محمدرضا فرزین، رئیس کل جدید بانک مرکزی که کمتر از یک ماه است که بر این مسند نشسته بارها بر ضرورت اصلاح رابطه بانک مرکزی و بانک‌ها و برنامه‌های خود برای نظارت هوشمند و اصلاح ترازنامه بانک‌ها تاکید کرده است. وی در دیدار اخیر خود با اقتصاددانان چندین راهکار در چارچوب برنامه جامع تحول و اصلاح شبکه بانکی کشور ارائه کرد که در یک مورد آن تاکید شد: شبکه بانکی باید نیازهای تولید را برآورده کند تا از این طریق اشتغالزایی در کشور رونق گیرد، اما همه چیز در لایه‌های پنهان بین‌بانکی به اوج خود رسیده است. بانک مرکزی که در این بازار اهتمام بر تنظیم نرخ بهره و از سوی دیگر بهبود وضعیت نقدینگی بانک‌ها دارد، پاسخ مشکل کمبود نقدینگی بانک‌ها را در تزریق بالای پول در این بازار می‌داند. صمت در این گزارش نظر کارشناسان درباره علت کمبود نقدینگی در نظام بانکی کشور را جویا شده است.
در مرحله چهل‌وچهارم بازار باز، 23 بانک اقدام به قرض پول از بانک مرکزی کردند که معادل تزریق ۱۱۳ هزار میلیارد تومان پول به نهادهای مالی بوده است.
براساس آمارهای بانک مرکزی این معاملات به‌طورکلی از سال ۹۹ راه‌اندازی شده و تاکنون با اهداف تعیین‌شده به کار خود ادامه داده است. بررسی‌ها از این بازار نشان می‌دهد در ماه جاری، 23 بانک از بانک مرکزی با پیشنهاد اوراق اقدام به قرض پول کرده‌اند. این عمل که به‌نوعی ابراز نیاز بانک‌ها به نقدینگی در این بازار قلمداد می‌شود در ماه جاری به سطح بالایی رسیده و به‌نوعی بی‌سابقه بوده است.
در مقابل هم پذیرش بانک مرکزی با تزریق پول در این بازار نشان از مطابقت سیاست‌های این نهاد با تزریق پول در بانک‌ها داشته است. در این بازار بانک مرکزی با وثیقه اوراق ازسوی بانک‌ها، به تزریق یک‌هفته‌ای پول با نرخ سود مشخص می‌پردازد. داده‌های بازار باز در هفته‌های اخیر نشان می‌دهد تزریق نقدینگی در این بازار سیری صعودی گرفته و به حداکثر خود در تاریخ برگزاری بازار باز رسیده است. در آخرین هفته دی، نقدینگی در بازار بین‌بانکی روندی صعودی پیدا کرد. بسط پول بانک مرکزی در عملیات بازار باز از مرز‌های پیشین عبور کرده و در نهایت به ۱۱۳ هزار و ۴۸۰ میلیارد تومان رسیده است. در مقابل هم این نهاد باتوجه به تزریق انجام‌شده در هفته قبل حدود ۱۰۷ هزار و ۹۸۰ میلیارد تومان از بانک‌ها جمع‌آوری کرده است. نکته مهم در رشد تزریق نقدینگی در این بازار ثبات نرخ سود در معاملات هفتگی بین‌بانکی بوده است. در این بازار نرخ سود برابر با ۲۱ درصد بوده و مسیر ثابتی را پشت سر گذاشته است.این ثبات بیانگر دخالت بانک مرکزی در تزریق نقدینگی به بازار بین‌بانکی است. در کنار بازار باز، بانک مرکزی به تزریق پول در بازار شبانه نیز می‌پردازد. در این بازار تاریخ سررسید وام کوتاه‌مدت بوده و بانک‌ها در سررسید کوتاه‌مدت از بانک‌های دارای مازاد قرض پول می‌کنند. در همین زمینه در آخرین هفته دی تنها یک بانک از بانک مرکزی اعتبارات قاعده‌مند دریافت کرده که ارزشی برابر هزار و ۲۹۰ میلیارد تومان داشته است. در مقابل هم در این بازار باتوجه به تزریق‌های سابق پول، حدود هزار و ۶۱۰ میلیارد تومان پول جمع‌آوری شده است.
عباسعلی حقانی‌نسب، اقتصاددان و استاد دانشگاه درباره علت کمبود نقدینگی بانک‌ها و ارتباط آن با خلق پول به صمت گفت: نرخ بهره بین‌بانکی در اقتصاد ایران روی عدد ۲۱ درصد ثابت مانده است. این موضوع نشان می‌دهد تقاضای پول در بازار بین‌بانکی همچنان بالا است.
وی افزود: مازاد تقاضا در بازار بین‌بانکی یعنی کسری پایدار در نظام بانکی که در نهایت می‌تواند به اضافه‌برداشت از بانک مرکزی منجر شود و با افزایش پایه پولی، نرخ تورم را افزایش دهد.
این استاد دانشگاه متذکر شد: اگر وضع به همین منوال ادامه یابد و نیاز به نقدینگی بانک‌ها همچنان صعودی باشد، تعیین دستوری نرخ بهره می‌تواند تورم‌زا باشد؛ بنابراین لازم است نرخ بهره بین‌بانکی از حالت کنترل دستوری خارج شود و عرضه و تقاضای بانک‌ها آن را تعیین کند.
این اقتصاددان با اشاره به نقش پررنگ جابه‌جایی الکترونیک پول در مبادلات مالی تصریح کرد: پرواضح است پول نقدی که در اقتصاد و خیابان‌ها می‌چرخد کمتر از قبل شده و با اینکه بسیاری از معاملات، الکترونیکی یا با استفاده از کارت‌های اعتباری انجام می‌شود، نیازهای حداقلی به پول نقد همچنان به قوت خود باقی است؛ در نتیجه افراد در مراجعه به بانک یا عابربانک‌ها به در بسته می‌خورند. این مسئله بیانگر کاهش حجم اسکناس در چرخه اقتصاد است.
حقانی‌نسب یادآور شد: بررسی آخرین صورت‌های مالی ۲۵ بانک مهم و بزرگ کشور نشان می‌دهد تنها ۸ درصد دارایی این بانک‌ها به‌صورت نقد نگهداری می‌شود و بقیه به شکل‌های دیگر دارایی مانند وام‌های پرداختی، ملک، طلا، ارز و... موجود است. این موضوع یعنی اگر تنها عده کمی از سپرده‌گذاران به هر دلیلی از جمله افزایش نااطمینانی‌ها یا نیاز شخصی برای دریافت پول از حساب خود به‌صورت همزمان به بانک‌ها مراجعه کنند، سیستم بانکی با یک بحران و مشکل جدی روبه‌رو خواهد بود.
این استاد دانشگاه با تاکید بر اینکه مشکل بانک‌ها در تامین نقدینگی عامل پرداخت نکردن تسهیلات به تولید است، گفت: یک محاسبات عددی ساده نشان می‌دهد چرخه تورمی ایجادشده در کشور، به‌علاوه افزایش بیش‌ازحد نقدینگی آن‌هم با اتکا به شبه‌پول و کاهش جدی ارزش پول ملی باعث شده هم نیاز به پول نقد و معاملات نقدی کاهش یابد و هم خود پول نقد نایاب شود؛ بنابراین می‌توان فهمید حجم بالای نقدینگی در اقتصاد به‌دلیل خلق شبه‌پول است. وی با بیان اینکه نقدینگی شامل پول به‌علاوه شبه‌پول است، گفت: پول شامل سکه، اسکناس و حساب‌های دیداری است. اگر پول در بانک‌ها به‌صورت سپرده‌های مدت‌دار سپرده‌گذاری شود، به میزان پول موجود در جامعه، افزوده می‌شود؛ بنابراین این پول‌ها واقعی نیست و در اثر خلق شبه‌پول توسط شبکه بانکی به‌وجود می‌آید. این اقتصاددان با اشاره به اینکه بانک‌ها به‌دلیل کمبود منابع مالی از یکدیگر استقراض می‌کنند، ادامه داد: برای تراز شدن صورت‌های مالی بانک‌ها ناچارند در بازار باز از یکدیگر استقراض کنند یا درنهایت مجبور به استقراض از بانک مرکزی باشند. این دادوستدها باعث خلق شبه‌پول در اقتصاد شده و فقط حجم نقدینگی کل را افزایش داده، اما در بخش واقعی اقتصاد این شبه‌پول‌ها نه‌تنها به داد تولید نمی‌رسد، بلکه در قالب تورم ظاهر می‌شود و به تولید آسیب می‌رساند.
حسن ثانی، کارشناس مسائل بانکی در تشریح علت کمبود منابع مالی بانک‌ها باوجود بالا بودن میزان نقدینگی به صمت گفت: ریشه افزایش تورم در ایران پولی است. یعنی نبود نظارت بر متغیرهای پولی اقتصاد کشور از جمله نقدینگی و پایه پولی می‌تواند در ادامه منجر به رشد فزاینده تورم شود. به‌طورکلی زمانی که نقدینگی و پول در دست مردم افزایش پیدا می‌کند، به یکباره تقاضا برای کالاها بالاتر می‌رود و این امر در شرایطی که هنوز عرضه در اقتصاد رشدی نداشته، می‌تواند منجر به افزایش قیمت‌ها و در ادامه رشد بیشتر شاخص نرخ مصرف‌کننده در کشور شود.
وی افزود: در کشور ما میزان شبه‌پول بر پول پیشی گرفته است. پول در کشور راحت‌تر هزینه می‌شود و مانند شبه‌پول نیازمند صرف زمان نیست، به همین علت هم بخش پول برای مردم جذاب‌تر است، این در حالی است که اتفاقا سیاست‌گذار باید این بخش را بیشتر کنترل کند، چراکه هر چه شبه‌پول مسیر صعودی‌تری را طی کند بیشتر به افزایش متغیرهای کلیدی اقتصاد ازجمله تورم منجر خواهد شد؛ بنابراین هرچه به میزان بیشتری پول در دست مردم، به سپرده‌های مدت‌دار تبدیل شود رشد تورم کمتر خواهد بود. وی با اشاره به بررسی‌های داده‌های بانک مرکزی اظهار کرد: شاید در ۹ ماه گذشته نقدینگی کاهش داشته، اما سهم پول در طول این مدت افزایشی بوده است. در بخش پولی اقتصاد این افزایش در پی رشد استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی یا بازار شبانه رخ داده است.
این کارشناس مسائل بانکی در واکنش به توقف یا کاهش شدید پرداخت تسهیلات بانکی به‌دلیل نبود نقدینگی گفت: در حال حاضر وضعیت نقدینگی بیشتر بانک‌های کشور شبیه هم است. البته پرداخت تسهیلات متوقف نشده، بلکه کاهش یافته زیرا نقدینگی بانک‌ها به‌گونه‌ای نیست که بتوانند تسهیلات جدید پرداخت کنند. ممکن است تا پایان سال مصوبات اعطای تسهیلات ماه‌های مهر، آبان و آذر باقی مانده باشد و بانک فقط آن مصوبات را پرداخت کند. ثانی درباره افزایش نرخ سود در بازار بین‌بانکی، گفت: نرخ سود در بازار بین‌بانکی ۱۸ یا ۱۹ درصد است که فروش اوراق نرخ سود بازار بین‌بانکی را تحت تاثیر قرار داده و آن را ۳ پله بالا برده، اما این تاثیر مقطعی است. این کارشناس مسائل بانکی در پاسخ به این پرسش که کمبود نقدینگی بانک‌ها چه زمانی مرتفع می‌شود، تصریح کرد: مسئله این است که در ماه‌های پایانی سال نقدخواهی به‌شدت افزایش می‌یابد و همین مسئله نیاز بانک‌ها به نقدینگی را افزایش می‌دهد و با سپری شدن این دوره زمانی و اجرایی شدن برنامه دولت برای افزایش سرمایه بانک‌های دولتی، کمبود نقدینگی بانک‌ها کاهش خواهد یافت.
در تمام محافل اقتصادی سخن از ۵۰۰۰ هزار میلیارد تومان نقدینگی است، اما وقتی شخصی برای دریافت یک وام حداقلی به شعب بانک مراجعه می‌کند، بانک‌ها با دلیل کمبود نقدینگی از پرداخت وام خودداری می‌کند. این کمبود در بخش پرداخت تسهیلات به تولید عیان‌تر می‌نماید. به‌اعتقاد کارشناسان بخش تولید کشور در عطش نقدینگی می‌سوزد، اما بانک‌ها نمی‌توانند این کمبود را جبران کنند. صاحب‌نظران بانکی علت کمبود منابع مالی را خلاف بالا بودن میزان نقدینگی در به‌وجود آمدن پدیده‌ای به‌نام شبه‌پول می‌دانند. در حال حاضر شبه‌پول همچون آفتی به جان شبکه بانکی کشور افتاده و ساختار بانک‌ها را در ترازنامه با آسیب جدی روبه‌رو کرده است؛ بنابراین باوجود نقدینگی بالا در اقتصاد کل بانک‌ها از منابع مالی خالی هستند.
