌گوید: به رغم تمامی مشکلات، اگر امروز فردی اهل مطالعه باشد، در رشته‌ی مورد علاقه خود کتاب‌های مفیدی می‌یابد اما گرانی کتاب و نبود حمایت‌های مادی از مؤلف و ناشر خواسته یا ناخواسته بر کیفیت محتوای حوزه‌ی نشر تأثیر می‌گذارد و باعث می‌شود تا اغلب محتواهای مورد پسند ذائقه مخاطب به بازار بیاید.
او همچنین خاطرنشان می‌کند: در سال‌های گذشته وزارت ارشاد، تعدادی از هر کتاب تازه چاپ را خریداری می‌کرد اما طی سال جاری سیاست‌ها تغییر یافته است چراکه بنا به گفته‌ی معاون فرهنگی وزارت ارشاد، بخش قابل توجهی از کتاب‌های «به‌دردنخور» در انباری وزارت فرهنگ انباشت شده‌اند که ارزش این کتاب‌ها ۳۰ میلیارد تومان است و به منظور حمایت از ناشران خریداری شده‌اند.
عزیزی راد متذکر می‌شود: کتاب جز اولین رسانه‌ی جوامع بشری در دوره‌ی کتابت است و نقش مهمی در بالندگی تمدن‌ها دارد و اگر در جامعه جایگاه مناسبی نداشته باشد، فرهنگ نوشتاری آن جامعه ضعیف شده و حافظه‌ها کوتاه مدت و اشتباهات افزایش می‌یابد که برای خارج شدن از این وضعیت باید از بخش‌های دیگر کاسته و در این حوزه هزینه کنیم.
چالش‌ها و مشکلات حوزه نشر آنچنان متعدد هستند که می‌مانیم از کجا شروع کنیم
یک ناشر تبریزی نیز طی سخنانی در خصوص چالش‌ها و مشکلات حوزه‌ی نشر به خبرنگار مهر می‌گوید: چالش‌ها و مشکلات حوزه‌ی نشر آنقدر متعدد هستند که می‌مانیم از کجا شروع کنیم، آن زمان که این تورم و گرانی‌ها نبود، نشر و کار کتاب، کار پر زحمت، با ریسک بالا و درآمد کم محسوب می‌شد و اگر کسی در مورد این حرفه سوال می‌کرد، قطعاً به او می‌گفتم که اگر گنج قارون و صبر ایوب نداری، به هیچ عنوان وارد این حرفه نشود.
حمیدرضا پریور ادامه می‌دهد: در مقوله کتاب اغلب مخاطبان اطلاع دارند که یکی از صدها کالای مهم و اساسی کار تولید کتاب، کاغذ است اما در نهایت قیمت همین یک قلم کاغذ است که بخش اعظم دیگر تعرفه‌ها را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و متأسفانه تولیدات داخلی چیزی حدود یک دهم مصرف را پاسخگو است و طبعاً زمانی که قرار باشد، برای کسری آن اقدامی شود، باید دلار و یورو چشمگیری از کشور خارج شود.
او می‌افزاید: طبیعی است که در شرایط حاضر با تنگناهایی مواجه هستیم اما از طرف دیگر این مقوله با عرض معذرت، غذای خارجی سگ و یا دسته بیل و کلنگ نیست؛ اینجا صحبت به خطر افتادن علم و فرهنگ یک کشور است و به همین جهت در سال‌های گذشته امیدوار بودیم که دولت در این مورد تمهیدات لازم را بیاندیشد و دست‌اندرکاران اداره‌کل ارشاد با رایزنی‌های لازم، مسئولان کشور را در این مورد مجاب کنند تا مشکلات تا به این حد رشد نکنند.
او خاطرنشان می‌کند: در دولت آقای رئیسی نیز تا این لحظه فقط شاهد نصیحت و امیدوار نگهداشتن ناشران به امید راه‌اندازی صنعت کاغذ سازی و تأمین کاغذ داخلی بوده‌ایم، البته ناگفته نماند که طبق هماهنگی‌های انجام شده از سوی اداره کل ارشاد با کاغذ مازندران، مقداری کاغذ سهمیه‌ای داخلی داده می‌شود که متأسفانه در کتاب‌های دانشگاهی به هیچ عنوان کاربردی نداشته و استفاده نمی‌شود و از طرفی کپی پرینترها هم که در سالیان اخیر گردش کار چاپ دیجیتالی را بر عهده دارند، تحت هیچ شرایطی به جهت کیفیت پایین نمی‌توانند از کاغذ ایرانی استفاده کنند؛ بنابراین در چاپ دیجیتال کتاب هم شاهد رشد قیمت شدید و مکرر هستیم.
در کشور ما قلب و نبض نشر کتاب مانند تمامی اقلام و تولیدات دیگر در تهران می‌تپد
پریور در رابطه با وضعیت بازار نشر در آذربایجان شرقی متذکر می‌شود: در کشور ما قلب و نبض نشر کتاب مانند تمامی اقلام و تولیدات دیگر در تهران می‌تپد و طبعاً هر اتفاق خوب و بدی که در تهران بیافتد، با معضلات و مشکلات بیشتر در استان‌های دیگر خود را نشان می‌دهد؛ ناشران آذربایجان شرقی هم مانند ناشران تهران و سایر استان‌ها با کمبود و گرانی کاغذ و دیگر اقلام دست‌وپنجه نرم می‌کنند و حجم تولیدات در حد قابل قبول هم نیست.
او اضافه می‌کند: اداره کل ارشاد و دولتمردان بسیار بیشتر و بهتر از ناشران مشکلات را می‌دانند و نحوه‌ی حمایت دولت‌های قبلی نیز در آرشیوهای آنها وجود دارد، آنچه که لازم است داشتن قصد و همت برای کمک و اصلاح است که متأسفانه بسیار ناچیز و کم به چشم می‌خورد و اگر هم بگویند که منابع کم داریم برای ما قابل قبول نیست چراکه در بخش‌های دیگر بودجه‌هایی تصویب و هزینه‌هایی انجام شده و می‌گیرد که هزینه‌ی واردات کاغذ برای کتاب در مقابل آنها عدد و رقمی به حساب نمی‌آیند.
او تاکید می‌کند: از طرفی متأسفانه هر روز در سطح کشور شاهد تعطیلی کتابفروشان یعنی کتاب فروش تعطیل شده و کافی‌شاپ و گیم نت و… جایگزین آن می‌شود که شاید اگر بسیاری از این کارها در دست خود ناشران بود و یا حداقل هنگام رایزنی و اخذ تصمیمات مهم، اداره‌کل ارشاد تیمی از ناشران شناخته شده بخش خصوصی کشور را در این تصمیمات سهیم می‌کردند، شاهد این حد از مشکلات در نشر کتاب نبودیم که امیدواریم که در آینده شاهد اینگونه اتفاقات باشیم.
