سرویس سیاست مشرق*- از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بزرگترین عامل تهدید و دشمنی با ایران، دولت ایالات متحده آمریکا و هم پیمانان او بوده اند و این دولت در طول بیست سال گذشته (۲۰۲۱-۲۰۰۱) از طریق اشغال خاک همسایه شرقی ما -افغانستان- محملی دیگر نیز برای ضربه زدن به اسلام و انقلاب و ایران پیدا کرده بود. آمریکا با ابزار مختلف از جمله ابزار تروریسم می کوشید تا به مردم منطقه و خصوصا جمهوری اسلامی ایران ضربه وارد کند، با این وجود اما سیطره رسانه ای غرب و نبود داده های کافی موجب شده بود که برخی از مردم ایران و حتی کابل نشینان افغانستان، وضعیت را کاملا واژگونه ادراک کند.
بخشی از مردم دو کشور به هنگام فرار امریکا به جای شادی از رفتن یک نیروی اشغالگر و سفاک و تروریست، دچار فوبیا و ترس بیش از حد نسبت به تحولات پیش رو شده بودند. در کشور ما عده ای با فراموشی اینکه ایران خود قربانی تروریسم رسانه ای غرب است، هرآنچه از سوی غرب و غربگرایان روایت می شد می پذیرفتند و بازنشر می کردند. ذهن رسانه زده به جای دیدن این حقیقت بزرگ که سالها خطرناک ترین نیروی تروریستی جهان بر خاک افغانستان خیمه زده بود و پیر و جوان و کودک را به قتل می رساند و چنان برخی روستاها را بمباران میکرد که دیگر در عکس هوایی هم به سختی می شد تشخیص داد که روزگاری در اینجا روستایی بوده است؛ از رفتن اشغالگران دموکراسی خواه نگران بود!
زیر سایه سرنیزه این ارتش بود که کارهای بسیاری علیه مردم افغانستان و ایران طراحی شد و حتی رژیم صهیونیستی در یک پایگاه هوایی در نزدیکی مرز ایران آفتابی شد و زیر سایه این ارتش بود که اتفاقات مشکوکی در رابطه با داعش خراسان اتفاق افتاد و همچنان می افتد چنانکه به احتمال بسیار زیاد در رأس داعش خراسان یکی از اعضای گارد خاص ژنرال عبدالرشید دوستم (در آنوقت معاون اول رئیس جمهور بود) قرار گرفته است و مخاطب آگاه خود می داند که باید حدیث مفصل بخواند از این مجمل ربط احتمالی میان دوستم و داعش و دوستم و آمریکا.
امریکا با چنین کارنامه ننگین و سیاه، طی قرارداد امنیتی واشنگتن-کابل حضور مادام العمر خود در افغانستان را بیمه کرده بود و میرفت که هزاران نظامی آن (زمانی صدهزار نظامی امریکا و پنجاه هزار نظامی از سایر کشورهای ناتو در افغانستان بودند)، پایگاه های سیا و تروریستهای تغذیه شده از سوی آن (مستقیم و غیرمستقیم) الی الابد به عنوان یک عنصر تهدید ضد اسلام و ضد ایران و ضد افغان در این کشور باقی بمانند. خاتمه اشغالگری به چنین وضعیتی نیز خاتمه داد.
ما در این یادداشت به دو گونه تهدیدات تروریستی که در دوره اشغالگری امریکا، ایران را تهدید می کرد می پردازیم:
اول، تهدید ارتش آمریکا و همپیمانانش
و دوم تهدید داعش
۱- تهدید ارتش آمریکا و همپیمانانش
در طول چهار دهه گذشته ارتش امریکا همواره یک نیروی تهدید علیه جمهوری اسلامی ایران و مردم منطقه بوده است و عملیات موسوم به آذرخش کبود در ۱۳ دی ۱۳۹۸ (عملیات منجر به شهادت شهید حاج قاسم سلیمانی) تنها یکی از اعمال ضداسلامی و ضدایرانی ارتش امریکاست. این ارتش در دوران اشغال و خصوصا پس از انعقاد قرارداد امنیتی واشنگتن-کابل دست بازی برای فعالیت در افغانستان پیدا کرده بود چرا که در این قرارداد آمده بود:
- نیرو های ایالات متحده و قراردادی‌های آنها می‌توانند هرنوع تجهیزات، اکمالات، اجناس، تکنولوژی، آموزش و سایر خدمات را به افغانستان وارد، صادر، صدور مجدد، انتقال و یا مورد استفاده قرار دهند.
- اعضای نیروهای نظامی و بخش غیرنظامی ایالات متحده می‌توانند به شکل انفرادی یا گروهی به مکان‌ها و تأسیسات توافق شده یا سایر محلات مورد توافق طرفین، با کارت‌های هویتی که از جانب ایالات متحده صادر گردیده، داخل و یا خارج شوند. برای چنین ورود و خروجی، به گذرنامه و روادید نیازی نیست. این افراد از قوانین و مقررات افغانستان راجع به ثبت و کنترل اتباع خارجی معاف می‌باشند.
- اعضای نیروهای نظامی و بخش غیرنظامی ایالات متحده توسط مقامات افغان دستگیر و توقیف نمی‌شوند. آن عده از اعضای نیروهای نظامی و بخش غیرنظامی که به هر دلیلی، توسط مقامات افغان، به انضمام مقامات تنفیذ قانون افغانستان، دستگیر و یا توقیف شوند، در اسرع وقت به مقامات نیروهای ایالات متحده تسلیم می‌شوند.
- افغانستان و ایالات متحده موافقت می‌نمایند که اعضای نیروهای نظامی یا بخش غیرنظامی آن بدون رضایت صریح ایالات متحده به هیچ محکمه بین‌المللی یا نهاد، و یا دولتی تسلیم یا انتقال داده نمی‌شوند.
پرواضح است که در چنین شرایط رقت باری که عملا کاپیتولاسیون هم بر افغانستان تحمیل شده است افراد نظامی و امینیتی آمریکا برای انجام هر کاری در افغانستان مبسوط الید بوده اند و اینچنین بود که پایگاه های سیا در افغانستان نیز به شدت فعال شده و مشغول ایجاد شبکه چندده هزار نفره از جاسوسان و مخبران و مرتبطان شده بودند و نظامیان آمریکا هم در عملیاتی مانند عملیات ضربه اژدها و چندهزار حمله شبانه به خانه ها و ... به شکلی لجام گسیخته در افغانستان فعالیت می کردند. موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیک خاص افغانستان نیز مزید بر علت شده بود که استراتژیستهای آمریکایی حساب ویژه ای بر روی فعالتر شدن نظامی ها و امنیتی های ایالات متحده در افغانستان باز بکنند. در تصویر زیر کشورهایی که میزبان پایگاه های نظامی آمریکا (۸۵۰ پایگاه در جهان) در خاک خود هستند به رنگ سرخ تیره مشخص شده اند و در زمانی نه چندان دور نقطه ای حساس در قلب آسیا در مجاورت چین و روسیه و ایران نیز به این رنگ بود اما اکنون محیط اروسیا تا حد زیادی از این عنصر مزاحم رها شده است.
شکست راهبردی امریکا در افغانستان این وضعیت را بر هم زد و ایران نیز از چنین تهدیدی (تهدید نیروی تروریستی سنتکام) در مرز شرقی خود رهایی یافت که متأسفانه هنوز عده ای -حتی از اهل سیاست و تحلیل- متوجه معنای آن نشده اند و حتی هنوز آمریکا را بازیگردان این میدان، تصور بلکه توهم می کنند. پس لازم است که با نگاهی به اندیشکده های آمریکایی از زبان خود ایشان، نگرش آمریکا به صحنه را دریابیم. اخیرا سایت شورای روابط خارجی آمریکا در یادداشتی با عنوان مقابله با تهدید تروریستی در افغانستان اطلاعاتی خوبی در این زمینه در اختیار پژوهشگران و تصمیم سازان قرار داده است. مهمترین قسمتهای این یادداشت چنین اند:
۱- پس از خروج ایالات متحده از افغانستان و بازگشت حکومت طالبان، ایالات متحده اکنون با یک تهدید دوباره دست و پنجه نرم می کند.
۲- در آگوست ۲۰۲۱، جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا اظهار داشت که «تنها منافع ملی حیاتی ایالات متحده در افغانستان امروز همان چیزی است که همیشه بوده است: جلوگیری از حمله تروریستی به سرزمین آمریکا.»
۳- عوامل القاعده می توانند حملاتی را علیه اهداف ایالات متحده و غرب در آفریقا، اروپا، خاورمیانه و جنوب آسیا انجام دهند یا الهام بخش باشند.
۴- داعش دشمن قسم خورده طالبان و القاعده است.
۵- رهبری داعش خراسان را ثناءالله غفاری (همچنین با نام شهاب المهاجر) یک تبعه افغانستان به عهده دارد.
ثناءالله غفاری /رئیس داعش خراسان، از گارد خاص معاون اول ریاست جمهوری افغانستان
۶- گزینه آمریکا، اجرای یک کمپین قوی «بر فراز افق» است (حملات پهپادی). ایالات متحده همچنین می تواند از هواپیماهای بال ثابت و هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد) مانند MQ-۹A Reaper حملاتی را انجام دهد. این سکوها و سیستم‌ها می‌توانند برای نظارت بر گروه‌ها و حمله دوره‌ای به اهداف برای تضعیف قابلیت‌های رزمی و اختلال در عملیات آنها مورد استفاده قرار گیرند.
۷- برای اجرای استراتژی بر فراز افق سه مشکل بزرگ وجود دارد :
اولا بر خلاف تقریباً هر کمپین ضد تروریسم دیگر ایالات متحده از ۱۱ سپتامبر، هیچ نیروی شریکی در افغانستان ندارد. ایالات متحده با دولت عراق، از جمله سرویس ضد تروریسم که توسط ایالات متحده آموزش و مجهز شده بود، نیروهای امنیتی محلی، مانند ارتش ملی لیبی؛ دولت سومالی، مأموریت اتحادیه آفریقا در نیروهای سومالی، و شبه نظامیان قبیله ای در سومالی؛ نیروهای سوریی دموکراتیک در سوریه؛ و شبه نظامیان طرفدار عربستان سعودی و امارات متحده عربی در یمن کار کرد. اما در افغانستان امروز، طالبان یک دشمن است و رهبران و گروه های ضد طالبان یا از کشور گریخته اند یا توسط طالبان کشته شده اند یا سلاح های خود را زمین گذاشته و یا حتی به داعش خراسان پیوسته اند.
دوم، اکنون ایالات متحده عملاً هیچ معماری اطلاعاتی در افغانستان ندارد. آمریکا سفارت و ایستگاه سیا خود را با عقب نشینی نیروهای نظامی در آگوست ۲۰۲۱ تعطیل کرد. سازمان های اطلاعاتی نظامی ایالات متحده (مانند آژانس اطلاعات دفاعی و آژانس امنیت ملی) نیز بیشتر قابلیت های جمع آوری اطلاعات خود را از دست داده اند. همانطور که فرماندهی مرکزی ایالات متحده در دسامبر ۲۰۲۱ اذعان کرد، «ما احتمالاً دارای حدود ۱ تا ۲ درصد از توانایی هایی هستیم که برای بررسی و درک آنچه درافغانستان اتفاق می افتد را دارا هستیم که این کار را بسیار سخت می کند.»
ثالثاً، ایالات متحده هیچ پایگاهی در منطقه برای پرواز هواپیما جهت جمع آوری اطلاعات یا مأموریت های ضربتی ندارد. ایالات متحده از تمامی پایگاه های افغانستان مانند پایگاه هوایی بگرام و فرودگاه بین المللی قندهار خارج شده و در آسیای مرکزی و جنوب آسیا پایگاهی ندارد. در عوض، ایالات متحده مجبور شده است از مکان‌هایی مانند پایگاه هوایی العدید در قطر استفاده کند که تقریباً ۲۵۰۰ مایل از کابل فاصله دارد (با فرض اینکه پاکستان به هواپیماهای ایالات متحده اجازه پرواز بر رویآسمان خود را بدهد). پرواز رفت و برگشت MQ-۹A تقریباً چهارده ساعت طول می‌کشد و مدت زمان محدودی برای بازگشت به قطر در افغانستان باقی می‌ماند. ایالات متحده همچنین می‌تواند پهپادها یا موشک‌های کروز را از کشتی‌های اقیانوس هند پرتاب کند، اگرچه این کشتی‌ها و سکوها ممکن است برای مقابله با فعالیتهای چین در منطقه هند و اقیانوس آرام مورد نیاز باشند.
فقدان نیروهای شریک، اطلاعات اندک، و نبود پایگاه های نزدیک، ایالات متحده را در اجرای عملیات ضد تروریستی در افغانستان به شدت دچار مشکل کرده است. حمله نافرجام هواپیماهای بدون سرنشین ایالات متحده در کابل علیه یک هدف فرضی داعش خراسان در ۲۹ اوت ۲۰۲۱، نمونه خوبی از چالش های کنونی ضد تروریسم ایالات متحده است. در حالی که پرزیدنت بایدن و رئیس ستاد مشترک ارتش، ژنرال مارک میلی، در ابتدا، این حمله را به عنوان نمونه ای از قابلیت های فرا افق ستایش کردند، اما در واقع آن یک شکست بود: وزارت دفاع ایالات متحده در نهایت اذعان کرد که این حمله یک اشتباه وحشتناک بود که ده غیرنظامی افغان از جمله هفت کودک به جای اعضای داعش خراسان کشته شدند.
۸- ایالات متحده باید با نیروهای محلی در داخل و خارج از افغانستان برای بازسازی ساختار اطلاعاتی ایالات متحده در افغانستان همکاری کند. ارتش ایالات متحده و سیا سابقه طولانی در همکاری با نیروهای محلی افغان - از جمله هزاره ها، تاجیک ها، ازبک ها و برخی از شبه نظامیان پشتون - برای جمع آوری اطلاعات و انجام عملیات دارند. برخی از فعالیتهای ایالات متحده به عنوان برنامه‌های اقدام مخفیانه تحت عنوان کد ۵۰ ایالات متحده سازماندهی شده بودند، که به ایالات متحده اجازه میدهد تا فعالیتهای سیاسی، اقتصادی و نظامی در خارج از کشور انجام دهد که به طور عمومی به رسمیت شناخته نمی‌شوند. برای مثال، در طول دهه ۱۹۹۰، سیا بودجه و تجهیزات مخفیانه را به گروه های ضد طالبان، مانند اتحاد شمال، ارائه کرد.
۹- خروج نیروهای نظامی ایالات متحده توسط دولت بایدن مانع از آن نمی شود که ایالات متحده از واحدهای شبه نظامی سیا در مرکز فعالیت های ویژه یا نیروهای عملیات ویژه ایالات متحده که تحت اختیارات عنوان ۵۰ فعالیت می کنند برای همکاری با نیروهای خود در افغانستان و کشورهای مجاور استفاده نکند.
۱۰- شرکای ایالات متحده - که می توانند از حامیان جبهه مقاومت ملی گرفته تا شبکه های ضد طالبان هزاره، پشتون، تاجیک، ازبک و سایر شبکه های مختلف را در بر گیرند - می توانند اطلاعات ارزشمندی را در مورد رهبران، اردوگاه های آموزشی و سایر فعالیت هایی که ایالات متحده باید انجام دهد، ارائه دهند و اطلاعات جمع آوری شده از منابع دیگر را تکمیل کند. ایالات متحده می تواند از افرادی مانند احمد مسعود، امرالله صالح، بسم الله خان محمدی و علی نظری و همچنین شبکه های آنها استفاده کند. ۱۱
۱۱- ایالات متحده باید برای دسترسی به پایگاه در منطقه، به ویژه برای قابلیت های اطلاعاتی، نظارتی و شناسایی، مذاکره کند. ایالات متحده باید مذاکرات را با کشورهای منطقه (مانند قرقیزستان، پاکستان، تاجیکستان، ازبکستان و حتی هند) برای استقرار هواپیماهای سرنشین دار و بدون سرنشین برای جمع آوری اطلاعات، نظارت و شناسایی بر فراز خاک افغانستان آغاز کند.
۱۲- دولت بایدن این مذاکرات را آغاز کرده است، اما کار جهت دریافت مجوز برای ارتش یا جامعه اطلاعاتی ایالات متحده جهت پرواز با هواپیماهای تهاجمی - و مأموریت های ضربتی – بسیار مشکل است زیرا این اجازه می تواند برای این دولت ها بسیار خطرناک باشد. علاوه بر این، روسیه قبلاً مخالفت شدید خود را با پایگاه های ایالات متحده در آسیای مرکزی ابراز کرده بود. تشدید تنش‌های واشنگتن با مسکو بر سر جنگ اوکراین و رقابت گسترده‌تر ژئواستراتژیک، مذاکرات را دشوارتر کرده است. هواپیماهای تجسسی می توانند از نظر سیاسی برای برخی کشورها خوشایندتر باشند.
۱۳- ایالات متحده باید توانایی های خود را در سراسر افق گسترش دهد. با توجه به الزامات ماموریت برای افغانستان، یکی از بهترین هواپیماها برای این کار، MQ-۹ بدون سرنشین است، زیرا برد، بسته حسگر و قابلیت حمله دارد. با این حال، ایالات متحده در درجه اول نوع MQ-۹A Reaper را خریداری کرده است. تقریباً چهارده ساعت طول می‌کشد تا یک ریپر از پایگاه هوایی العدید در قطر به افغانستان پرواز کند و در صورت لزوم فقط ۱۲ تا ۱۵ ساعت به آن فرصت میدهد تا اطلاعات را جمع‌آوری کند و به اهداف حمله کند.
۱۴- MQ-۹ B SkyGuardian به ایالات متحده اجازه می دهد تا حداقل پانزده ساعت دیگر بر فراز افغانستان با محموله بزرگتر پرواز کند. ایالات متحده می تواند پهپادهای خود را با هواپیماهای سرنشین دار- از جمله جنگنده های ضربتی F۱۵E، بمب افکن های جنگنده F-۱۶، جت های تهاجمی زمینی A-۱۰ و بمب افکن های استراتژیک B-۵۲ برای انجام حملات تکمیل کند. از آنجایی که طالبان توانایی موشکی زمین به هوا یا نیروی هوایی قابل توجهی ندارند، ایالات متحده همچنان از برتری هوایی برخوردار خواهد بود.
۱۵- شکست ایالات متحده در بهبود قابل توجه توانایی ها و موقعیت ضد تروریسم خود - به ویژه از طریق برقراری روابط با شرکای محلی، بازسازی معماری اطلاعاتی و مذاکره در مورد پایگاه های اضافی - ایالات متحده و شرکایش را در معرض خطر حمله قرار خواهد داد.
آمریکا در عمل هم نشان داد که این استراتژی را دنبال می کند و شاید با یکی از کشورهای شمالی افغانستان هم بر سر استقرار پهپادهایش به توافق رسیده باشد. علی ای حال حمله پهپادی اخیر امریکا به کابل صبر طالبان در جهت جلوگیری از بروز خشم ضدامریکایی نهفته در میان نیروهایش به سر رسید و در ماه مرداد ۱۴۰۱ سرتاسر افغانستان شاهد تظاهرات ضدامریکایی بود.
تظاهرات ضدامریکایی در کنار نماد قدس در کابل
ضمنا نباید فراموش کرد که نیروی ویژه رژیم صهیونیستی (واحد متکال) در اواخر دهه ۹۰ در پایگاه هوایی شیندند در نزدیکی مرز ایران لانه کرده بود که نهایتا مجبور به فرار از این منطقه شد.
۱- تهدید نیروی تروریستی داعش
در سال ۲۰۱۵ بود که داعش خراسان اعلام موجودیت کرد و جمهوری اسلامی ایران این گروه مخوف را در سوی شرقی خود نیز حس کرد. تحرکات این گروه می توانست چهار هدف بزرگ را برای امریکا تأمین کند:
یک. جنگ شیعه-سنی در افغانستان ایجاد کند.
دو. با جنگ در مقابل طالبان -که تنها نیروی نظامی در حال جنگ با امریکا در افغانستان بود- آن را تضعیف کند.
سه. به جمهوری اسلامی ایران ضربه وارد کند.
چهار. از طریق آسیای مرکزی و سین کیانگ، روسیه و چین را آسیب پذیر کند.
به همین دلیل آمریکا و سیستم آمریکایی حاکم بر دستگاه امنیتی افغانستان می توانستند با استفاده حساب شده از تحرکات داعش به موفقیتهای بزرگی برسند و اینگونه بود که مجموعه ای از اتفاقات مشکوک حاکی از ارتباط میان این دو مشاهده شد. البته این استفاده حساب شده لزوما به معنی ارتباط مستقیم نیست بلکه به معنی مجموعه ای از کنشهاست که نهایتا هدف آمریکا را محقق سازد (که در برخی موارد ممکن است شامل ضربه زدن جهت جلوگیری از رشد بیش از حد نیز باشد یا سکوت در مقابل برخی تحرکات).
به هر روی داعش خراسان مانند داعش مرکزی به تکفیر هرآنکه غیر از خود دست می زد و به صورت ویژه هم شیعه و ایران و طالبان و علمای طرفدار طالبان و ضدداعش را مورد هدف تکفیر و تخاصم خود قرار داده بود (چندین کتاب از سوی طالبان و داعش بر ضد یکدیگر منتشر شد از جمله کتاب «حقیقت خوارج معاصر» که طالبان بر ضد داعش منتشر کرد).
فعالیت داعش خراسان بدون حمایت حداقل حلقه هایی خاص در سیستم امنیتی افغانستان و نیز آمریکایی ها در پشت صحنه میسر نبوده است. از ابتدای فعالیت داعش در افغانستان کارشناسان مستقل و صادق نظیر مرحوم وحید مژده، نکات مهمی در این رابطه مطرح می کردند. در اواخر سال ۱۳۹۶ و اوایل سال ۱۳۹۷ زمانی که داعش به یک گروه قابل توجه (هرچند کوچک) در افغانستان تبدیل شده بود، ظاهر قدیر نماینده ننگرهار اعلام کرد که داعش در این ولایت با هلی کوپتر جا به جا می شود و یقینا چنین امری با هدایت خود دولت انجام می شود. روسها نیز خبر از هلی برن داعشی ها از ننگرهار به شمال می دادند. مرحوم وحید مژده در همان زمان (در ۲۱ فروردین ۱۳۹۷) اعلام کرد: «سکوت دولت افغانستان در برابر اظهارات «ظاهر قدیر» نماینده ولایت «ننگرهار» مبنی بر حمایت برخی از حلقات دولتی از گروه تروریستی داعش، می‌تواند نشانه‌ای از تامین و تجهیز مخالفان دولت در جنگ علیه دولت باشد. زیرا اگر چنین نیست چرا دولت افغانستان درباره چنین اظهاراتی سکوت اختیار کرده است.»
در خلال این سالها تعداد اندکی از نیروهای بریده از طالبان، تعدادی از افراد تی. تی. پی (تحریک طالبان پاکستان) و سپاه صحابه و لشکر جهنگوی، افراد سرگردان وابسته به حرکت اسلامی ترکستان و نیز اتباع کشورهای دوردست (از اروپا و آسیای جنوب شرقی، ترکیه، کشورهای عربی و...) نیروی داعش در افغانستان را تأمین کردند و در سالهای اوج فعالیت داعش برآورد می شد که نهایتا بین ۵۰۰۰ نفر تا ۱۰۰۰۰ نفر باشند. این افراد که عمدتا در شرق (بیشتر ننگرهار) و شمال (بیشتر جوزجان) فعالیت داشتند در برخی مواقع موفق به غلبه بر طالبان شدند و اسرای طالبان را به شیوه های عجیب داعشی (با نصب دینامیت به اسرا و منفجر کردن) اعدام کردند اما در بیشتر مواقع از طالبان شکست خورده و به عقب رانده شده اند. نکته مهم در جنگهای میان داعش و طالبان این است که در برخی نبردها نیروی هوایی ارتش و آمریکایی ها مواضع طالبان را هدف قرار داده و عملا به داعش کمک کرده اند. در سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ ایجاد رعب و وحشت نیز یکی از برنامه های اصلی داعش خراسان بوده است. اختلاف ایدئولوژیک میان طالبان حنفی و داعش وهابی موجب اصلی تضاد این دو گروه بوده و هست. نعیم الحق حقانی از مقامات فرهنگی طالبان در مصاحبه ای گفته است: «امارت اسلامی با سلفیت و داعش به لحاظ فکری و به لحاظ فقهی تفاوت دارد، ما در افغانستان پیرو مذهب حنفی هستیم و با سلفیت و داعش هیچ نوع نسبتی نداریم همچنین سلفیت و داعش نیز در افغانستان از جایگاه مردمی و مهمی برخوردار نیستند. بنابراین امارت اسلامی به خاطر دوری از جنجال‌ها و اختلافات بین مسلمانان و دفع فتنه و دفع فساد با گروه نام نهاد داعش در افغانستان مبارزه می‌کند... شکی در این نیست که داعش در افغانستان یک پدیده آمریکایی و محصول استخبارات کابل است تا چالش‌ها و مشکلاتی برای مردم عزیز افغانستان ایجاد کند... آمریکا و ناتو و دولت افغانستان پشت داعش هستند تا در امور جهادی طالبان مشکل ایجاد کنند.»
با فتح کابل توسط طالبان در آگوست ۲۰۲۱، طالبان مبارزه ای را در سطحِ تمام کشور علیه سلفی های شاخص که در گذشته مظنون به ارتباط با داعش خراسان بودند آغاز کرد. طالبان، تعداد زیادی مسجد و مدرسه دینی مربوط به سلفی ها را در ۱۶ استان از جمله ننگرهار بست و افراد مسلح طالبان در محل های خودشان شروع به جستجو برای دستگیری علمای شاخص سلفی نمودند، ولی این اشخاص مخفی شده بودند. در میان این افرادِ مخفی شده، «استاد عبدالظاهر داعی» و «استاد معروف راسخ» در کابل و «شیخ احمد شاه» و «شیخ سردار ولی» در ننگرهار هستند.
شواهد نشان میدهد اغلب چهره های شاخص مذهبی سلفی در افغانستان، از جمله افراد ذکر شده در بالا، داعش خراسان را بخاطر خشونت های کور و دیگر اعمال آنها -که سلفی ها میگویند مغایر با اصول اسلامی است- محکوم کرده اند. داعش خراسان نیز علمای سلفی را که مخالف آن بودند مورد هدف قرار داد. از جمله استاد مبشر مسلمیار از کابل را، که در دانشگاه کابل سخنرانی میکرد و از مخالفان داعش بود. گرچه داعش خراسان مدعی کشتن وی نگردید، ولی هواداران رسانه ای آن او را به علت مخالفت با ایدئولوژی داعش خراسان از اسلام خارج شده تلقی و مرگ وی را جشن گرفتند. اما با وجود مخالفت سلفیهای مدرسه ای و دانشگاهی یادشده، چرا طالبان به سلفی ها فشار می‌آورد؟ این درست است که آنها با داعش خراسان مخالف هستند ولی داعش خراسان، هرچند توسط اعضای بریده از تحریک طالبان پاکستان تأسیس شد اما این گروه به استان ننگرهار افغانستان کوچ کرد و بخشی از سلفیهای موجود در این منطقه به داعش پیوستند و در واقع فضای سلفیه موجود در این منطقه بود که مجالی برای تنفس در افغانستان به داعش داد (البته اکثر اهل سنت ننگرهار مانند اهل سنت سایر قسمتهای افغانستان حنفی هستند و حضور سلفیه در این ولایت به معنی اکثریت داشتن آنها در این منطقه نیست).
در حاکمیت قبلی طالبان قبل از حادثه ۱۱ سپتامبر، طالبان جلوی فعالیت سلفیهای افغان را گرفته بود، ازجمله جلوگیری از کار مدارس سلفی، مانند مدارسی که ابوعبیدالله متوکل در کابل، ننگرهار، و استان همسایه اش لغمان دایر کرده بود. از همان زمان اختلاف اصلی سلفی ها با طالبان این بود که مناصب حکومت طالبان در اختیار کسانی قرار گرفته است که ماتریدی-حنفی-صوفی هستند. علمای سلفی اعلام نموده بودند که این چنین اشخاصی، خلوص مسلمانی ندارند و آنها را بخاطر اعتقادات مذهبیشان مرتد تلقی کردند. این موارد باعث شد تا طالبان در آن زمان جلوی فعالیت سلفیهای افغان را بگیرد. در نتیجه، سلفی های افغان به پیشاور که از مدارس سلفی استقبال میکرد رفتند. آنها در آنجا برای میلیون ها افغانِ آواره و مردم محلی پاکستانی ساکن در نزدیک مرز افغانستان شروع به تبلیغ و موعظه در مورد سلفی گری کردند.
با ظهور داعش خراسان، سکوی قدرتمندی برای سلفی های افغان مهیا شد تا دست به تاسیس قدرتی نظامی به موازات طالبان افغان بزنند. سلفی های افغان در داخل افغانستان مانند سیلی به داعش خراسان پیوسته و مناصب آن را پر کردند، همینطور از پیشاور پاکستان و نواحی اطراف آن به داعش خراسان گرویدند.
ناراحتی و دلخوری های سلفی های افغان بعلت سیاست های ضد سلفیِ طالبان باعث شد تا در اوائل سال ۲۰۱۵ سریعا یک جبهه جنگ علیه طالبانِ افغانستان شکل گیرد. این تاریخچه پیچیده نشان میدهد که سلفیها نه تنها بخشی مهم از چالش داعش خراسان برای طالبان هستند، بلکه دلیل پدیدار شدن داعش خراسان همان دلخوریهای سلفی ها از سیاست های طالبان افغان بوده است.
داعش تا قبل از حمله قندهار ۳۵ حمله تروریستی در افغانستان را تنها طی دو ماه مهر و آبان ۱۴۰۰ انجام داده بود. با کمک نقشه زیر می توان درک جغرافیایی مناسبی از حملات داعش به دست آورد:
داعش خراسان طی بیانیه هایی این حملات را به عهده گرفته است و در تمام بیانیه های خود، اعضای طالبان را مرتد نامیده است. داعش همچنین به گردهمایی بزرگ علمای افغانستان نیز حمله کرد و آن را در کنار دیگر حملات به عهده گرفت.
بنابراین نبرد میان طالبان و داعش یک نبرد جدی است که ریشه در باورها و عقاید متفاوت این دو گروه دارد و از سال ۲۰۱۵ (سال اعلام موجودیت داعش خراسان) تا کنون جدی‌ترین سد در برابر داعش خراسان، طالبان بوده است. طالبان پس از تصرف کابل و تشکیل حکومت، مدارس سلفیه در افغانستان را نیز تعطیل کرده و موج مبارزه با تبلیغ سلفیت را در افغانستان شکل داده و در مقابل، داعش نیز با آفریدن موجی از انفجارات و خشونتهای تروریستی سعی کرده به طالبان ضربه بزند (بیش از سی حمله در دو ماه اخیر به طالبان و دو حمله بزرگ در نماز جمعه مسجد سیدآباد خان‌آباد قندوز و امامباره فاطمیه قندهار به شیعیان). داعش با این حملات، علاوه بر اینکه در جهت لطمه زدن مستقیم به دشمنانش تلاش می کند (به خاطر کینه و عداوتی که از شیعیان و نیز طالبان دارد)، این هدف را نیز دنبال می کند که به آبروی حریف خود لطمه وارد کند و ادعای طالبان مبنی بر ایجاد امنیت را با چالش مواجه کند.
طالبان هم در این ایام ضربات قابل توجهی به داعش وارد کرده است از جمله:
الف- اعدام یکی از سرکردگان اصلی داعش خراسان، ابوعمر خراسانی.
ب- شناسایی و انهدام خانه تیمی داعش در محله خیرخانه کابل.
ج- شناسایی و انهدام مخفی گاه داعش در شهر چاریکار (مرکز ولایت پروان).
ضمنا باید گفت که متأسفانه مسأله عدم توجه به آمار و اطلاعات دقیق سبب پندار نادرست در مورد فعالیتهای داعش در افغانستان شده است. چنانچه در جدول زیر می بینیم مرگبارترین حملات داعش خراسان در سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ بوده است اما کمتر کسی این مسأله را در تحلیلهای خود مد نظر قرار می دهد. (البته حملات داعش در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته و بیشترین حملات آن یعنی ۷۶ مورد حمله به نیروهای طالبان بوده است.)
همچنین در مورد شایعات بی اساس در مورد ارتباط بخشی از طالبان و داعش نیز تأمل کرد چرا که هر از گاهی این زمزمه بلند می‌شود که بخشی از طالبان که بیش از سایر بخشهای آن اهل نظامی گری است و گردانهای نظامی متعدد در طول جنگ با آمریکا کاملا معروف شده -و به همین سبب رهبران آن در لیست پاداشهای میلوین دلاری FBI قرار گرفته اند- برخلاف سایر بخشهای طالبان به داعش نزدیک است. این زمزمه ها پس از انفجار تروریستی در مساجد شیعیان در دو شهر قندوز و قندهار (در ۱۶ مهر ۱۴۰۰ و ۲۳ مهر ۱۴۰۰) بیش از پیش شنیده شد و شیطنتهای رسانه ای نیز در این میان مزید بر علت شده است تا ذهنیت در مورد شبکه حقانی مشوّش و ابهام آلود گردد. پخش یک صدای غیرواقعی و انتساب آن به حقانی ها (ابتدا به جلال الدین حقانی و سپس سراج الدین حقانی) از جمله همین شیطنتها است که در ماههای شهریور و مهر ۱۴۰۰ در فضای مجازی ایران صورت گرفت. اما برای درک بهتر حقایق بایستی به تفکیک به معرفی شبکه حقانی و داعش خراسان پرداخت و تعامل یا تقابل ایشان را عالمانه بررسی کرد.
شبکه حقانی چیست؟
شبکه حقانی در سالهای اولیه دهه ۱۹۷۰ توسط جلال الدین حقانی (۱۹۳۹-۲۰۱۸)، یکی از رهبران مذهبی قبیله زدران در مناطق شرقی افغانستان (پکتیا، پکتیکا، خوست) تاسیس شد. هرچند این شبکه در طول سالهای جهاد علیه اتحاد جماهیر شوروی و دولت کمونیستی افغانستان در دهه ۱۹۸۰ بسیار فعال و معروف شد، اما سوابق تاریخی نشان می دهد که جلال الدین حقانی حداقل در زمان داودخان نیز فعال بوده و در منطقه محلی خود در منطقه زیروک، جنبشی ایجاد کرده بود و اعضای این جنبش در حمله ای در ژوئن ۱۹۷۵ به فرماندار حامی دولت حمله کرده بودند. جلال الدین حقانی در سال ۱۹۷۸ به حزب اسلامی شاخه یونس خالص پیوست و در دهه ۱۹۸۰ در کنار این جناح از مجاهدین علیه شوروی جنگید. در آن سالها ایالات متحده آمریکا به دلیل ضربه زدن به شوروی از مجاهدین افغان حماتی می کرد و مجموعه ای از رهبران مجاهدین از جمله برهان الدین ربانی، جلال الدین حقانی و ... به آمریکا نیز دعوت شدند. کمکهای بین المللی زیادی که در آن دهه به افغانستان سرازیر می شد و عمدتا از کانال پاکستان می گذشت، به حکمتیار، سیاف، ربانی و نیز حقانی می رسید و او از این کمکها برای تقویت گروه خود بهره برد.
حقانی با مجموعه ای از افغان-عربها که بعدها القاعده را شکل دادند ارتباطات خوبی داشت. او پس از پیروزی جهاد علیه مارکسیستها و تشکیل دولت اسلامی در کابل، به عنوان وزیر دادگستری در دولت مجاهدین برگزیده شد. در سالهای جنگ داخلی میان مجاهدین و تشکیل طالبان، وی نیز به این گروه پیوست و در دولت امارت اسلامی، وزیر امور قبائلی و سرحدی شد. پس از حمله آمریکا و استقرار نیروهای ناتو در افغانستان، شبکه حقانی مجموعه ای از مرگبارترین حملات را علیه آمریکایی ها و همپیمانانش از جمله ارتش افغانستان شکل دادند از جمله دوهفته پس از حمله آمریکا به ابوت آباد و کشتن اسامه بن لادن، شبکه حقانی به پایگاه بگرام (محل استقرار نیروهای آمریکا) حمله کرد. یکی از مهمترین حملات که کمتر به آن پرداخته شده است حمله یکی از زیرمجموعه های این شبکه یعنی واحد کماندویی ۳۱۳ بدری به مقر شرکت امنیتی G۴S در نوامبر ۲۰۱۸ است، شرکت به ظاهر انگلیسی و در واقع صهونیستی که ضربه زدن به آن دستاورد بزرگ ضداشغالگری بود. همچنین بخش دیگری از واحدهای نظامی نخبه طالبان که به نحوی از دل شبکه حقانی برخاسته است، یعنی یگان سرخ در جنگ سخت با داعش خراسان موفق شد شهر درزاب ولایت جوزجان را از داعش باز پس بگیرد.
رهبران شبکه حقانی و دیگر رهبران طالبان بارها گفت اند شبکه حقانی از لحاظ ایدئولوژی و ساختار جزئی از طالبان است و در عمل نیز هیچگاه عملی مغایر با این گزاره دیده نشده است. امروز همه اجزاء دولت امارت اسلامی می کوشند که روابط سیاسی و اقتصادی این دولت را با چین، روسیه، ایران، ازبکستان، ترکمنستان و ... گسترده سازند اما داعش در جهت معکوس درصدد نابود کردن زمینه برای حضور این کشورهاست. طالبان بعد از به قدرت رسیدنِ دوباره در اگوست ۲۰۲۱، از یک نیروی چریکی به یک دولت تبدیل شد ولی مواجه با چالش های بی شماری در امور اقتصادی گردید که حکومت آن را مورد تهدید قرار داده است. طالبان جهت بهبود این مشکلات و به راه انداختن اقتصاد، شدیدا در پیِ لابی کردن برای سرمایه گذاران خارجی می باشد.
ولی از آنجا که طالبان، دشمنِ اصلیِ داعش خراسان است، داعش خراسان می کوشد تا هرگونه عملی را که باعث بهبود وضعیتِ طالبان میگردد به هم زده و از ریل خارج کند. داعش با تهدید کردن، حمله به زیرساخت ها، و تهاجم به کشورهای همسایه، به دنبال بوجود آوردنِ جوّ بدی برای دولت ها و شرکت های خارجی که از قبل هم برای سرمایه گذاری در افغانستان دودل بودند، میباشد. اگر داعش در این کار موفق شود، می تواند ماندنِ طالبان در قدرت را به خطر اندازد. پکن نگران تهدیدات شبه نظامیان و ریسک های عملیاتی در آن کشور است، نگرانی هایی که ناشی از دشمنیِ داعشِ مرکزی و داعش خراسان نسبت به چین می باشد. برای مثال داعشِ مرکزی در یک مقاله در نشریه خبریِ النبا al-Naba چین را متهم کرد که با استفاده از روش سرمایه گذاری، روابط خود با دولت های استبدادی را مستحکم می کند و از مسلمانان مصرا می خواهد در هر جایی با کشتن و یا دزدیدن شهروندان و کارکنان چینی، و حمله به منافع اقتصادی و سرمایه گذاری آنها به جنگ علیه بت پرستانِ چینی بروند.
همینطور، رسانه طرفدارِ داعش به نام البتار al-Battar می پرسد آیا چین می تواند پروژه جاده ابریشم را که بخاطر آن مسلمانان را کشته اند کامل کند؟ و اضافه نمود که داعش بخاطر کمک و پشتیبانی از مسلمانان اویغور به چین اعلام جنگ داده است و مشخص ساخت که این جنگ شامل تمام منافع این دولت کمونیستی می باشد. در شماره ۲۹۴ النبا، یک مقاله که کل صفحه را در بر گرفته است، مبارزه برای یک جنگ اقتصادی را تشویق می کند که در آن باید زیرساخت ها، تاسیساتِ نفت و گاز، غلات، و مراکز تجاری مورد هدف قرار گیرند. در افغانستان، حداقل از سال ۲۰۱۷، داعش خراسان به چنین اهدافی حمله کرده است، مانندِ دکل های برق ومخازنِ سوخت. همچنین، این گروه از تهدید بعنوان اهرمی سیاسی استفاده می کند، در ماه می ۲۰۲۱ پروپاگاندیستِ داعش خراسان، سلطان عزیز عزام در بیانیه ای اخطار کرد که اگر دولت افغانستان زندانی های داعش خراسان را تحویل پاکستان دهد زیرساخت ها نابود خواهد شد. همینطور، در کتابی که داعش خراسان منتشر کرد، عزام، حمله به کارکنانی که در کار ساخت و تعمیرات زیرساخت های انرژی هستند را درخواست نمود. بین ۲۴ و ۲۵ ماه می، گروه طرفدارِ داعش خراسان، بنام المرسلات al-Mursalat، چهار تصویر در اینترنت گذاشت که حملات آن به شبکه اصلی برق افغانستان را نشان داده و به آن افتخار می کرد.
پس در نهایت باید گفت با توجه به کاهش بلکه رفع دو خطر بزرگ تروریستی سنتکام (و هم پیمانانش) و داعش از ناحیه افغانستان به طرف ایران (حداقل به شکل وسیعی که در سالیان پیش شاهدش بودیم) بایستی که اولا معنی و قدر این موفقیت را بدانیم و ثانیا در رفع تهدیدات جدید مثل Over the Horizon Strtegy و اعمال تروریستی داعش (که شبیه به اعمال منافقین در اویل دهه ۶۰ است: بمگذاری و حملات به نیروهای گشتی و ...) به صورتی هوشمندانه بکوشیم.
* دکتر بهرام زاهدی- پژوهشگر و کارشناس ارشد مسائل جهان اسلام
