«فاجعه‌ای آموزشی» در مقطع ابتدایی در حال وقوع است؟

به گزارش مشرق، آزمون تیمز (TIMSS) با هدف تهیه اطلاعات مقایسه‌ای برای ارزیابی عملکرد و سیاست‌های کشورهای شرکت‌کننده در زمینه پیشرفت در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم در پایه‌های چهارم و هشتم اجرا می‌شود.

نخستین دوره این ارزیابی بین‌المللی در سال ۱۹۹۵ اجرا و پس از آن هر چهار سال تکرار شده است؛ به تازگی نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹ در قالب ۱۴ فصل و ۸ پیوست منتشر شده است. چهار فصل ابتدایی گزارش نتایج این آزمون، اختصاص به بررسی پیشرفت هر کشور در آموزش و یادگیری ریاضیات و علوم دارد؛ گزارش مذکور در چهار فصل بعدی به بررسی محیط خانه و مدرسه پرداخته و در شش فصل انتهایی خود به سراغ ارزیابی محیط کلاس درس می‌رود. پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش متولی برگزاری این آزمون در ایران است.

با توجه به اهمیت دوره ابتدایی، در گزارش پیش‌رو به نتایج آزمون تیمز در پایه چهارم پرداخته می‌شود؛ آزمون تیمز پایه چهارم تاکنون ۶ دوره اجرا شده (به جز سال ۱۹۹۹) که ایران در تمامی آنها شرکت داشته است؛ در آزمون پایه چهارم سال ۲۰۱۹، ۵۸ کشور در مجموع ۳۳۰ هزار دانش‌آموز و ۲۲ هزار معلم از ۱۱ هزار مدرسه به همراه ۳۱۰ هزار نفر از والدین دانش‌آموزان شرکت و به پرسشنامه‌ها پاسخ داده‌اند؛ ۶.۰۱۰ دانش‌آموز ایرانی با میانگین سنی ۱۰.۲ سال از ۲۲۴ مدرسه در این آزمون مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند که خلاصه‌ای از نتایج آن در این گزارش ارائه می‌شود.

وضعیت توزیع جمعیت آماری این آزمون به تفکیک استان، شهر، مدرسه همچنین جزئیات آماری مربوط به هر کدام از معیارها در وبگاه تیمز درج نشده است تا بتوان وضعیت هر استان و هر نوع مدرسه را مورد کندوکاو قرار داد لذا توضیحات تکمیلی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش و معاونت ابتدایی وزارت آموزش و پرورش می‌تواند تصویر شفاف‌تری از "فاجعه‌ای" که ظاهراً در حال روی دادن در دبستان‌های کشور است، در اختیار قرار دهد.

همسایگان حاضر در ارزیابی تیمز ۲۰۱۹ پایه چهارم

بر اساس گزارش تیمز ۲۰۱۹ از میان ۱۵ کشور همسایه ایران، ۱۲ کشور پاکستان، کویت، عربستان، عمان، قطر، بحرین، امارات، ارمنستان، قزاقستان، آذربایجان، ترکیه و روسیه در ارزیابی پایه چهارم شرکت داشته‌اند که با توجه به هدف‌گذاری کشور برای کسب جایگاه برتر در بین کشورهای منطقه، در این گزارش علاوه بر ذکر وضعیت ایران در بین کشورهای شرکت‌کننده در آزمون تیمز ۲۰۱۹، جایگاه کشور در میان کشورهای همسایه نیز ذکر خواهد شد تا از این طریق بتوان مقایسه‌ای بین وضعیت علمی دانش‌آموزان داشت.

وضعیت ایران در آموزش و یادگیری ریاضی

پنج کشور آسیایی سنگاپور (۶۲۵)، هنگ‌کنگ (۶۰۲)، کره جنوبی (۶۰۰)، تایوان (۵۹۹) و ژاپن (۵۹۳) جایگاه‌های نخست در آموزش و یادگیری ریاضیات در پایه چهارم را به خود اختصاص داده‌اند. ایران با نمره کل ۴۴۳ در میان ۵۸ کشور شرکت‌کننده در جایگاه ۵۰، و در میان ۱۲ همسایه حاضر در آزمون تمیز ۲۰۱۹ پایه چهارم، در جایگاه نهم آموزش و یادگیری ریاضی قرار گرفته است!

در بین همسایگان، کشورهای روسیه، ترکیه، آذربایجان و قزاقستان در آموزش و یادگیری ریاضیات وضعیت بهتری نسبت به سایرین دارند؛ نتایج نشان می‌دهند وضعیت کشور طی ۲۴ سال گذشته (از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۹) در آموزش و یادگیری ریاضیات دبستان پیشرفت چندانی نداشته و نتایج ارزیابی‌ها همواره کمتر از حد میانی این آزمون (نمره ۵۰۰) بوده است.

ارزیابی سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که ۶۱ درصد دانش‌آموزان ایرانی پایه چهارم نتوانسته‌اند به نقطه معیار بین­‌المللی متوسط (نمره ۴۷۵) برسند! عملکرد پسران دبستانی در ریاضیات با میانگین نمره ۴۴۷، با اندکی تفاوت بهتر از دختران دبستانی با میانگین نمره ۴۳۹ بوده است؛ میانگین نمرات در آزمون تیمز ۲۰۱۹ به تفکیک دختر و پسر به شرح جدول زیر است:

بر اساس گزارش منتشر شده، تمام سرفصل‌های مورد ارزیابی در آزمون تیمز ۲۰۱۹ (شامل ۱۷ موضوع) به ۸۰ درصد دانش‌آموزان پایه چهارم تدریس شده است؛ ایران ۱۰۹ ساعت آموزش ریاضی در پایه چهارم دارد و این در حالی است که سنگاپور ۲۱۱ ساعت، هنگ‌کنگ ۱۵۲ ساعت، ژاپن ۱۵۱ ساعت و کره جنوبی ۱۰۱ ساعت آموزش ریاضی را در برنامه سالیانه خود گنجانده‌اند. بر این اساس به نظر می‌رسد بازده ساعات آموزش ریاضی و میزان ساعات آن همچنین کیفیت کتاب درسی نیازمند بررسی و بازنگری است.

وضعیت ایران در آموزش و یادگیری علوم

پنج کشور سنگاپور (۵۹۵)، کره جنوبی (۵۸۸)، روسیه (۵۶۷)، ژاپن (۵۶۲) و تایوان (۵۵۸) جایگاه‌های نخست آموزش و یادگیری علوم در پایه چهارم در آزمون تیمز ۲۰۱۹ را کسب کرده‌اند؛ ایران با نمره کل ۴۴۱ در میان ۵۸ کشور شرکت‌کننده جایگاه ۴۸ و در میان ۱۲ کشور همسایه حاضر در آزمون تیمز ۲۰۱۹ جایگاه هشتم آموزش و یادگیری علوم را کسب کرده است!

در بین همسایگان، کشورهای روسیه و ترکیه وضعیت بهتری نسبت به سایرین داشته‌اند؛ مشابه وضعیت ریاضیات، نتایج نشان می‌دهد وضعیت ایران طی ۲۴ سال گذشته (از سال ۱۹۹۵ تا ۲۰۱۹) در آموزش علوم دبستان پیشرفت چندانی نداشته و نتایج ارزیابی‌ها همواره کمتر حد میانی (نمره ۵۰۰) بوده است.

ارزیابی تیمز ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که ۶۰ درصد دانش‌آموزان ایرانی پایه چهارم نتوانسته‌اند به نقطه معیار بین‌المللی متوسط (نمره ۴۷۵) برسند؛ عملکرد دختران دبستانی در علوم با میانگین نمره ۴۴۰ بسیار نزدیک به پسران دبستانی با میانگین نمره ۴۴۲ بوده است. میانگین نمرات در آزمون تیمز ۲۰۱۹ به تفکیک دختر و پسر به شرح جدول زیر است:

بر اساس گزارش منتشر شده، تمام سرفصل‌های مورد ارزیابی در آزمون تیمز ۲۰۱۹ (شامل ۲۶ موضوع) به ۷۲ درصد دانش‌آموزان پایه چهارم تدریس شده است. ایران ۷۸ ساعت آموزش علوم در پایه چهارم دارد و این در حالی است که ژاپن ۹۲ ساعت، تایوان ۸۶ ساعت، سنگاپور ۸۴ ساعت، کره جنوبی ۷۱ ساعت، و روسیه ۴۸ ساعت آموزش علوم را در برنامه سالیانه خود گنجانده‌اند. بر این اساس به نظر می‌رسد بازده ساعات آموزش علوم و میزان ساعات آن، همچنین کیفیت کتاب درسی نیازمند بررسی و بازنگری است.

کاهش علاقه دانش آموزان به یادگیری ریاضیات و علوم در دبستان

مقایسه نتایج آزمون تیمز ۲۰۱۹ با آزمون تیمز ۲۰۱۵ نشان می‌دهد از میزان علاقه دانش‌آموزان به یادگیری ریاضیات و علوم در دبستان‌ها کاسته شده است؛ در گزارش آزمون تیمز ۲۰۱۹ آمده است در درس ریاضی و علوم به ترتیب ۱۱ درصد و ۵ درصد دانش‌آموزان بی‌علاقگی خود را اظهار کرده‌اند که روندی افزایشی داشته است! در مقابل از جمعیت افراد خیلی علاقه‌مند به درس ریاضی و علوم کاسته شده و به ترتیب ۵۹ درصد و ۷۰ درصد دانش‌آموزان گفته‌اند به این دروس علاقه زیادی دارند. 

وضعیت گرسنگی، خستگی، قلدری و دسترسی به منابع یادگیری

اما آزمون تیمز تنها وضعیت دروس ریاضی و علوم را بررسی نکرده و به عوامل تاثیرگذار بر یادگیری دانش‌آموز در محیط خانه، مدرسه و کلاس نیز توجه دارد؛ طبق نتایج به‌دست آمده در سال ۲۰۱۹، ۲۰ درصد دانش‌آموزان اظهار داشته‌اند تقریباً هر روز با احساس خستگی و گرسنگی وارد مدرسه می‌شوند که می‌تواند ناشی از استراحت و تغذیه ناکافی آنها باشد.

۷ درصد دانش‌آموزان شرکت‌کننده در این آزمون اعلام کرده‌اند هر هفته و ۳۲ درصد اعلام کرده‌اند تقریباً هر ماه مواجه با قلدری و زورگویی (bullying) در مدرسه هستند؛ در تعاریف آزمون تیمز ۲۰۱۹، مسخره شدن، طرد شدن، مورد دستبرد قرار گرفتن، آسیب دیدن، ضرب و شتم، تخریب لوازم شخصی و تهدید شدن از جمله مصادیق قلدری و زورگویی در نظر گرفته شده است.

همچنین در آزمون تیمز ۲۰۱۹ مشخص شده ۲۵ درصد دانش‌آموزان دسترسی کم، و ۵ درصد دسترسی زیاد به منابع یادگیری در خانه دارند؛ از این منظر، دانش‌آموزان ایرانی پایه چهارم در مقایسه با کشورهای همسایه حاضر در آزمون تیمز ۲۰۱۹، در جایگاه یازدهم قرار دارند و پس از ایران، ترکیه با ۲۶ درصد و پاکستان با ۳۸ درصد بیشترین درصد دانش‌آموز با دسترسی کم به منابع یادگیری در خانه را دارند؛ تعداد کتاب، داشتن اینترنت و اتاق شخصی، تحصیلات والدین، و وضعیت اشتغال والدین معیارهای بررسی دسترسی به منابع یادگیری در خانه بوده‌اند.

منابع: گزارش تیمز ۲۰۱۹/ گزارش تیمز ۲۰۱۵