پاسخ و سوالات فنی در رابطه با گفته‌های استاندار کهگیلویه و بویر احمد در مورد سد چمشیر 

فرازهائی از فرمایشات ایشان که بار منفی اتهامی از آن استنباط می شود بقرار زیر است:
- حرف‌های غیر علمی و غیر تخصصی و مسئله‌دار(در خصوص سد چمشیر) زده می‌شود،
- اینکه عده‌ای راه می‌افتند و کارهای بزرگ نظام را کوچک و یا وارونه جلوه می دهند به چه معناست؟
- وقتی دلیل علمی ندارند و تنها جنجال به پا می‌کنند تا کارهای کشور کمرنگ جلوه داده شود کاری که برای کشور تحول زاست آن را آسیب جلوه می‌دهند،
- بعضی ها می‌خواهند مصالح و منافع کشور و مردم را فدای منافع خودشان کنند،
- نباید کسی که هیچ گونه علمی در خصوص سد ندارد جریان سازی کند،
- یک عده ای بیمار و یک عده‌ای هم معاند نظام و یک عده‌ای دیگر حقوق بگیر برای تخریب نظام و کارهای بزرگ صورت گرفته در آن هستند و ...
لینک کوتاه خبر ایسنا:
isna.ir/xdN5bw
"با توجه به مضامین و مفاهیم منفی آشکار و یا مستتر نهفته در فرمایشات استاندار کهگیلویه و بویراحمد، موارد و سوالات فنی و مدیریتی که ضرورت دارد پاسخ به آنها روشن شود در این نوشتار در ادامه طرح می گردد. اینکه پاسخ مناسب داده شود و یا نه چندان مهم نیست. "
الف- سوالات فنی از آقای استاندار کهگیلویه و بویراحمد:
مورد و سوال 1(وجود گسل های فعال و احتمال خطر گسلش در محدوده سد چمشیر)- زلزله های نوین(20 ساله اخیر) اطراف سد در شکل های زیر آورده شده است(برگرفته از سایت مرکز لرزه نگاری).

در شکل 3 نیز زلزله های رخ داده در شعاع 25 کیلومتری اطراف محور سد نشان داده شده است.

رخداد زلزله ها با جنبائی گسله های فعال و لرزه زا مرتبط است. بنابراین جانمائی این تعداد از زلزله های نوین دستگاهی گستره زاگرس در محدوده سد چشمیر و اطراف آن بیگمان معرف وجود گسله های لرزه زاست. این گسله ها علاوه بر مسائل سازه ای، زون های خرد شده ای را می توانند ایجاد کنند که در اثر ذخیره آب در پشت سد و افزایش فشار هیدرواستاتیکی، می توانند منجر به تراوائی بالا مسیر گسل ها و فرار آب از آن طرق گردند.

در شکل 4 نقشه زمین شناسی تهیه شده توسط شرکت نفت آورده شده است. در نقشه شرکت مناطق نفت خیز جنوب نشان داده شده است که رخداد زلزله ها جانمائی شده در محدوده، مرتبط با جنبائی گسله های متعددی است که ساختگاه سد را احاطه کرده است، این گسله ها در نقشه مذکور بنام های زیر نامگذاری شده اند:
گسل عبوری از محور سد(گسل نرمال)
گسل دژ سلیمان(راندگی)
گسل چم شیر(راندگی)
و خرد گسله ها و خطواره هائی در نقشه با نام F1 تا F47 نشان داده شده است.
نقشه شرکت نفت(مناطق نفت خیز جنوب) توسط مولف این نوشتار ژئورفرنس گردید و فقط زلزله های محدوده نزدیک به محور سد بر روی آن انداخته شد(شکل 5). مشاهده می شود که در محدوده های محور سد و دریاچه سد چمشیر زمین لرزه هائی نظیر زلزله با بزرگی 4.1 سال 2008، زلزله 3.9 سال 2018، زلزله با بزرگی 4 سال 2002، زلزله 3.8 سال 2018، و تعداد 43 زمین لرزه ای که فقط در محدوده دریاچه سد واقع شده اند، رخ داده است.

"سوال اول آیا مطالعات ویژه و خاصی مانند مطالعات ژئوفیزیکی با هدف تهیه مقاطع عمود بر گسل های عبوری از محور و محدوده اطراف سد انجام گرفته است؟، آیا امکان گذردهی آب دریاچه پس از آبگیری توسط زون های تراوای گسلیده، بررسی دقیق شده است؟، آیا امکان بررسی گزارش ویژه شناسائی گسله های محدوده(در صورت انجام یافتن آن) توسط متخصصین منتقد آبگیری سد وجود دارد؟ لازم بذکر است گزارش های در دسترس و مورد مطالعه قرارگرفته، نشان از عدم وجود این مطالعات ویژه دارد."
مورد و سوال 2(احتمال توسعه فرسایش تونلی و تخریب های ناشی از آن)- در سمت مخزن فرعی دریاچه ( محل اتصال از تنگ دربه تا پشت ارتفاعات گچ حاجی واقع در جنوب غربی مخزن اصلی سد) نهشته های تبخیری گچی با پتانسیل انحلال بالا، پوشش سطحی منطقه و دامنه ارتفاعات را تشکیل می دهند. این نهشته همانطور که در یکی از گزارش های کارشناسی تاکید شده، امکان ایجاد فروریزش های سطحی و از آن مهمتر توسعه و گسترش فرسایش تونلی( Tunnel Erosion) و فرار آب و فروریزش های طولی سطحی را بوضوح دارند. در شکل 6 برش ارتفاعی از مدل پرشده دریاچه در مخزن فرعی گچ حاجی نشان داده شده است. در شکل 7 نیز مسیر احتمالی زیر سطحی خروج و فرار آب با توسعه فرسایش تونلی در اثر انحلال نهشته های گچی این منطقه نشان داده شده است.
سوال دوم از استاندار استاندار کهگیلویه و بویراحمد اینست که با توجه به احتمال خطر بروز و توسعه فرسایش تونلی و فروریزش های سطحی و فرار ناگهانی آب مخزن فرعی، آیا مطالعات خاصی در خصوص پاسخ به این ابهام انجام گرفته است؟، آیا گزارش ویژه ای در این خصوص موجود است؟، اگر انجام شده است آیا امکان دسترسی و وارسی آن گزارش از طرف سایر کارشناسان علاقمند و منتقد وجود دارد؟.

شکل6- برش ارتفاعی طولی بموازات رودخانه زهره در محدوده مخزن فرعی سد چمشیر

شکل7- مسیر ورودی آب به تنگ دربه در محدوده نزدیک به زون تغییر جهت مسیر رودخانه زهره

3- مورد و سوال 3(خطر زمین لغزش در دامنه های مشرف به دریاچه سد)- در محدوده مشرف به دریاچه سد، فرم های خاصی از توالی نهشته ها، امکان رخداد پدیده زمین لغزش و ریزش نهشته ها به دریاچه سد را متصور می سازد. احتمالا فرم های خاص و زیبائی مانند " دامن عروس" (توسط مهندسین شاغل در پروژه این نام اطلاق شده است) هم بگوش شما خورده باشد. لایه ضخیم آهکی روی لایه های مارنی و یا احتمالا شیلی با پتانسیل جذب آب و ایجاد سطح لغزش(در صورت آبگیری سد) در منطقه دریاچه سد قابل مشاهده است(شکل 8).

شکل8- تپه ای با رویه لایه آهکی ضخیم و شیب دار در روی لایه های مارنی تیره رنگ(راست) و لایه بندی شیب دار به سمت دریاچه سد در مجاورت محل پرده آب بند در دریاچه سد چمشیر
مشاهده فرم زمین شناختی ویژه ای نظیر آنچه در عکس های شکل 8 نشان داده شده است، برای هر متخصص مرتبطی احتمال وقوع زمین لغزش و مخاطرات ناشی از آن را متصور می سازد.
سوال سوم از استاندار کهگیلویه و بویر احمد، اینست که آیا با هدف پایداری چنین دامنه های بطور بالقوه خطرناک در صورت آبگیری سد، اقدام خاص و ویژه ای صورت گرفته است؟، آیا مستنداتی در این زمینه وجود دارد؟، آیا امکان دسترسی منتقدین آبگیری سریع دریاچه به این اسناد وجود دارد؟.
4- مورد و سوال 4(خطر شوری آب و وجود نهشته های نمکی و شوری بیش از حد آب بمرور زمان و آثار زیانبار آن)
در مقطع زمین شناسی(عبوری از محل چاه 317 آن شرکت) ارائه شده توسط کارشناسان شرکت ملی نفت خیز جنوب، ممبر 4 گچساران( با احتمال وجود لایه ها و میان لایه های نمکی) در محل خرابه های چمشیر( محدوده تغییر تقعر رودخانه زهره و ورود آن از بستر سازند گچساران به سازند میشان) در مجاورت سطح زمین نشان داده شده است. شورابه ها، EC بالای آب(عکس های شکل 9) و بطور کلی خصوصیات زمین شناختی گچساران احتمال وجود لایه های زیر سطحی نمک را تقویت می کنند. نهشته های نمکی( در صورت قرارگیری آنها در افق های عمقی زیر سطحی) بدلیل وزن مخصوص کم خود تمایل به مهاجرت به بالا و تماس با آب دریاچه را خواهند داشت که در نهایت موجب شوری فزاینده آب سد بمرور زمان و آثار زیانبار ناشی از آن خواهد گردید.

شکل9- وضعیت آب رودخانه زهره( سمت راست، عکس پس از بارندگی زمان بازدید 5 بهمن ماه 1400) و مقدار EC آب در همان زمان به میزان 3600 میکروموس بر سانتیمتر(عکس توسط نگارنده)
اطلاعات زیر سطحی مبین عدم وجود نهشته های نمکی و شورکننده آب در حوضه دریاچه سد و بویژه مسیر و حواشی رودخانه زهره، حسب اطلاع نگارنده بدلایل زیر ناقص است:
گمانه های حفر شده در محور سد بدلیل ملاحظات ژئوتکنیکی و سازه ای حفر شده و در آنها مطالعات ویژه شناسائی نهشته های نمکی انجام نگرفته است.
برداشت 4 نقطه سونداژ الکتریکی در گستره وسیع دریاچه سد چمشیر و استناد به نتایج آن، فاقد ارزش و اگر کل برداشت های میدانی در همین تعداد باشد که نگارنده در جریان نتایج آن است در واقع به سخره گرفتن مطالعات ژئوفیزیکی است(اساسا این روش پاسخگوی ابهامات منشاء شوری آب در این ناحیه نمی تواند باشد).
اطلاعات کاروتاژ و چاه پیمائی (well logging)چاه های نفت با توجه به نوع حفاری چاه های نفت برای افق های سطحی(تا 200 متر از سطح زمین) قابل استناد نیستند و اساسا در حفر چاه های نفت محدوده های کم عمق مد نظر اکتشافی نیستند.
نقشه چاه های حفر شده (چند حلقه گمانه) که در گزارش دانشگاه شیراز محل و موقعیت آن نشان داده شده است(پس از گذر از دلوار بابامنیر به سمت محور سد) و در دو مرحله در سال های 1394 و 1399 حفر شده اند، نشان می دهد که فاصله این چاه ها تا محور سد بیش از 20 کیلومتر بوده و حاوی اطلاعات ناحیه ای قابل تسری به سایر گستره دریاچه سد نمی تواند باشد. همچنین در این چاه ها مطالعات ویژه چاه پیمائی(کاروتاژ) با هدف شناسائی لایه های نمکی انجام نشده است.
با توجه به ملاحظات فوق الذکر و با فرض قبول مشاهده نشدن نهشته های نمکی عمده در سطح زمین، چگونه با شهامت زیاد و قدرتمندانه و اطمینان فراوان شایان تعجب، تاکید می شود که " هیچگونه مساله ای و لایه نمکی و ... در محدوده سد و دریاچه آن نیست"؟، چنین ادعاهائی برای نگارنده این نوشتار جای پرسش علمی و کارشناسی بزرگی را بر جای می گذارد. ما به دانشجویان و کارشناسان آموزش می دهیم که در پدیده های زمین شناسی آنچه را که می بینیم می توانیم بگوئیم که هست ولی آنچه که نمی بینیم را حق نداریم بگوئیم که نیست، و آنهم با قاطعیت شگرف و تعجب آور، آیا اینکه در سطح زمین و از دیرباز که سدی نبوده و آبی جمع نشده است، رخنمون گسترده ای از نهشته های نمکی مشاهده نشده، دال بر عدم وجود آن نهشته ها و لایه های نمکی در زیرسطح و لایه های تحتانی است؟.
سوال چهارم از استاندار استان کهگیلویه و بویراحمد، اینست که آیا مطالعات ویژه شناسائی عمقی نهشته های نمکی در بستر دریاچه سد چمشیر از محور سد تا دلوار بابامنیر و بویژه در محدوده خرابه های چمشیر صورت گرفته است؟ (منظور از مطالعات عمقی حفر گمانه و انجام عملیات چاه پیمائی با راندن سوندهایی مانند resistivity ، sp، natural gamma و ... است که جزئی از روش های مستقیم شناسائی لایه های نمکی بحساب می آیند). در صورت انجام یافتن این مطالعات، آیا گزارش ویژه ای در این خصوص تدوین شده است؟. اطلاعات نگارنده بر آنست که چنین مطالعاتی علیرغم ضروری بودن و مهم بودن آن صورت نگرفته است و انجام آن می تواند ابهامات را برطرف سازد.
ب- سوالات غیر فنی از آقای استاندار کهگیلویه و بویراحمد:
سوالات فنی فوق الذکر، صرفا در خصوص ابهامات کارشناسی و فنی در زمینه احداث سد چمشیر بود. ابهامات کارشناسانه و علمی زیست محیطی و اقلیمی و ... را اساتید محترم دیگر مطرح کرده اند. اساتیدی که هیچ نفع مادی در آبگیری و یا عدم آبگیری سد ندارند و تنها دلسوز این مرز و بوم هستند و مفهومی را دنبال می کنند که به آن "توسعه پایدار" می گویند. بی توجهی به مبانی توسعه پایدار و ملاحظات زیست محیطی از طرف مدیران رده بالا، کارشناسان و مسئولین و تاکید بیمورد آنها مبنی بر انجام یافتن برخی از طرح ها ولو با فرض وجود نیات خیر، منجر به نتایجی در کشور شده است که تعدادی از نمودهای آن در خشکی دریاچه ارومیه، فرونشست گسترده و روبه توسعه زمین در تمامی دشت های کشور، خشکی زاینده رود و .... به عنوان پاسخ طبیعی طبیعت ایران متظاهر شده است. آیا تاکید بر رعایت مبانی فنی و ملاحظات زیست محیطی و توسعه پایدار احداث سد چمشیر، سزاور الفاظی مانند ناآگاه، حقوق بگیر، وارونه جلوه دادن کارهای بزرگ نظام و عبارت های نامناسب و ناشایسته دیگر برای اساتید و متخصصان این کشور است که در سرماها و گرماها و گرد و غبارها و آلودگی ها در این مرز و بوم فعالیت کرده و می کنند و دلسوز کشورند؟
استاندار محترم استان کهگیلویه و بویراحمد، تاکید و پافشاری غیرکارشناسانه تعدادی از مسئولین کشوری و استانی، ولو با نیت خیر ولی از سر ناآگاهی، بر مکانیابی صنایع آب بر در فلات مرکزی خشک و نیمه خشک ایران زمین، موجب مصرف بیش از حد آب های زیر زمینی در گستره این سرزمین شده است، وجود این صنایع در پهنه استان های کم آبی مانند کرمان، یزد، اصفهان، خراسان، تهران، سمنان، فارس و ... بجای استقرار آنها در محدوده هایی مانند سواحل مکران، با هدف و توجیه اشتغالزائی و ...، بدترین ضربه را به توسعه پایدار کشور زده است، آیا مخالفت در برابر این قبیل از کارها به معنی نادانی و جهالت و کلیه الفاظ دیگری است که نمونه هائی از آن در بیان شما در مصاحبه با رسانه ها منعکس شده است؟. آیا آندسته از مسئولین کم دانش که با انتقال آب بین حوضه ای، با اصرار بر اجرائی شدن طرح های زیانبار، موجبات بروز مخاطرات زیادی از جنبه های مختلف در کشور شده اند، سزاوار ملامت و سرزنش و پرسش هستند یا اساتید و متخصصینی که بدون ذره ای چشمداشت مالی و منافع اقتصادی با قبول هزینه هایی از قبل پذیرش تهمت ها و عواقب قضاوت های ناآگانه، صادقانه نظرات کارشناسی خود را در مخالفت با اقدامات سراسیمه ابهام دار اعلام می کنند؟
جناب آقای استاندار محترم، آیا متوجه شدید که ابهامات و ایرادات به آبگیری زود هنگام سد چمشیر از طرف کارشناسان منتقد، بی پایه نبوده و مبتنی بر داده ها و اطلاعات است؟، آیا امکان آن هست که میزگرد کارشناسی با حضور همان افراد خیلی قوی و کارشناسان مدافع آبگیری سد چمشیر که شما از آنها نام برده اید، برگزار و موارد به سمع نظر عموم مردم ایران و مسئولین و ... برسد؟ اگر هست اعلام بفرمائید تا منتقدین آبگیری سد چمشیر که اصرار بر رفع ابهامات موجود دارند هم حضور داشته باشند تا حداقل بر همگان روشن شود که آنهائی که منتقد آبگیری و برگشت ناپذیر کردن کار صورت گرفته هستند، بدخواه این مرز و بوم نیستند.
از مقام عالی وزیر کشور هم سوال اینست که آیا کارشناسان دلسوز حق ندارند از پروژه ها و طرح های کلان ملی انتقاد کرده و سوالات و ابهامات خود را طرح نمایند؟ یعنی هر طرح و پروژه ای با این فرض که توسط کارفرمایان و مشاوران طرح بررسی شده، بی عیب و نقص است؟ پس آنهمه مکانیابی های غلط سد ها، صنایع و تاسیسات در ایران و همچنین در جهان، چرا صورت پذیرفته است که نتایج بسیار منفی آن را که ناشی از عدم مطالعات کامل و در نظر نگرفتن ملاحظات زیست محیطی است، ما حداقل در کشور به عیان مشاهده می کنیم؟. اگر چنین رویه ای از انگ زنی ها و الفاظ منفی در خصوص کارشناسان منتقد پروژه های کلان "رویه" گردد آنوقت هرگونه اقدام ناکامل یا غیرکارشناسانه که صرفا از روی دیدگاه های ضعیف کارشناسی و بر اساس اصرار مسئولین محلی یا سایر اشخاص ذینفع شکل می گیرد، کل کشور را با هزینه کردهای بیحاصل و آثار زیانبار ثانویه ناشی از اجرائی شدن آنها مواجه خواهد نمود و آنموقع چه کسی مورد اتهام و سوال واقع شود دیگر سودی نخواهد داشت. خواهشمند است حداقل به استاندار محترم استان کهگیلویه و بویراحمد تاکید بفرمائید که از بکار بردن الفاظ غیرواقع و نه چندان مناسب در خصوص کارشناسان و اعضاء هیات علمی دلسوز این کشور بطور جد خودداری و از بابت گفتار خود حداقل عذرخواهی نمایند.
از مقام عالی قوه قضائیه نیز این سوال را دارد که اتهام زنی بصورت آشکار و مستتر در قالب الفاظ نه چندان مناسب به کارشناسان دلسوز این کشور آیا قابل پیگیری نیست؟. ما در خصوص پروژه سد چمشیر ابهاماتی داریم که فکر می کنیم عدم پاسخگویی و عدم روشن نمودن کامل آنها منجر به آثار سوئی خواهد بود، در این زمینه راهنمائی بفرمائید که اگر گوشی بدهکار نباشد، مسئولیت عواقب آن با کیست؟
15 دیماه 1401

* عضو هیئت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی